Βιβλιοκριτική
Terry Eagleton: Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο

Εξώφυλλο του βιβλίου

Το δίκιο του εργάτη, του αγώνα και της ελπίδας

Ο Terry Eagleton, με το βιβλίο του «Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο», μας εισάγει στο πλούτο των ιδεών του μεγάλου επαναστάτη υπερασπίζοντάς τες με τον πιο πειστικό τρόπο απέναντι στην συστηματική επίθεση των φιλελεύθερων που τις παρουσιάζουν όπως τους βολεύει. Οι αφορισμοί των φιλελεύθερων συμπυκνώνονται σε δέκα ερωτηματικά-αντιρρήσεις για το μαρξισμό στα οποία απαντά ο Eagleton, ανατρέχοντας στο πυρήνα των ιδεών και των κριτηρίων του Μαρξ, με τρόπο βοηθητικό για να κατανοήσουμε πώς σήμερα μπορεί να αλλάξει ο κόσμος γύρω μας.

Οι φωνές αυτές που επικρίνουν το μαρξισμό ως ξεπερασμένο στην καλύτερη περίπτωση, του φορτώνουν συχνά την αντίληψη της επανάστασης ως δράση μίας βίαιης μειοψηφίας τυχοδιωκτών που οδήγησαν στα εγκλήματα του Στάλιν και τις σφαγές του Μάο. Αν υπάρχει κάτι παντελώς ξεπερασμένο, σύμφωνα με αυτές τις απόψεις, είναι η αναφορά στην εργατική τάξη σαν το φορέα της κοινωνικής αλλαγής μετά τις τόσες αλλαγές στην οικονομία και το παγκόσμιο σύστημα. Ακόμη και στο φιλοσοφικό πεδίο, ο μαρξισμός δεν μπορεί να εξηγήσει τι συμβαίνει αφού είναι μια θεωρία μονοδιάστατη ανάγοντας τα πάντα στην οικονομία.

Ο Eagleton απορρίπτει με καυστικό χιούμορ τις φιλελεύθερες επικρίσεις και παρουσιάζει απλά αλλά όχι απλοϊκά τις κεντρικές ιδέες που έκαναν το Μαρξ και το μαρξισμό αναφορά για τον κόσμο που παλεύει για να απελευθερωθεί από τα δεσμά του καπιταλισμού.

Η ανθρώπινη εργασία, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι προσπαθούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους, είναι στο κέντρο της προσοχής του Μαρξ. Είναι όμως το γεγονός ότι τα μέσα παραγωγής βρίσκονται στα χέρια μιας μειοψηφίας που στοχεύει στο κέρδος και όχι στην ικανοποίηση των αναγκών της πλειοψηφίας που κάνει το καπιταλισμό ένα σύστημα απάνθρωπο, παρά την σημαντική ανάπτυξη των δυνατοτήτων που επέφερε ιστορικά. Αντίθετα η ανατροπή του από ένα σύστημα ανώτερο ανοίγει την δυνατότητα περάσματος «από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας».

Ο συγγραφέας απορρίπτει τις αντιρρήσεις ότι ένα τέτοιο σύστημα είναι ουτοπία και είναι αδύνατο λόγω της «ανθρώπινης φύσης». Οι φιλελεύθεροι καταλογίζουν στην ανθρώπινη φύση απληστία, ανταγωνισμό και μοχθηρία για να δικαιολογήσουν την αιωνιότητα των αξιών και του ίδιου του καπιταλισμού. Αντίθετα ο Μαρξ απορρίπτει την εικόνα μιας αναλλοίωτης ανθρώπινης φύσης-εμπόδιο για έναν άλλο τρόπο ζωής. Η ίδια η πραγματική κίνηση των ανθρώπων μέσα στο αγώνα ανοίγει το διαφορετικό δρόμο. Αναφερόμενος στην Κομμούνα του Παρισιού έγραφε ότι οι επαναστάτες εργάτες «δεν έχουν κάποιο ιδεώδες να πραγματώσουν, αλλά να απελευθερώσουν τα στοιχεία της νέας κοινωνίας που κυοφορεί η ίδια η παλιά αστική κοινωνία».

Ο στόχος είναι η ελεύθερη αυτοπραγμάτωση των ανθρώπων μακριά από τους καταναγκασμούς και την αθλιότητα που επιβάλλει σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής ο καπιταλισμός, μετατρέποντας τους σε άτομα χωρίς έλεγχο και πρωτοβουλία. Η ανθρώπινη φύση αλλάζει μέσα σε νέες δομές και ο κομμουνισμός απελευθερώνει τις δυνατότητες διότι «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός ξεχωριστά γίνεται προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». Ο Eagleton καταλήγει ότι «μόνο διαμέσου των άλλων μπορούμε τελικά να γίνουμε ο εαυτός μας. Αυτό συνεπάγεται τον εμπλουτισμό της ατομικής ελευθερίας». Η διαφορετικότητα και όχι η ομοιομορφία είναι η κατεύθυνση αυτών των αλλαγών. Αντίθετα, οι φιλελεύθεροι είναι αυτοί που έχουν προσβληθεί από μια δηλητηριώδη μορφή ουτοπισμού:

«Πρόκειται για την παρανοϊκή ιδέα ότι ένα και μοναδικό παγκόσμιο σύστημα, όπως η ελεύθερη αγορά, μπορεί να επιβληθεί στις πιο ποικίλες κουλτούρες και οικονομίες και να θεραπεύσει τα δεινά τους» (σελ.147).

Πολεμά την ιδέα ότι ο μαρξισμός είναι η θεωρία της αλλαγής μέσω της δράσης μιας βίαιης μειοψηφίας. Ο ίδιος ο καπιταλισμός και η αστική τάξη κυριάρχησαν με ένα κύμα αιματηρών επαναστάσεων αλλά και το σύστημα απλώθηκε με «τσεκούρι και φωτιά» σύμφωνα με την έκφραση του Μαρξ, αναφερόμενος στην εξαφάνιση των ιθαγενών στην αμερικανική ήπειρο. Οι παγκόσμιοι πόλεμοι, ο φασισμός, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι μόνο «λίγα» από τα επεισόδια. Η βία είναι όπλο της άρχουσας τάξης που καταφεύγει σε αυτή για να συντηρήσει το καθεστώς. Ακόμη και η Ρώσικη Επανάσταση ήταν αναίμακτη τον Οκτώβρη του 1917. Την «βία» έφερε η άρχουσα τάξη και η επέμβαση του δυτικού ιμπεριαλισμού.

Ταυτόχρονα, υπερασπίζεται την δημοκρατία ως καρδιά του μαρξισμού. Αναφέρεται στους θεσμούς της Ρώσικης Επανάστασης: «ένα σύστημα λαϊκών συμβουλίων και συνελεύσεων παντού» που ξεπέρασε σε βάθος την κοινοβουλευτική δημοκρατία.

Με τον πιο συστηματικό τρόπο, ξαναφέρνει το πλούτο της αντίληψης του Μαρξ για την εργατική τάξη ως φορέα της κοινωνικής αλλαγής. Δεν είναι το υποκείμενο ως η πιο καταπιεσμένη τάξη, αλλά διότι από τη θέση της στην παραγωγή μπορεί να αλλάξει συλλογικά και σχεδιασμένα την παραγωγή και τη κοινωνία ολόκληρη ώστε να καλύπτονται οι ανθρώπινες ανάγκες. Σε όσους επιμένουν να αναφέρουν τις μεγάλες αλλαγές στην σύνθεση της εργατικής τάξης θυμίζει ότι και στην εποχή του Μαρξ δεν ήταν κυρίαρχο αριθμητικά το τμήμα των άμεσα παραγωγικών εργατών. Στη σημερινή εποχή, οι αλλαγές έχουν μεγαλώσει απίστευτα την εργατική τάξη η οποία μπορεί και να αριθμεί μέχρι και τρία δις. Η εργατική τάξη των παραγκουπόλεων στον Γ’ Κόσμο, οι σύγχρονοι άνεργοι που πρέπει να ορίζονται ως εργατική τάξη με βάση την προέλευση τους είναι χρήσιμες υπενθυμίσεις. Είναι μια τάξη που στηριγμένη στο μαρξισμό μπορεί να αγωνίζεται κατά του σεξισμού, του ρατσισμού, της εθνικής καταπίεσης, αλλά και για την σωτηρία του περιβάλλοντος από την απειλή της κλιματικής καταστροφής.

Ο Eagleton κριτικάρει έντονα εκείνους που καταλογίζουν στο Μαρξ την άποψη ότι η πτώση του καπιταλισμού και η νίκη του σοσιαλισμού είναι αναπόφευκτη. Θεωρεί υπεύθυνη για παθητικότητα και εφησυχασμό αυτή την προσέγγιση: «Στον εικοστό αιώνα, έπαιξε βασικό ρόλο στην αποτυχία του κομμουνιστικού κινήματος να καταπολεμήσει τον φασισμό, καθώς καλλιέργησε την βεβαιότητα ότι ο φασισμός δεν ήταν τίποτα περισσότερο από τον επιθανάτιο ρόγχο ενός καπιταλιστικού συστήματος που βρισκόταν στα πρόθυρα της εξαφάνισης» (σελ.74). Αντίθετα πιστεύει ότι «μια ολοσχερής κατάρρευση του συστήματος το πιθανότερο είναι να οδηγήσει στη βαρβαρότητα και όχι στο σοσιαλισμό, αν δεν υπάρχει κάποια οργανωμένη δύναμη για να προσφέρει μια εναλλακτική λύση. Χρειαζόμαστε λοιπόν επειγόντως μια τέτοια οργανωμένη δύναμη, ώστε σε περίπτωση μιας συθέμελης κρίσης του καπιταλισμού να πληγούν λιγότεροι άνθρωποι και να μπορέσει να γεννηθεί από τα συντρίμμια ένα νέο κοινωνικοπολιτικό σύστημα» (σελ.256).

Οι πλέον διαδεδομένες ενστάσεις κατά του έργου του Μαρξ είναι απλά λαθεμένες! Αυτό στηρίζει με εκπληκτική ζωντάνια επιχειρημάτων ο Eagleton σε μια από τις καλύτερες παρουσιάσεις των ιδεών του Μαρξ!

Τιμή 15,50€, 329 σελίδες Εκδόσεις Πατάκη