socialismfrombelow.gr 09/07/2014, No 103

Εξώφυλλο του τευχους 103

Η επαναστάτρια Κλάρα Τσέτκιν (1857-1933) ήταν μία από τις ηγετικές μορφές του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος των γυναικών και σίγουρα η ηγετική μορφή του γυναικείου κινήματος στην ίδια τη Γερμανία. Η Τσέτκιν ήταν μέλος του SPD, του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος στη Γερμανία. Το 1891 αναλαμβάνει τη σύνταξη της “Ισότητας” Gleicheeit, της γυναικείας εφημερίδας του SPD και το 1895 εκλέγεται στην Εκτελεστική Επιτροπή του κόμματος. Το SPD1 ήταν το μεγαλύτερο σοσιαλιστικό κόμμα στον κόσμο και το στολίδι της Δεύτερης (Σοσιαλιστικής) Διεθνούς.

Η Τσέτκιν έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πάλη για τη μαζική οργάνωση των γυναικών εργατριών στα συνδικάτα, στην πάλη για τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών, είτε αυτό σήμαινε το δικαίωμα στην ψήφο είτε το δικαίωμα να οργανώνονται σε πολιτικά κόμματα, αλλά πάνω από όλα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο ξεκαθάρισμα, μέσα στο γυναικείο κίνημα, ότι η απελευθέρωση των γυναικών δεν είναι μία μάχη μεταξύ των δύο φύλων όπως υποστήριζαν οι αστές φεμινίστριες, αλλά κομμάτι της πάλης της εργατικής τάξης ενάντια στην ταξική κοινωνία. Ήταν μάχες που τις έδωσε και στο ίδιο της το κόμμα, μέσα στις οποίες είχε κερδίσει τη στήριξη του Ένγκελς.

Στις αρχές του 20ου αιώνα υπήρξε κατακόρυφη άνοδος των κινημάτων, των αγώνων της εργατικής τάξης αλλά και της Αριστεράς. Ήταν η περίοδος που στη Ρωσία μέσα από τη μαζική απεργία ξεπήδησαν για πρώτη φορά τα σοβιέτ, τα εργατικά συμβούλια. Η Κλάρα Τσέτκιν παίρνει την πρωτοβουλία το 1907, να συγκαλέσει το πρώτο Διεθνές Σοσιαλιστικό συνέδριο γυναικών στη Στουτγκάρδη. Συμμετείχαν 59 γυναίκες αντιπρόσωποι από δεκαπέντε χώρες. Τα κεντρικά θέματα συζήτησης στο Συνέδριο ήταν το ζήτημα της γυναικείας ψήφου και οι συνεργασίες με αστικές φεμινιστικές οργανώσεις.

Οι Βρετανίδες, Αυστριακές, Γαλλίδες και Βελγίδες αντιπρόσωποι, που επηρεάζονταν προφανώς από τον αστικό φεμινισμό, υποστήριζαν ότι το περιορισμένο δικαίωμα ψήφου των γυναικών ήταν ένα θετικό πρώτο βήμα και πιο “ρεαλιστικό” σε σχέση με το αίτημα για καθολικό δικαίωμα στην ψήφο (σε κάποιες χώρες είχε δοθεί περιορισμένο δικαίωμα ψήφου σε γυναίκες με ηλικιακά και περιουσιακά κριτήρια). Η Τσέτκιν αντέκρουσε σθεναρά αυτές τις απόψεις στηρίζοντας ότι αυτό το μέτρο δεν ήταν μόνο ανεπαρκές για το γυναικείο φύλο αλλά επιβλαβές για ολόκληρη την εργατική τάξη.

Ήταν η διαφορετική οπτική γωνία από την οποία αντιμετώπιζαν το ζήτημα της γυναικείας καταπίεσης που έφερνε αυτές τις διαμάχες. Οι αστές φεμινίστριες εντόπιζαν τις ρίζες της γυναικείας καταπίεσης γενικά σε όλους τους άντρες, ενώ η Τσέτκιν τοποθετούσε τη ρίζα του προβλήματος στον ταξικό διαχωρισμό της κοινωνίας, στην εποχή όπου δημιουργήθηκε η ατομική ιδιοκτησία. Είχε μελετήσει και επηρεαστεί από το έργο του Έγκελς “Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους”. Αυτή η ανάλυση αναγνωρίζει ότι η γυναικεία καταπίεση δεν προκύπτει γενικά από το ανδρικό φύλο, αλλά από την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από μία μειοψηφική ομάδα μέσα στην κοινωνία.

Έτσι η Τσέτκιν επέμενε ότι “ο αστικός φεμινισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα ρεφορμιστικό κίνημα ενώ, το γυναικείο εργατικό κίνημα είναι επαναστατικό και πρέπει να είναι επαναστατικό”. Οι γυναίκες αλλά και οι άνδρες της εργατικής τάξης έχουν κοινά συμφέροντα για να παλέψουν ενάντια στη γυναικεία καταπίεση γιατί με αυτό τον τρόπο προωθούν την ενότητα της ίδιας τους της τάξης ενάντια στους κατακερματισμούς που επιβάλει η αστική ιδεολογία. Το γυναικείο κίνημα δεν θα μπορούσε να είναι ένα διαταξικό κίνημα γιατί έτσι ουσιαστικά θα άφηνε ανέπαφη τη ρίζα του προβλήματος που είναι η ταξική κοινωνία. Επιπλέον η Τσέτκιν έλεγε ότι για τις εργάτριες το δικαίωμα στην ψήφο δεν σημαίνει το τέλος των διεκδικήσεων τους, όπως πιστεύουν οι αστές φεμινίστριες, ακριβώς επειδή δεν τερματίζει και δεν επηρεάζει την αιτία της γυναικείας καταπίεσης.

Ταυτόχρονα κοντράρει τις αντιλήψεις γύρω από την αναγκαιότητα συνεργασιών και κοινής δράσης με αστές φεμινίστριες. Σ' αυτές τις μάχες η Τσέτκιν είχε συμμαχήσει με τη ρώσικη αντιπροσωπεία μεταξύ των οποίων ήταν και η Αλεξάντρα Κολλοντάι. Οι γυναίκες της Ρωσίας είχαν παίξει καθοριστικό ρόλο στην επανάσταση του 1905 και αυτό σήμαινε ότι ήταν πολύ πιο ξεκάθαρες πάνω σε αυτά τα ζητήματα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στη Γερμανία δινόταν τεράστια μάχη για να δεχτούν τα συνδικάτα τις γυναίκες στις γραμμές τους, στη Ρωσία οι γυναίκες οργανώθηκαν σε σωματεία ταυτόχρονα με τους άντρες εργάτες. Έτσι κατάφεραν τελικά να κερδίσουν το συνέδριο. Η Τσέτκιν εκλέγεται γραμματέας του γραφείου της Διεθνούς και η “Ισότητα” υιοθετείται ως επίσημο όργανό της. Η Αλεξάντρα Κολλοντάι εκλέγεται στο γραφείο της Διεθνούς.

Ενάντια στον πόλεμο

Το 1910 πραγματοποιείται το 2ο συνέδριο της Διεθνούς των γυναικών στην Κοπεγχάγη και μετά από πρόταση της Τσέτκιν υιοθετείται η 8 Μάρτη ως Διεθνής μέρα για την πάλη για ίσα δικαιώματα των γυναικών σε όλες τις χώρες. Εκείνη τη μέρα δύο χρόνια πριν, εργάτριες στην κλωστοϋφαντουργία της Νέας Υόρκης κόντρα στο εκεί αστικό φεμινιστικό κίνημα, κέρδισαν το δικαίωμα στην ψήφο και το χτίσιμο ενός ισχυρού συνδικάτου διαδηλώνοντας κατά εκατοντάδες. Η Διεθνής Μέρα της Γυναίκας θα έπαιζε στη συνέχεια καθοριστικό ρόλο στη δράση των γυναικών ενάντια στον πόλεμο.

Στις 4 Αυγούστου το 1914 στο Ράιχσταγκ, το γερμανικό κοινοβούλιο, το SPD υπερψηφίζει τις στρατιωτικές δαπάνες. Ήταν η έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Η γερμανική σοσιαλδημοκρατία προδίδει τις αντιπολεμικές παραδόσεις της Διεθνούς και τάσσεται στο πλευρό της Γερμανικής άρχουσας τάξης. Η εφημερίδα “η Ισότητα” γίνεται η μοναδική αντιπολεμική φωνή σ' ολόκληρη τη Γερμανία και αντιμετωπίζει σκληρή λογοκρισία από τη γερμανική κυβέρνηση. Την επόμενη μέρα της ψήφισης των πολεμικών δαπανών από το SPD η Τσέτκιν, μέσα από τις γραμμές της «Ισότητας», κατάγγελλε τη στάση των συντρόφων της και καλούσε τις αναγνώστριές της σε αντιπολεμικές διαδηλώσεις.

Λίγους μήνες αργότερα γράφει: “Προς τις σοσιαλίστριες όλων των χωρών: Όταν οι άντρες σκοτώνουν, είναι πάνω σε εμάς, τις γυναίκες, να παλέψουμε για τη διατήρηση της ζωής. Όταν οι άντρες σιωπούν, είναι δικό μας καθήκον να υψώσουμε τις φωνές μας εκ μέρους των ιδεών μας. Συντρόφισσες, αδερφές! Εκπληρώστε την υπόσχεση που δώσαμε στη Σοσιαλιστική Διεθνή: Για αυτό το λόγο ακόμα και κατά τη διάρκεια ενός πολέμου θα είμαστε μεταξύ αυτών που θα προωθούν τα σωματεία που παλεύουν ενάντια στον πόλεμο!” (Κ. Τσέτκιν “Ισότητα” 7.11.1914)

Αυτή η έκκληση της Τσέτκιν δεν κερδίζει τη στήριξη του SPD. Στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία κυριαρχούσε ο πατριωτισμός και η αντίληψη ότι η ένταξη της χώρας στον πόλεμο θα απελευθέρωνε το ρώσικο λαό από τη δυναστεία του Τσάρου. Παρ’ όλα αυτά υπήρχε μία αριστερή μειοψηφία στην οποία άνηκε η Τσέτκιν, η Λουξεμπουργκ, ο Καρλ Λίμπνεχτ – ο μοναδικός βουλευτής του SPD που καταψήφισε τον πόλεμο στη βουλή – που έμειναν πιστοί στις αντιπολεμικές και διεθνιστικές τους αρχές και έδιναν τη μάχη μέσα και έξω από το κόμμα. Εκτός από τη λογοκρισία της κυβέρνησης η Τσέτκιν είχε να αντιμετωπίσει και τη λογοκρισία από τους ίδιους της τους συντρόφους. Κάθε φορά που εναντιωνόταν στη φιλοπολεμική στάση του κόμματος, ηγέτες και γραφειοκράτες του κόμματος χρησιμοποιούσαν τον οργανωτικό μηχανισμό για να καταστείλουν τέτοιου είδους συζητήσεις. Επιπλέον οι πατριώτες σοσιαλιστές του κόμματος αξιοποιούσαν την αποδοχή που είχαν από την κυβέρνηση της Γερμανίας και προσπαθούσαν να πείσουν την εργατική τάξη για την ορθότητα της στάσης τους στο ζήτημα του πολέμου. Ήταν η ίδια ομάδα μέσα στο SPD που τα προηγούμενα χρόνια επιχειρηματολογούσε (με πρώτο και καλύτερο τον Μπέρνσταιν) ότι ο καπιταλισμός πλέον έχει ξεπεράσει τον κίνδυνο των κρίσεων, μπορεί να επεκτείνεται διαρκώς και καθήκον τον σοσιαλδημοκρατών ήταν μέσα από την εκλογική ενίσχυση των κομμάτων τους άρα τον κοινοβουλευτικό δρόμο, να διεκδικούν καλύτερες συνθήκες εργασίας για την εργατική τάξη με την προοπτική της βαθμιαίας εξάλειψης των ανισοτήτων του συστήματος. Στην πραγματικότητα ήταν η εγκατάλειψη του επαναστατικού δρόμου για την αλλαγή της κοινωνίας και η συνθηκολόγηση της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας.

Η στάση του SPD ήταν ένα τεράστιο πλήγμα για όλους τους επαναστάτες της περιόδου. Ο Λένιν όταν διάβαζε στο Vorwarts (την επίσημη εφημερίδα του SPD) ότι οι ΣΔ βουλευτές υπερψήφισαν τις πολεμικές δαπάνες πίστεψε ότι επρόκειτο για προβοκάτσια. Τα μοναδικά κόμματα στην Ευρώπη που καταψήφισαν τις πολεμικές δαπάνες και την είσοδο των χωρών τους στο σφαγείο του πολέμου ήταν οι Μπολσεβίκοι, το Σέρβικο ΣΔ κόμμα και ένα τμήμα του Αγγλικού ILP. Πολλοί επαναστάτες καταλάβαιναν ότι είχε φτάσει το τέλος του SPD ως κόμμα που υπερασπίζεται την εργατική τάξη αλλά και της Δεύτερης Διεθνούς. Οι μπολσεβίκοι είχαν την πιο καθαρή στάση στο ζήτημα του πολέμου και έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο για να συσπειρώσουν και να ξεκαθαρίσουν διεθνώς όλα τα κομμάτια επαναστατών που κράτησαν διεθνιστική αντιπολεμική στάση.

Στις αρχές του πολέμου στην Αγγλία κυκλοφόρησε μία αφίσα που καλούσε τις γυναίκες να οργανωθούν στο βοηθητικό σώμα, στην πολιτική άμυνα, γιατί “κάθε υγιής γυναίκα μπορεί να απελευθερώσει έναν υγιή άντρα” για να πάει να πολεμήσει. Ήταν μία καμπάνια των αστών φεμινιστριών της Αγγλίας που κατέληξαν να στηρίζουν τον πόλεμο και ουσιαστικά να επιβεβαιώνουν την αντίληψη της Τσέτκιν και της Κολλοντάι ότι οι προλετάριες γυναίκες δεν μπορούν σε κανένα ζήτημα να συμμαχήσουν με τις αστές φεμινίστριες.

Αξιοποιώντας τη θέση της στη Διεθνή η Τσέτκιν παίρνει την πρωτοβουλία και συγκαλεί ένα συνέδριο στην Ελβετία το Μάρτη του 1915.2 Το SPD φυσικά ούτε το στήριξε ούτε το αναγνώρισε. Το συνέδριο αυτό ήταν η πρώτη οργανωμένη έκφραση της διεθνιστικής αντιπολίτευσης μέσα στη Σοσιαλδημοκρατία. Συμμετείχαν 28 γυναίκες αντιπρόσωποι από τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Πολωνία, τη Ρωσία, την Ολλανδία και την Ελβετία. Η διακήρυξη στην οποία κατέληξε έλεγε μεταξύ άλλων: «Πού είναι οι άντρες σας; Πού είναι οι γιοί σας; Για οχτώ μήνες τώρα είναι στο μέτωπο. Αποχωρίστηκαν από τη δουλειά και το σπίτι τους. Εκατομμύρια βρίσκονται ήδη σε μαζικούς τάφους, κατά εκατοντάδες χιλιάδες βρίσκονται σε στρατιωτικά νοσοκομεία με διαμελισμένα κορμιά, ακρωτηριασμένα άκρα, τυφλωμένοι, χτυπημένοι από επιδημίες ή καθηλωμένοι από εξουθένωση. Ποιος κερδίζει από αυτόν τον πόλεμο; Μόνο μια ισχνή μειοψηφία σε κάθε χώρα. (…) Αυτός ο πόλεμος είναι επικερδής για τον καπιταλισμό γενικά. Οι εργάτες δεν έχουν να κερδίσουν τίποτα από αυτόν τον πόλεμο αλλά κινδυνεύουν να χάσουν καθετί αγαπητό σε αυτούς. (…) όχι στον πόλεμο! Επανάσταση για το Σοσιαλισμό!».

Η επανάσταση στη Ρωσία

Η Αλεξάντρα Κολλοντάι εκείνη την περίοδο βρίσκεται εξόριστη στη Νορβηγία και δεν μπορεί να πάρει μέρος στη συνεδρίαση της Διεθνούς αλλά δεν κάθεται στην απραξία. Στις 8 Μάρτη του 1915 οργανώνει εκεί πανεθνικές αντιπολεμικές διαδηλώσεις γυναικών σε συνεργασία με νορβηγούς συντρόφους. Η Κολλοντάι αν και δεν ήταν οργανωμένη στους μπολσεβίκους αλλά στους μενσεβίκους, είχε ήδη διαβάσει το αντιπολεμικό πρόγραμμα του Λένιν και βρισκόταν σε επαφή με τη συντακτική ομάδα της Ραμπότνιτσα (η Εργάτρια), της εφημερίδας του Μπολσεβίκικου κόμματος για τις γυναίκες, όπου έστελνε άρθρα. Παράλληλα αλληλογραφούσε και με την Κρούπσκαγια και το Λένιν. Η στάση των Μενσεβίκων στη Ρωσία έμοιαζε με τη στάση του SPD στη Γερμανία. Αυτό ήταν κάτι που ξεκίνησε τη ρήξη της Κολλοντάι με το παλιό της κόμμα και έτσι άνοιξε διαύλους επικοινωνίας με το Μπολσεβίκικο κόμμα.

Παρ’ όλη της την αρχική διαφωνία με την άποψη του Λένιν ότι οι εργάτες θα έπρεπε να μετατρέψουν τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε εμφύλιο πόλεμο δέχτηκε την πρότασή του, να μεταφράσει τα κείμενα των Μπολσεβίκων και να βοηθήσει στη διακίνησή τους σε χώρες της Ευρώπης καθώς και να αρθρογραφεί στη νέα εφημερίδα των μπολσεβίκων Communist. Μέσα από αυτή τη δουλειά εγκατέλειψε την άποψη της ότι απλά το αίτημα για ειρήνη θα μπορούσε να θέσει τέρμα στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο και υιοθέτησε την επαναστατική άποψη: οι στρατιώτες θα πρέπει να στρέψουν τα όπλα τους απέναντι στη δικιά τους άρχουσα τάξη και να κάνουν πόλεμο στον πόλεμο!

Για τα επόμενα δύο χρόνια μέχρι το 1917 η Αλεξάντρα Κολλοντάι περιόδευσε στην Αμερική κατά κύριο λόγο όπου άπλωνε τις ιδέες των Μπολσεβίκων μέσα από συγκεντρώσεις εργατών και στρατολογούσε επί της ουσίας στο Μπολσεβίκικο κόμμα.

Στις αρχές του 1917 μεγάλες απεργίες και ταραχές ξεσπούσαν στη Ρωσία. Η ημέρα της γυναίκας γιορτάστηκε νωρίτερα εκείνη τη χρονιά. Όταν οι εργάτες του Πουτίλοφ αντιμετώπισαν το λοκ-άουτ των αφεντικών στις 7 Μάρτη, οι γυναίκες της Πετρούπολης κατέκλυσαν τους δρόμους. Απαιτούσαν να μπει τέλος στην πείνα και τον εξευτελισμό των τελευταίων τριών χρόνων του πολέμου. Έφευγαν από τις ουρές των συσσιτίων και ενώνονταν με τις διαδηλώσεις διεκδικώντας “Ψωμί” και να μπει τέλος στην πείνα των παιδιών τους. Εργάτριες και νοικοκυρές ενώνονταν στους δρόμους. Άλλες είχαν βρει τους φαντάρους σε μία περιοχή και συνεννοήθηκαν μαζί τους να μην ανοίξουν πυρ απέναντι στις διαδηλώσεις τους. Πετούσαν πέτρες και χιόνι στην αστυνομία και εκλιπαρούσαν, σχεδόν απαιτούσαν από τους φαντάρους να κατεβάσουν τα τουφέκια τους και να ενωθούν μαζί τους. Μέχρι τις 10 Μαρτίου οι γυναίκες εισέβαλλαν στις γραμμές των φαντάρων και τους έπαιρναν τα όπλα. Μαθητές άφηναν τις διαλέξεις τους και έμπαιναν στο πλευρό των εργατών. Δεν εξελισσόταν απλά μία γενική απεργία αλλά ήταν η αρχή της επανάστασης. Η περιοχή του Βίμποργκ ήταν ήδη στα χέρια του ξαναγεννημένου Σοβιέτ των εργατριών και εργατών. 28000 φαντάροι έσμιξαν με τους εργάτες του Βίμποργκ και στις 12 Μάρτη ξαναστήθηκε το Σοβιέτ της Πετρούπολης. Οι πολιτοφυλακές επανεμφανίστηκαν για την περιφρούρηση της επανάστασης. Η Τσαρική κυβέρνηση παραιτήθηκε μία μέρα μετά. Ένας ταξικός πόλεμος στην πιο οξυμένη του μορφή, την επανάσταση, έβαζε τέρμα στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο.

Μερικούς μήνες αργότερα η ηγεσία του SPD καθαιρεί την Τσέτκιν από υπεύθυνη σύνταξης της “Ισότητας”. Ήδη από τον Γενάρη του ίδιου χρόνου είχε αποχωρήσει από το SPD για να οργανωθεί στο USPD, το ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Στα τέλη του 1918 η Κλάρα Τσέτκιν μαζί με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνέχτ, γίνεται ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας που θα προσπαθούσε να ηγηθεί της Γερμανικής Επανάστασης των εργατών και των φαντάρων τα επόμενα χρόνια.

Εκατό χρόνια μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο οι παραδόσεις της Τσέτκιν και της Κολλοντάι στο κίνημα των γυναικών της περιόδου είναι ακόμα πολύτιμες. Όχι μόνο στη συζήτηση για το ζήτημα της γυναικείας απελευθέρωσης, αλλά στην καθημερινή πράξη και την οργάνωση της πάλης για μια κοινωνία απαλλαγμένη από πολέμους, εκμετάλλευση και σεξισμό.

 

Σημειώσεις

1. Tο 1914 το SPD είχε πάνω από ένα εκατομμύριο μέλη και στις εκλογές πήρε 4 εκατομμύρια ψήφους

2. Tις ίδιες μέρες με πρωτοβουλία του Λένιν και των Μπολσεβίκων πραγματοποιήθηκε ένα συνέδριο στη Βέρνη για να αντιμετωπίσουν και την αδράνεια του γραφείου της Δεύτερης Διεθνούς αλλά ουσιαστικά για να οργανωθούν και να συντονιστούν καλύτερα οι επαναστάτες που κράτησαν αντιπολεμική στάση στον Α' ΠΠ, διεθνώς.

 

Πηγές

• www.marxists.org/archive/cliff/works/1984/women/05-socger.htm

• Clara Zetkin: Selected Writings (Paperback), By Klara Zetkin, Edited by Philip Sheldon Foner.

• Alexandra Kollontai - a biography, by Cathy Porter.