Άρθρο

 

Κλείνει η χρονιά που γιορτάζαμε τα 150 χρόνια από “Το Κεφάλαιο” του Μαρξ και τα 100 χρόνια της Ρώσικης Επανάστασης.
Η Μαρία Στύλλου εξηγεί γιατί χρειαζόμαστε “Το Κεφάλαιο” για να καταλάβουμε την πορεία της επανάστασης.

Το 1867, 150 χρόνια από σήμερα, κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος του Κεφάλαιου του Κάρολου Μαρξ. Οι επόμενοι δυο τόμοι εκδόθηκαν μετά το θάνατό του, με την πρωτοβουλία και επίβλεψη από τον στενό του φίλο και συνεργάτη, τον Φρίντριχ Ένγκελς.

Δεν θα μπορούσαν να φανταστούν ο Μαρξ και ο Ένγκελς μεγαλύτερη απήχηση του Κεφάλαιου από την ίδια την Ρώσικη Επανάσταση, 50 χρόνια μετά την κυκλοφορία του πρώτου τόμου.

O Μαρξ στην εισαγωγή του στη δεύτερη έκδοση του Κεφάλαιου στη Γερμανία αναφέρει ότι ο πρώτος τόμος έχει μεταφραστεί και κυκλοφορεί στη Ρωσία με μεγάλη επιτυχία. «Μια πολύ καλή μετάφραση του “Das Kapital” εμφανίστηκε το 1872 στη Ρωσία. Εκδόθηκε σε τρεις χιλιάδες αντίτυπα που έχουν ήδη εξαντληθεί. Ήδη από το 1871, ο N. Sieber, καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο πανεπιστήμιο του Κίεβου, στο βιβλίο του “Η θεωρία του Ρικάρντο για την αξία και το κεφάλαιο” αναφέρεται στη δική μου θεωρία για την αξία, το χρήμα και το κεφάλαιο, σαν βασική και αναγκαία συνέχεια στη διδασκαλία για τον Σμιθ και τον Ρικάρντο».1

Η αναφορά αυτή του Μαρξ είναι άλλη μια διάψευση για τις διαστρεβλώσεις και ανακρίβειες που κυκλοφορούν από τότε μέχρι σήμερα για τη Ρώσικη Επανάσταση. Οι κυρίαρχες τάξεις στη Δύση προσπαθούσαν και προσπαθούν να πείσουν ότι ο Οκτώβρης του ’17 ήταν ένα φαινόμενο που δεν αφορά τις “προηγμένες χώρες”, περιορισμένο σε μια χώρα μισοφεουδαρχική και υπανάπτυκτη. Με παραλλαγές αυτή η θεωρία της «μοναδικότητας» και άρα του απομονωμένου φαινομένου, εμφανίζεται και σήμερα. Αναπαράγεται και από κομμάτια της αριστερής και ακαδημαϊκής διανόησης –είτε με το επιχείρημα της οικονομικής υπανάπτυξης, είτε με τη θεωρία της μικρής δύναμης της σοσιαλδημοκρατίας και των συνδικάτων στη Ρωσία, σε αντίθεση με τη Δύση.

Το συμπέρασμα που καταλήγουν είναι ότι όχι μόνο δεν μπορούσε να γίνει η επανάσταση στη Δύση, αλλά και ότι έκαναν λάθος ο Λένιν και ο Τρότσκι που πίστευαν ότι ο Οκτώβρης ήταν το πρώτο βήμα για την εξάπλωση της επανάστασης.

Άλμα

Η νίκη της επανάστασης στη Ρωσία το 1917 ήταν ένα άλμα για την εργατική τάξη και το κίνημά της παγκόσμια γιατί έδειχνε τι σημαίνει συγκεκριμένα μια κοινωνία που τον έλεγχο τον έχουν οι εργάτες, για ένα νέο τρόπο παραγωγής και οργάνωσης της κοινωνίας. Παραγωγή όχι με βάση το κέρδος αλλά τις ανάγκες. Τα σοβιέτ των εργατών και οι επιτροπές μέσα στα εργοστάσια, αναδεικνύονταν σαν κύτταρα του προγραμματισμού των αναγκών μέσα στη νέα κοινωνία. Αυτό που ο Μαρξ περιέγραψε στο πρόγραμμα της Γκότα σαν μετάβαση από το βασίλειο των αναγκών στο βασίλειο της ελευθερίας.

«Η Ρώσικη Επανάσταση έφερε στην εξουσία μια εργατική τάξη πολύ καλά οργανωμένη και πολιτικά συνειδητοποιημένη. Ποτέ μέχρι τότε η εργατική τάξη σε καμιά χώρα δεν είχε γίνει η κυρίαρχη τάξη μιας μεγάλης χώρας, που μπορούσε να πολεμήσει σκληρά και με ηρωισμό ενάντια στον ταξικό εχθρό μέσα στην ίδια του τη χώρα, και ενάντια στους εισβολείς από 16 ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Ποτέ μέχρι τότε δεν είχαν γίνει τόσες ριζοσπαστικές αλλαγές στην κοινωνία μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Ημιφεουδαρχικές σχέσεις στη γη ανατράπηκαν και όλα τα εργοστάσια, τα ορυχεία και όλοι οι κρίσιμοι τομείς και πηγές της χώρας πέρασαν στον έλεγχο της εργατικής τάξης και του κράτους της. Μια σειρά από διατάγματα, διεθνούς ιστορικής σημασίας, βγήκαν από την κυβέρνηση της επανάστασης: το διάταγμα για τη γη που πέρασε τη γη των γαιοκτημόνων στα εκατομμύρια των αγροτών, το διάταγμα για τον εργατικό έλεγχο στην παραγωγή, που πέρασε την υπευθυνότητα των επιχειρήσεων στους εργάτες, το διάταγμα της αυτοδιάθεσης που έδωσε πλήρη ελευθερία στα καταπιεσμένα έθνη της Ρωσίας, το διάταγμα που κατάργησε τους παλιούς νόμους για το διαζύγιο και την οικογένεια, αναγνωρίζονται ο πολιτικός γάμος, το διαζύγιο έβγαινε άμεσα… οι νέοι νόμοι εξίσωναν τις γυναίκες με τους άντρες. Η μοιχεία και η ομοφυλοφιλία έπαψαν να είναι ποινικά αδικήματα».2

Η επανάσταση έδωσε τον έλεγχο στους εργάτες στη Ρωσία και έγινε σημείο αναφοράς μέσα σε συνθήκες παγκόσμιας κρίσης. Για τα εκατομμύρια του κόσμου που πάλευαν ενάντια στον πιο βάρβαρο πόλεμο, η ελπίδα και ο στόχος έγιναν συγκεκριμένα. Ο Λένιν και ο Τρότσκι υποστήριζαν ότι αυτό που ξεκίνησε στη Ρωσία μπορεί να προχωρήσει μόνο εάν απλωθεί η επανάσταση και σε άλλες χώρες. Δεν ήταν βολονταρισμός, ήταν η πραγματικότητα έτσι όπως εξελισσόταν εκείνη την περίοδο. Ο Λένιν στο τρίτο συνέδριο των σοβιέτ, στις 11 Γενάρη 1918, είχε πει: «Η τελική νίκη του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα είναι αδύνατη. Η δύναμη των σοβιέτ των εργατών και των αγροτών στη Ρωσία είναι κομμάτι ενός μεγάλου παγκόσμιου συνόλου. Είναι πραγματικό ότι χωρίς την Γερμανική Επανάσταση κινδυνεύουμε να χάσουμε – αργά ή γρήγορα».3

Επαναστάσεις πραγματικά ξέσπασαν στη Γερμανία, την Αυστρία, την Ουγγαρία, δημιουργώντας επαναστατικά κύματα σε όλη την Ευρώπη. Αλλά αυτές οι επαναστάσεις ηττήθηκαν, η Ρωσία έμεινε απομονωμένη και μετά τον θάνατο του Λένιν, τον Γενάρη του 1924, άνοιξε συζήτηση με συγκρούσεις και διαφωνίες μέσα στο Μπολσεβίκικο κόμμα για το ποια θα έπρεπε να είναι η συνέχεια.

Πώς χάθηκε;

Ο Βίκτορ Σερζ στο βιβλίο του «Οι αναμνήσεις ενός επαναστάτη», δίνει την εικόνα των επιθέσεων που αντιμετώπισε η επανάσταση αμέσως μετά τη νίκη της.

«Υποστηρίζουν συχνά ότι το “μικρόβιο του σταλινισμού υπήρχε στους Μπολσεβίκους από την αρχή”. Δεν έχω αντίρρηση. Αλλά οι Μπολσεβίκοι είχαν και άλλα μικρόβια – έναν τεράστιο αριθμό μικροβίων – και αυτοί που έζησαν τον ενθουσιασμό των πρώτων χρόνων της πρώτης νικηφόρας επανάστασης δεν μπορούν να το ξεχάσουν. Το να κρίνεις έναν ζωντανό οργανισμό από τα νεκρά μικρόβια που η αυτοψία αποκαλύπτει στο σώμα – και που πιθανόν μπορεί να κουβαλούσε από τη γέννα του – δεν είναι πολύ λογικό».4

Ο Σερζ μ’ αυτό το παράδειγμα τονίζει την ανάγκη να συγκεντρωθεί κανείς στις ιστορικές συνθήκες που έσπρωξαν ώστε να μεταλλαχτεί η σοβιετική δημοκρατία σε ένα αυταρχικό καθεστώς.

Ο εμφύλιος πόλεμος και η στρατιωτική επέμβαση της Δύσης για να πνίξει την επανάσταση το 1918-20, δημιούργησαν μια καταστροφική συγκυρία για την εργατική τάξη. Εργοστάσια έκλεισαν λόγω έλλειψης πρώτων υλών και ανταλλακτικών και η βιομηχανική παραγωγή έπεσε κάθετα. Η εργατική τάξη των πόλεων μειώθηκε, και γιατί έκλειναν τα εργοστάσια, και γιατί πήγαινε στα χωριά για να εξασφαλίσει τροφή. Ο αριθμός των εργατών μειώθηκε από 3.024.000 το 1917 σε 1.234.000 το 1921-22. Αυτή η αλλαγή ήταν δραματική στην Πετρούπολη. Μέσα σε μερικούς μήνες, από 400.000 τον Οκτώβρη, έπεσε στις 70.000 τον επόμενο Απρίλη.5 

Τα εργοστάσια έχασαν τα πιο δραστήρια και ριζοσπαστικά στοιχεία τους. Οι νέοι εργάτες και οι Μπολσεβίκοι πήγαν φαντάροι στο μέτωπο για να πολεμήσουν τους εισβολείς. Οι Μπολσεβίκοι νίκησαν σ’ αυτόν τον πόλεμο, όμως στο τέλος του είχαν να αντιμετωπίσουν μια κατεστραμμένη οικονομία και την εχθρική στάση των αγροτών απέναντί τους. 

Το 1921 βρέθηκαν αντιμέτωποι με απεργίες, με αγροτικές κινητοποιήσεις και με την εξέγερση των ναυτών στην Κροστάνδη. Την κρισιμότητα της κατάστασης ήρθε να αναγνωρίσει και να την αλλάξει το 10ο συνέδριο του Μπολσεβίκικου κόμματος. Αποφάσισαν να προχωρήσουν στη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), για να ξανακερδίσουν τους αγρότες, να εξασφαλίσουν την τροφοδοσία των πόλεων, αλλά και την προοπτική να ανοίξουν ξανά τα εργοστάσια και να ξαναβρούνε οι εργάτες δουλειά. Για τον Λένιν, αυτά τα μέτρα ήταν προσωρινά, η ελπίδα ήταν οι εξελίξεις σε μια επαναστατημένη Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γερμανία.

Η ήττα της Γερμανικής επανάστασης το 1923 και ο θάνατος του Λένιν τον Γενάρη του 1924 δίχασαν την ηγεσία των Μπολσεβίκων. Διαμορφώθηκαν δυο διαφορετικές απόψεις που έκφραζαν δυο διαφορετικούς δρόμους για την ίδια την επανάσταση στη Ρωσία.

Ο Μπουχάριν εκπροσωπώντας τη δεξιά τάση διαμόρφωσε τη θεωρία του «Σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα», υποστηρίζοντας ότι η ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική) θα πρέπει να είναι η μόνιμη στρατηγική μέσα στη Ρωσία για να κτιστεί ο σοσιαλισμός. Εκβιομηχάνιση «με βήμα σαλιγκαριού», με τους αγρότες στο κέντρο της νέας ανάπτυξης. «Πλουτίστε» ήταν η προτροπή του Μπουχάριν στους αγρότες. 

Ο Τρότσκι και η Αριστερή Αντιπολίτευση συγκρούεται με αυτή την επιλογή και υποστηρίζει ότι το εργατικό κράτος πρέπει να προχωρήσει στην ενίσχυση και ανάπτυξη της βιομηχανίας. Μια τέτοια ανάπτυξη θα δώσει δυνατότητα να ξαναδυναμώσει η εργατική τάξη, αριθμητικά και πολιτικά. Να ξαναστηθούν τα σοβιέτ και να λειτουργήσει ξανά η εργατική δημοκρατία. Ο Πρεομπραζένσκι στο βιβλίο του «Η Νέα Οικονομία»6 υποστήριζε ότι αυτό όλο το πρόγραμμα μπορούσε να γίνει με την μετακίνηση πόρων από τον ιδιωτικό τομέα στον κρατικό μέσα από τη φορολογία και την επιβάρυνση της αγροτικής οικονομίας σε όφελος της βιομηχανίας. Ο Τρότσκι και οι σύντροφοι του υποστήριζαν ότι η στρατηγική του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» θα σήμαινε το τέλος της Τρίτης Διεθνούς και των επαναστάσεων στον υπόλοιπο πλανήτη. 

Ο Στάλιν, που είχε γίνει γραμματέας του κόμματος, στηριζόταν στην γραφειοκρατία που ήδη είχε μεγαλώσει μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες. Η θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» ήταν βασική στο να δυναμώσει αυτή η γραφειοκρατία και να καθορίσει τις εξελίξεις. Από εκεί αντλούσε δύναμη ο Στάλιν για να τσακίσει και την αριστερή και τη δεξιά πτέρυγα του κόμματος. 

Η σταλινική τρομοκρατία στη δεκαετία του 1930 βάφτισε πράκτορες και εξόντωσε και τον Πρεομπραζένσκι και τον Μπουχάριν, και τον Ζηνόβιεφ και τον Ράντεκ πριν φτάσει να δολοφονήσει τον Τρότσκι το 1940. Και βέβαια σήμανε το ξεκίνημα της αντεπανάστασης όπου καταστράφηκε ό,τι είχε επιβιώσει από τον Οκτώβρη του ’17: στα εργοστάσια ο εργατικός έλεγχος έδωσε τη θέση του σε διευθυντές τύπου Καγκάνοβιτς που απαιτούσαν από τους εργάτες να τρέμουν μπροστά τους, οι εθνότητες ξαναγνώρισαν τη μεγαλορώσικη καταπίεση, ο θεσμός της οικογένειας ξαναγύρισε στο βάθρο του. Εργατική εξουσία με τους εργάτες κάτω από το βούρδουλα δεν μπορεί να υπάρχει.

Οι διαμάχες της δεκαετίας του 1920 συχνά αντιμετωπίζονται με αφηρημένο και ιδεαλιστικό τρόπο, αγνοώντας τις συνθήκες μέσα στις οποίες ξετυλίχτηκαν. Τέτοια λάθη κάνουν οι απόψεις που ψάχνουν τον σταλινισμό στο DNA των Μπολσεβίκων. Είναι απαραίτητο να θυμηθούμε τον Μαρξ που έγραψε ότι οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία, αλλά όχι μέσα σε συνθήκες της επιλογής τους. Ο Λένιν αντιμετώπιζε την ΝΕΠ σαν ένα αναγκαίο συμβιβασμό για ένα διάστημα και δεν παρέλειπε να υπενθυμίζει τις γραφειοκρατικές παραμορφώσεις που εκείνη η κατάσταση επέφερε πάνω στην εργατική εξουσία. Η αντίληψη μιας μόνιμης ΝΕΠ σαν αργή αλλά σταθερή οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα μετέτρεπε έναν προσωρινό συμβιβασμό σε γενική στρατηγική. Έσπασε τα μούτρα της στα τέλη της δεκαετίας εκείνης, όταν η κρίση του καπιταλισμού διεθνώς χτύπησε τις αγροτικές εξαγωγές της ΕΣΣΔ και έφερε την οικονομική κρίση μέσα στη Ρωσία.

Η οικονομική αποτυχία της ΝΕΠ είχε αρνητικές πολιτικές συνέπειες. Η γραφειοκρατία είχε ενισχυθεί, ενώ το ίδιο δεν ίσχυε για την εργατική τάξη. Στην πολιτική κρίση που άνοιξε δέκα χρόνια μετά τη νίκη του 1917, ο Στάλιν ως επικεφαλής της γραφειοκρατίας είχε τη δύναμη όχι μόνο να εγκαταλείψει τους δεξιούς πρώην συμμάχους του της ΝΕΠ αλλά και να τσακίσει την εργατική Αριστερή Αντιπολίτευση. Ήταν η αρχή της αντεπανάστασης και χρειάζεται να στηριχτούμε ξανά στον Μαρξ για να δούμε τον χαρακτήρα του καθεστώτος που αναδύθηκε.

Η μαρξιστική ανάλυση

Το 1947, τριάντα χρόνια μετά τον Οκτώβρη, ο Τόνυ Κλιφ κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τη μελέτη του «Σταλινική Ρωσία- μια μαρξιστική ανάλυση» που αργότερα εκδόθηκε σαν βιβλίο με τίτλο «Ο κρατικός καπιταλισμός στη Ρωσία». Ο Κλιφ υποστήριζε ότι το καθεστώς στη Ρωσία ήταν κρατικός καπιταλισμός και όχι μια άλλη κοινωνία, χειρότερη (όπως έλεγαν οι δυτικοί προπαγανδιστές του Ψυχρού Πολέμου) ή καλύτερη (όπως έλεγαν οι απολογητές του Στάλιν) από τον καπιταλισμό. Η σταλινική αντεπανάσταση είχε οργανωθεί στα πρότυπα του καπιταλισμού της Δύσης. Ο Κλιφ, 80 χρόνια από την κυκλοφορία του πρώτου τόμου του Κεφάλαιου του Μαρξ, ξεκαθάρισε ότι η θεωρία της αξίας που αναλύει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο δεν ίσχυε μόνο στη Δύση αλλά και στην Ανατολή.

«Σύμφωνα με τους Μαρξ και Ένγκελς, ο θεμελιακός νόμος του καπιταλισμού, σε διάκριση με όλα τα άλλα κοινωνικά συστήματα, ο νόμος από τον οποίον απορρέουν όλοι οι άλλοι νόμοι του καπιταλιστικού συστήματος, είναι η θεωρία της αξίας. ‘Στη μορφή της αξίας των προϊόντων ενυπάρχει ήδη σε εμβρυακή μορφή ολόκληρη η καπιταλιστική μορφή παραγωγής, η αντίθεση καπιταλιστών και μισθωτών εργατών, η βιομηχανική εφεδρική στρατιά και οι κρίσεις’ (Ένγκελς, Αντι Ντίρινγκ). Ο νόμος της αξίας είναι λοιπόν ο νόμος της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας».7

Τα εμπορεύματα στον καπιταλισμό έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Έχουν αξία χρήσης και παράλληλα έχουν ανταλλακτική αξία. Η αξία χρήσης συγκεκριμενοποιείται όταν αυτά τα εμπορεύματα χρησιμοποιούνται για κατανάλωση ή για συνολικότερες ανάγκες. Η αξία χρήσης δεν είναι ηθική αντιμετώπιση. Μια νάρκη μπορεί να είναι χρήσιμη σε μια κυβέρνηση που την χρησιμοποιεί στον πόλεμο για να δολοφονήσει τον αντίπαλο στρατό. Το δεύτερο χαρακτηριστικό των εμπορευμάτων είναι η ανταλλακτική αξία. Με ποιο αντίστοιχο προϊόν (φυσική ανταλλαγή ή χρηματική ανταλλαγή) μπορεί να αποκτηθεί ή να πουληθεί ένα εμπόρευμα. 

Στον καπιταλισμό, σε αντίθεση με όλα τα προηγούμενα συστήματα, η εργασία είναι εμπόρευμα με αξία χρήσης, αλλά και με ανταλλακτική αξία. Η ανταλλακτική της αξία, δεν διαφέρει απ’ αυτή των άλλων εμπορευμάτων, που καθορίζεται από το κόστος της αναπαραγωγής τους. Η τιμή της δεν καθορίζεται ατομικά αλλά από το τι ισχύει γενικά σε μια συγκεκριμένη περίοδο. Ο μέσος όρος είναι το πόσα χρειάζεται η εργατική τάξη για την αναπαραγωγή της δυνατότητάς της να προσφέρει εργασία (τροφή, σπίτι, εκπαίδευση κλπ).

Η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης μέσα στον καπιταλισμό δεν ταυτίζεται με τον χρόνο εργασίας των εργατών μέσα στα εργοστάσια. Σε κάθε συγκεκριμένη περίοδο πάντα υπάρχουν περισσότερες ώρες εργασίας. Αυτοί που ελέγχουν τα μέσα παραγωγής καθορίζουν τις ώρες που κλέβουν από τους εργάτες, τις απλήρωτες ώρες που τις οικειοποιούνται. Αυτή είναι η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης, απ’ αυτήν βγαίνει το κέρδος των καπιταλιστών. Ένα μέρος απ’ αυτό το κέρδος το ξοδεύουν οι καπιταλιστές για τη δική τους κατανάλωση, αλλά το μεγαλύτερο πηγαίνει για συσσώρευση. Ο στόχος των καπιταλιστών είναι η επέκταση της οικονομικής τους δύναμης, κι αυτό σημαίνει νέες επενδύσεις, νέες τεχνολογίες και νέες επεκτάσεις.

Ο Μαρξ αναλύει τα δύο βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

Το πρώτο είναι η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και το δεύτερο ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα κεφάλαια. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα κεφάλαια καθορίζει κάθε φορά και το επίπεδο της εκμετάλλευσης αλλά και το κομμάτι της υπεραξίας που περνάει στους καπιταλιστές και πώς το χρησιμοποιούν. Η συσσωρευμένη υπεραξία μετατρέπεται σε επανεπενδύσεις και επέκταση της παραγωγής για να μπορέσει κάθε ατομικός καπιταλιστής να αντιμετωπίσει τους ανταγωνιστές του.

Και τα δυο αυτά στοιχεία αρχίζουν να ισχύουν στη Ρωσία συνολικά από το πρώτο πεντάχρονο πλάνο μετά το 1929-30.

Η βίαιη κολεκτιβοποίηση των αγροτών έχει πολλά κοινά σημεία με την ανάλυση του Μαρξ στον πρώτο τόμο του Κεφάλαιου για «την πρωτόγονη συσσώρευση του κεφαλαίου». Οι άμεσοι παραγωγοί απομακρύνθηκαν από τη γη τους και αναγκάστηκαν να πάνε εργάτες στις καινούργιες βιομηχανίες (Ο Μαρξ μιλάει για το πώς αναπτύχθηκε ο καπιταλισμός στην Αγγλία).

Η σταλινική αντεπανάσταση δεν περιορίζεται μόνο στο να μετατρέψει το αγροτικό δυναμικό σε εργατική δύναμη, αλλά προχωράει και σε δραστικές αλλαγές στις οικονομικές προτεραιότητες. Η παραγωγή για κατανάλωση πέφτει από το 67, 2% που ήταν το 1927-28 σε 39,0% το 1940, και την ίδια περίοδο η παραγωγή μέσων παραγωγής αυξήθηκε στο 61%. 

Αυτό το ψηλό επίπεδο συσσώρευσης δείχνει τη δραματική εκτίναξη του ρυθμού της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης, όπως περιγράφει ο Κλιφ: «Η ταχεία συσσώρευση κεφαλαίου στη βάση ενός χαμηλού επιπέδου παραγωγής, με μικρό κατά κεφαλή εθνικό εισόδημα, δεν μπορεί παρά να γίνεται εις βάρος της κατανάλωσης των μαζών και του βιοτικού τους επιπέδου και μάλιστα με δυσβάστακτο τρόπο. Κάτω από τέτοιες συνθήκες η γραφειοκρατία, που έχει μετασχηματιστεί σε προσωποποίηση του κεφαλαίου, και για την οποία η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι ο πρωταρχικός στόχος, πρέπει να απαλλαγεί από τα τελευταία υπολείμματα του εργατικού ελέγχου στην παραγωγή, να αντικαταστήσει την συναίνεση με την καταπίεση για την επιβολή της εργασιακής πειθαρχίας, να εξατομικεύσει την εργατική τάξη και να προσαρμόσει όλες τις πτυχές της κοινωνικοπολιτικής ζωής σε ολοκληρωτικά πρότυπα».8

Ο βασικός μηχανισμός που, σύμφωνα με τον Μαρξ, επιβάλλει στα επιμέρους κεφάλαια το κυνήγι της συσσώρευσης για τη συσσώρευση, είναι ο ανταγωνισμός μέσα από την αγορά. Πατώντας πάνω στον Μαρξ, ο Λένιν και ο Μπουχάριν με τις μελέτες τους για τον ιμπεριαλισμό προχώρησαν να εξηγήσουν την περίοδο του μονοπωλιακού ανταγωνισμού, μια περίοδο συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου και ενίσχυσης των οικονομικών δεσμών του με το κράτος. Σ’ αυτή την περίοδο ο ανταγωνισμός δεν παίρνει μόνο οικονομική μορφή, αλλά και γεωπολιτική. Ο Λένιν εξηγεί πως αναπτύσσονται οι ανταγωνισμοί για αποικίες και για σφαίρες επιρροής. Ο Μπουχάριν παρατηρεί πώς οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στις επιχειρήσεις μετατρέπονται σε ανταγωνισμούς ανάμεσα στα κράτη φτάνοντας σε στρατιωτικούς και πολεμικούς ανταγωνισμούς. 

Αυτά τα προχωρήματα αξιοποίησε ο Κλιφ, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην μαρξιστική ανάλυση για τον σύγχρονο καπιταλισμό. Με όπλο τη θεωρία της αξίας, και με βοηθό τον Λένιν και τον Μπουχάριν, μίλησε για μια επόμενη εξέλιξη – πώς λειτουργεί η θεωρία της αξίας στη Ρωσία του Στάλιν.

Στα πεντάχρονα πλάνα ο μηχανισμός της συσσώρευσης επιβάλλεται στο καθεστώς του Στάλιν μέσα από τους στρατιωτικούς ανταγωνισμούς με τη Δύση. Η εργατική εξουσία που προέκυψε στη Ρωσία με τη νίκη της Οκτωβριανής επανάστασης υπολόγιζε να αντιμετωπίσει τους καπιταλισμούς της Δύσης μέσα από τις εργατικές επαναστάσεις στις χώρες τους. Η σταλινική επιλογή είχε εγκαταλείψει αυτή την προοπτική και υπολόγιζε να αντιμετωπίσει τους καπιταλισμούς της Δύσης με τους δικούς τους όρους: «να φτάσει και να ξεπεράσει» τη βαριά τους βιομηχανία, «να φτάσει και να ξεπεράσει» τους εξοπλισμούς τους. Οι στρατιωτικοί ανταγωνισμοί με τη Βρετανία στα τέλη του 1920, με τη Γερμανία από το 1933 μέχρι το 1945, με τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους μετά το 1945, επέβαλλαν τις οικονομικές προτεραιότητες στην ΕΣΣΔ. 

Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο δεν αναλύει μόνο πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός αλλά και πώς φτάνει στις κρίσεις. Η τυφλή ανταγωνιστική συσσώρευση δεν κατανέμει τις επενδύσεις «ορθολογικά», όπως ισχυρίζονται οι αστοί οικονομολόγοι. Αντίθετα, κουβαλάει μαζί της αυτό που ο Μαρξ ονόμασε πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους προκαλώντας σταμάτημα των επενδύσεων και γενικευμένη πτώση της οικονομίας μέχρι να αποκατασταθεί η κερδοφορία. Η πορεία του δυτικού καπιταλισμού έχει σημαδευτεί από τέτοιες κρίσεις. Ο κρατικός καπιταλισμός στο ανατολικό μπλοκ δεν ξέφυγε από αυτή την τάση. Είναι μύθος ότι οι γραφειοκράτες διαχειρίζονταν μια «σχεδιασμένη οικονομία». Οι επενδυτικές επιλογές τους ήταν τόσο τυφλές όσο και των δυτικών ανταγωνιστών τους.

Τα πρώτα σημάδια της κρίσης άρχισαν να φαίνονται από τη δεκαετία του ’50. Το 20ο συνέδριο, η αλλαγή στην ηγεσία και τα ανοίγματα στη Δύση, ήταν η πρώτη προσπάθεια να ανεβάσουν την απόδοση των επενδύσεων και τους ρυθμούς ανάπτυξης. Η δεκαετία του ’80 και η άνοδος του Γκορμπατσόφ ήταν η ανοιχτή πια επιλογή προς τον καπιταλισμό των πολυεθνικών επιχειρήσεων, μετά από μια μεγάλη περίοδο οικονομικής ύφεσης και πολιτικών αναταραχών. 

Η οικονομική κρίση στο εσωτερικό του ανατολικού μπλοκ πήρε ανεξέλεγκτες διαστάσεις πολιτικής κρίσης, εξεγέρσεων και συγκρούσεων μέσα στην κυρίαρχη τάξη της κάθε χώρας. Η κατάρρευση στην ανατολική Ευρώπη δεν ήταν αποτέλεσμα της «αποτυχίας του σοσιαλισμού», όπως υποστήριζαν και υποστηρίζουν μέχρι τώρα διανοούμενοι, ακαδημαϊκοί και οι κυρίαρχες τάξεις της Δύσης, αλλά η επιτάχυνση της κρίσης του συστήματος σε μια περιοχή που στήριζε τις επιλογές της στον κρατικό καπιταλισμό. 

Για μια κοινωνία χωρίς το νόμο της αξίας

«Στην αστική κοινωνία η ζωντανή εργασία είναι μονάχα ένα μέσο για να αυξάνει η συσσωρευμένη εργασία. Στην κομμουνιστική κοινωνία, η συσσωρευμένη εργασία είναι μονάχα ένα μέσο για να ευρύνει, να πλουτίζει και να προάγει τη ζωή των εργατών. Στην αστική κοινωνία λοιπόν το παρελθόν κυριαρχεί πάνω στο παρόν. Στην κομμουνιστική κοινωνία το παρόν κυριαρχεί πάνω στο παρελθόν. Στην αστική κοινωνία, το κεφάλαιο είναι ανεξάρτητο και προσωπικό ενώ το άτομο που δρα είναι εξαρτημένο και χωρίς προσωπικότητα»9 (Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς – Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο).

Με την κατάργηση του καπιταλισμού δεν καταργείται η εργασία αλλά η δυνατότητα των καπιταλιστών να καρπώνονται την υπεραξία των εργατών για τα συμφέροντα της τάξης τους.

Η ανθρώπινη δραστηριότητα, η εργασία, παίζει τεράστιο ρόλο στη σοσιαλιστική κοινωνία, μόνο που θα είναι κάτω από τον έλεγχο των ίδιων των παραγωγών και η οργάνωση της παραγωγής με συλλογικό τρόπο θα πάψει να φέρνει σε σύγκρουση τους εργάτες με τα προϊόντα τους.

Στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου ο Μαρξ περιγράφει πώς «η κατάργηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής θα επιτρέψει τη μείωση του ωραρίου απασχόλησης στο επίπεδο των αναγκαίων ωρών απασχόλησης».10 Με τον προσδιορισμό «αναγκαίων» εννοεί ο Μαρξ τόσες ώρες όσο χρειάζονται οι παραγωγοί για να αποκτήσουν όλα όσα τους χρειάζεται για να ζήσουν και να καλύψουν όλες τις ανάγκες της κοινωνίας συλλογικά. 

Το χτύπημα της εκμετάλλευσης είναι το θεμέλιο της απελευθέρωσης. Ο Λένιν έρχεται 50 χρόνια αργότερα να δείξει ότι η δικτατορία του προλεταριάτου σημαίνει για πρώτη φορά στην ανθρωπότητα την τεράστια επέκταση της δημοκρατίας: δημοκρατία για τους φτωχούς, δημοκρατία για τον λαό και όχι δημοκρατία για τους πλούσιους. Δημοκρατία εκεί που δεν έφτασε ποτέ άλλοτε, στους χώρους δουλειάς, στους θεσμούς της δικαιοσύνης, της εκπαίδευσης. 

Η κατάργηση του τυφλού οικονομικού ανταγωνισμού ανάμεσα σε κεφάλαια και κράτη είναι η βάση για να ξεριζωθούν όλες οι σκοτεινές προεκτάσεις του ανταγωνισμού, οι διακρίσεις ανάλογα με το φύλο, την καταγωγή, το χρώμα, τις πεποιθήσεις των ανθρώπων.

Αυτή η συζήτηση βρίσκεται σήμερα στο κέντρο της επικαιρότητας και για την Αριστερά και για το εργατικό κίνημα. Το εργατικό κίνημα έχει δώσει και δίνει τεράστιες μάχες για να μην πληρώσει με θυσίες την κατάντια ενός συστήματος που καταρρέει και μετατρέπει κάθε θυσία σε νέο γύρο επιθέσεων σε όλα τα επίπεδα, και οικονομικά και πολιτικά και ιδεολογικά.

Η επέτειος του Οκτώβρη του ’17 φέτος είναι η αφορμή για να ξαναθυμηθούμε όχι μόνο την ανάλυση του Μαρξ για τον καπιταλισμό, πολύτιμη όσο ποτέ, αλλά και να παλέψουμε για να κερδίσουμε αυτά που μας προτρέπει στο κλείσιμο του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: «Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπρος σε μια Κομμουνιστική Επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ’ αυτήν τίποτε άλλο εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο».11

 

Σημειώσεις

(1) Καρλ Μαρξ - Σημειώσεις στη δεύτερη έκδοση στη Γερμανία, 24 Γενάρη 1873.

(2) Tony Cliff, Workers revolution and beyond, στη συλλογική έκδοση «Russia-from workers state to state capitalism», Bookmarks 1987, σελίδα 7.

(3) Λένιν, άπαντα, τόμος 35, σελίδα 277.

(4) Victor Serge, Memoirs of a revolutionary 1901-1941, Oxford paperbacks, 1963, page XV

(5) Τόνι Κλιφ, Λένιν, τόμος 3, 1917-1923 Πολιορκημένη επανάσταση, σελίδα 134

(6) Eugene Preobrazhensky, The new economics, Oxford 1965. Ο Πρεομπραζένσκι γεννήθηκε το 1886, έγινε μέλος των Μπολσεβίκων το 1903 σε ηλικία 17 χρονών και εκτελέστηκε από τον Στάλιν το 1937. Ήρθε σε σύγκρουση με τον Μπουχάριν, συνεργάστηκε με τον τρότσκι και έγραψε αυτό το βιβλίο το 1926.

(7) Τόνυ Κλιφ, Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, τρίτη έκδοση στα ελληνικά, 2017, σελ. 234

(8) Τόνυ Κλιφ, ό.π., σελ. 191 

(9) Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Σύγχρονη Εποχή, 1988, σελ. 39

(10) Αναφέρεται από τον Roman Rosdolsky, The making of Marx’s Capital, Pluto press, 1980, page 421

(11) Ό.π. σελ. 66

 

Διαβάστε επίσης

Βίκτορ Σερζ, Έτος Ένα της Ρώσικης Επανάστασης, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, 2017
Αλφρέντ Ροσμέρ, Η Μόσχα του Λένιν, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, 2017
Alex Callinicos, The revenge of history, Polity, 1991
Κρις Χάρμαν, Άλεξ Καλλίνικος, Πάνος Γκαργκάνας, Πώς χάθηκε η ρώσικη επανάσταση;, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, δεύτερη έκδοση, 2012
Τόνι Κλιφ, Κρατικός καπιταλισμός στη Ρωσία, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, τρίτη έκδοση, 2017

Και τα άρθρα του περιοδικού Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο120-124:

• Η αντίσταση στον πόλεμο και οι επαναστάσεις 1917-1918
• Ρωσία 1917: Νά τι σημαίνει εργατική επανάσταση
• Αναρχικοί και Μπολσεβίκοι
• Tο γυναικείο ζήτημα και η Ρώσικη Επανάσταση
• Κράτος και Επανάσταση
• Το ΚΚΕ και τα 100χρονα του Οκτώβρη
• Ρώσικη Επανάσταση και ιμπεριαλιστική επέμβαση της Ελλάδας
• Οι εργάτες στην εξουσία - Οκτώβρης 1917