Βιβλιοκριτική
Το κόμμα της ανθρωπότητας

Εξώφυλλο του τευχους 83

Διαφωτισμός

Η σημασία της υπεράσπισης του Διαφωτισμού αφορά κυρίως στην πολιτική της διάσταση. Η συστηματική απόπειρα αποθεμελίωσης του κράτους πρόνοιας που επιχειρούν οι άρχουσες τάξεις των ΗΠΑ και της Ευρώπης, η συστηματική απόπειρα αναβάπτισης του χριστιανισμού ως πυλώνα της προόδου και των πολιτισμικών κεκτημένων που προωθούν, ο ρατσισμός, οι άγρια εκμεταλλευτικές πολιτικές και οι ανηλεείς βομβαρδισμοί που επιφυλάσσουν για τον υπόλοιπο πλανήτη, είναι μερικά μόνο παραδείγματα που ασφαλώς θα εξόργιζαν και θα έβρισκαν αντιμέτωπη στην πρώτη γραμμή την μεγάλη πλειονότητα των Διαφωτιστών προπαγανδιστών «της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης».

Ο Πήτερ Γκαίη σε αυτό το βιβλίο εξηγεί τις αιτίες που η πολιτική υπεράσπιση του Διαφωτισμού δεν είναι απλώς σχήμα λόγου. Επιμελώς δεν εκφράζει τη δική του πολιτική τοποθέτηση και ασφαλώς αυτό είναι μειονέκτημα. Ωστόσο, είναι δεινός ιστορικός ερευνητής και αυτό δίνει σημαντικά δεδομένα και πλεονεκτήματα στην στρατευμένη, πολιτική υπεράσπιση του Διαφωτισμού από την πλευρά των μαρξιστών.

Με επίκεντρο την καρδιά του Διαφωτισμού, που είναι η γαλλική εκδοχή του, ο συγγραφέας τεκμηριώνει προσεκτικά τη θέση ότι ο βαθύτατα αντικληρικός και αντιχριστιανικός χαρακτήρας της σκέψης των Διαφωτιστών υπήρξε το κυριότερο και κοινό διανοητικό θεμέλιό της.

Ενώ, λοιπόν, η ανάπτυξη των επιστημονικών θεωριών περί φύσεως από τον Νεύτωνα, όπως και γενικώς ο αγγλικός μετριοπαθής Διαφωτισμός, δεν θα υπερέβαιναν το χριστιανικό σύμπαν, στο πλαίσιο του γαλλικού Διαφωτισμού γίνεται αντιληπτό ότι η νέα επιστημονική κοσμοθεώρηση είναι απολύτως ασυμβίβαστη με τον χριστιανισμό και, επιπλέον, συνεπάγεται ρητώς μια ορισμένη πολιτική για την κοινωνία, πολιτική επαναστατική εναντίον του παλαιού καθεστώτος και του κράτους του.

Ο Βολταίρος, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γκαίη, έχοντας κατανοήσει πόσο σημαντικός είναι ο επαναστατικός αγώνας, επιλέγει να συγγράψει ένα εγχειρίδιο της νέας φιλοσοφίας και όχι ένα πολύτομο έργο, το περίφημο Φιλοσοφικό Λεξικό του που το θέλει συνειδητά μικρό και εύχρηστο, «πορτατίφ» (δηλαδή, φορητό), για να μπορεί να βοηθά στη μεγαλύτερη δυνατή διάδοση και συζήτηση των επαναστατικών ιδεών. Σκέψη, επιθυμία και επιμονή που αντηχούν σαν πρωτόγονη εκδοχή της λενινιστικής εφημερίδας.

Η «επονομαζόμενη Γαλλική Επανάσταση – μια παγκόσμια επανάσταση που πήρε την πιο θεαματική μορφή της στη Γαλλία», κατά την εύστοχη διατύπωση του Γκαίη, τελικώς συνέβη! Και, πράγματι, συνέβη και ως «καρπός ενός αιώνα φιλοσοφικής κριτικής».

Εδώ όμως είναι που ξεκινούν τα προβλήματα τόσο για τους Διαφωτιστές όσο και για την διαφόρων αποχρώσεων φιλελεύθερη υπεράσπισή τους. Η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση έφερε τα πάνω κάτω: εν ολίγοις, άρχισαν να κυβερνούν οι «δυσγενείς», όπως – καθόλου υποτιμητικά προς αυτούς – λέει ο Γκαίη, ή η «κάθε μαγείρισσα» όπως θα έλεγε ο Λένιν.

«Η κριτική των όπλων» διαδέχθηκε λοιπόν το «όπλο της κριτικής» και για μεγάλο κομμάτι των Διαφωτιστών φιλοσόφων, ακριβώς «το ζήτημα των μορφών διακυβέρνησης περιλάμβανε πάντοτε και το πρόβλημα των μαζών: οι συνηθισμένοι, οι αγράμματοι άνθρωποι» μήπως τελικά «είναι φανερά ακατάλληλοι για κάθε είδος αυτοκυβέρνησης;», ρωτούν οι Διαφωτιστές, αλλά και ο Γκαίη μαζί, ο οποίος επιμένει συμπερασματικά ότι η κριτική είναι το σημαντικότερο κληροδότημα του Διαφωτισμού προς την ανθρωπότητα.

Ασφαλώς, θα ήταν ανιστόρητη η απαίτηση να είχαν ανακαλύψει οι Διαφωτιστές τη δύναμη που έχουν στα χέρια τους οι μεγάλοι πληθυσμοί εξαιτίας ακριβώς της θέσης τους στην παραγωγική διαδικασία. Την ιστορικά σύγχρονή μας κίνηση της τεράστιας συντριπτικής πλειονότητας προς όφελος της και μαζί προς όφελος ολόκληρης της κοινωνίας περιέγραψε, όπως και θεμελίωσε την προοπτική της, έναν περίπου αιώνα αργότερα ο Καρλ Μαρξ, ο σημαντικότερος ίσως επίγονος αλλά και επικριτής του Διαφωτισμού: «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης θα είναι έργο της ίδιας».

Αυτό, όμως, δεν συνέβη επειδή ο Μαρξ υπήρξε ευφυέστερος ή σοφότερος των Διαφωτιστών, αλλά επειδή η σχέση ιδεών και κοινωνικής πραγματικότητας δεν περιορίζεται στην κριτική, αλλά αφορά κυρίως στην πράξη.

Γιατί, για παράδειγμα, η ανεξιθρησκία και οι ριζοσπαστικές δημοκρατικές ιδέες (τις οποίες οι Διαφωτιστές στο σύνολό τους δεν προόριζαν μόνο για τη Δύση, αλλά για όλους τους πολιτισμούς και τις κοινωνίες του πλανήτη) εξελίχθηκαν ραγδαία στη ριζοσπαστική εκδοχή τους στην προεπαναστατική Γαλλία;

Υπάρχουν στιγμές «που οι ιδέες γίνονται υλική δύναμη». Ποιες είναι αυτές οι στιγμές, πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία;

Ο Κρις Χάρμαν αποκαλύπτει τα κύρια σημεία της: Είναι οι στιγμές που «οι άνθρωποι αρχίζουν και είναι ανοικτοί σε νέες ιδέες, επειδή ο παλιός τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονται τα πράγματα δεν ανταποκρίνεται στην κατάσταση στην οποία τώρα βρίσκονται. Στρέφονται, όμως, στις νέες ιδέες μόνον όταν υπάρχουν κάποιοι άλλοι άνθρωποι να τις προπαγανδίσουν, οι οποίοι, με τη σειρά τους, προτείνουν απαντήσεις σε ατζέντες που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο μιας προηγούμενης περιόδου κοινωνικής αναταραχής».

Ο Διαφωτισμός διαμορφώθηκε στο πλαίσιο των κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών του 17ου αιώνα στην δυτική Ευρώπη και αναπτύχθηκε στις μεγάλες κοινωνικές εκρήξεις του 18ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο που μόλις εμφανίζεται στο προσκήνιο το νέο, μεγάλο θέμα όλων των υπόλοιπων αιώνων: οι τεράστιοι πληθυσμοί των δισεκατομμυρίων της συντριπτικής πλειονότητας του πλανήτη.

Το κόμμα της εργατικής τάξης είναι το «Κόμμα της Ανθρωπότητας», που φέρεται στον τίτλο του βιβλίου του Γκαίη, και όχι μόνο εξαιτίας της ποσοτικής διάστασης. Κυρίως επειδή δεν απολυτοποιεί το κριτήριο της κριτικής, είναι στο κέντρο της οργάνωσης των αγώνων που δίνει η τάξη μας σε όλο τον κόσμο, όπως και σταθερά προτείνει μέσα σε αυτούς τους αγώνες τη σοσιαλιστική επαναστατική προοπτική της «ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης».

Πήτερ Γκαίη

Τιμή 17,86€, 327 σελίδες

Μετάφραση: Θεοχάρης Αναγνωστόπουλος,

Επιμέλεια: Σπύρος Μαρκέτος

Εκδόσεις «Θύραθεν»