Βιβλιοκριτική
Φρίντριχ Ένγκελς: Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου (1876) - Κρις Χάρμαν: Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας (1994)

Εξώφυλλο του τευχους 86

Εργασία, γλώσσα, κοινωνία

Η κυκλοφορία των δύο αυτών κειμένων στην καλαίσθητη έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου πραγματικά εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία σχετικά με την βιολογική και κοινωνική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Είναι μια συζήτηση που όλες οι κυρίαρχες τάξεις εδώ και ενάμισι τουλάχιστον αιώνα, που οι μελέτες τους Δαρβίνου έθεσαν τις βάσεις για μια υλιστική ερμηνεία της εξέλιξής μας, προσπαθούν συστηματικά με όλα τα μέσα ιδεολογικής επιβολής, που διαθέτουν, να την παρεκκλίνουν (και να την κλείσουν) σε ιδεαλιστικά και θεολογικά δόγματα.

Όπως υπογραμμίζει ο ίδιος ο Ένγκελς στο κείμενο του: "Όλα τα εύσημα για τη γρήγορη ανάπτυξη του πολιτισμού αποδόθηκαν στο πνεύμα, στην ανάπτυξη και στη δραστηριότητα του μυαλού. Οι άνθρωποι συνήθισαν να εξηγούν τη δραστηριότητά τους με τη σκέψη τους αντί να την εξηγούν με τις ανάγκες τους (που αντανακλώνται βέβαια στο μυαλό τους, γίνονται συνείδηση). Έτσι γεννήθηκε με τον καιρό η ιδεαλιστική αντίληψη του κόσμου που κυριάρχησε στα πνεύματα, προπαντός ύστερα από την παρακμή της αρχαιότητας. Η αντίληψη αυτή κυριαρχεί ακόμα σε τέτοιο σημείο, ώστε και οι πιο υλιστές επιστήμονες της δαρβινικής σχολής, δεν μπορούν πάντα να αποκτήσουν μια σαφή ιδέα για την προέλευση του ανθρώπου. Κι αυτό γιατί κάτω από την επίδραση αυτής της ιδεολογίας, δεν αναγνωρίζουν το ρόλο που έπαιξε η εργασία σ' αυτή την εξέλιξη".

Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο Ένγκελς παρά το σχετικά φτωχό ανθρωπολογικό υλικό της εποχής του, αλλά απαλλαγμένος από ιδεαλιστικές εξαρτήσεις, καταφέρνει να διατυπώσει μια πολύ πιο ολοκληρωμένη και ρεαλιστική εξήγηση της βιολογικής εξέλιξης του ανθρώπου. Ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η θεωρία του καταφέρνει να αξιοποιεί όλες τις νεότερες ανθρωπολογικές και γενετικές ανακαλύψεις, χωρίς να χάνει σε τίποτα η δύναμη της να ερμηνεύει την πορεία της ανθρωπότητας, από την εμφάνιση του πρώτου ανθρωποειδούς μέχρι και σήμερα: "Πρώτα η εργασία κι ύστερα απ' αυτήν και σε συνέχεια μ' αυτήν η γλώσσα είναι τα δύο ουσιαστικά ερεθίσματα, που κάτω απ' την επίδραση τους μεταμορφώθηκε σιγά σιγά ο πιθηκίσιος εγκέφαλος σ' ανθρώπινο, που παρ' όλες τις ομοιότητες του με τον πρώτο, είναι πιο μεγάλος και τέλειος… Η κατάκτηση της φύσης, που αρχίζει με την ανάπτυξη του χεριού, με την εργασία διεύρυνε με κάθε πρόοδο τους ορίζοντες του ανθρώπου….Η παραπέρα αυτή ανάπτυξη από τη μια επισπεύστηκε έντονα και από την άλλη οδηγήθηκε σε πιο προσδιορισμένες κατευθύνσεις, χάρη σ' ένα νέο στοιχείο που ήρθε στο προσκήνιο με την εμφάνιση του ολοκληρωτικά αναπτυγμένου ανθρώπου: την κοινωνία…".

Στις δεκαοχτώ σελίδες του δοκιμίου του καταφέρνει να μας δώσει πολύ περισσότερες απαντήσεις απ' όλες τις θεολογικές, ιδεαλιστικές, ή "γονιδιακές" δοξασίες που διαδίδονται ακόμα και σήμερα στα σχολεία, αλλά πολλές φορές και στις πανεπιστημιακές αίθουσες όλου του κόσμου.

Η θεωρία του Ένγκελς διατηρεί τη δύναμη και την επικαιρότητα της και για έναν πρόσθετο λόγο. Οι επισημάνσεις του για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση αποκτούν σήμερα ακόμη πιο επείγουσα σημασία απ' ό,τι στην εποχή του: "Το ζώο απλώς χρησιμοποιεί την εξωτερική φύση και τη μεταβάλλει μόνο με την παρουσία του. Με τις αλλαγές που της δημιουργεί ο άνθρωπος, την κάνει να υπηρετήσει τους σκοπούς του, την εξουσιάζει... Ας μην κολακευόμαστε ωστόσο πάρα πολύ για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση. Η φύση μας εκδικείται για καθεμιά τους… Τα γεγονότα μας θυμίζουν σε κάθε βήμα, πως δεν κυριαρχούμε καθόλου πάνω στη φύση όπως ένας κατακτητής πάνω σ' έναν ξένο λαό, όπως κάποιος που θα στεκόταν έξω από τη φύση, αλλά πως ανήκουμε στη φύση με τη σάρκα, το αίμα και το μυαλό μας, πως είμαστε μέσα της και πως όλη μας η εξουσία βρίσκεται στο πλεονέκτημα που έχουμε σχετικά μ' όλα τα άλλα όντα, να γνωρίζουμε τους νόμους της και να μπορούμε να τους εφαρμόζουμε σωστά".

Στο εκτενές δοκίμιο του, ο Κρις Χάρμαν, αρχικά, αξιοποιεί τη θεωρία του Ένγκελς αλλά και όλες, στο μεταξύ, τις επιστημονικές ανακαλύψεις για να ξεδιαλύνει "απάτες και πλάνες" σύγχρονων θεωριών. Η πρώτη είναι η θεωρία του "γυμνού πιθήκου" που επιχειρεί να ανακαλύψει την εξήγηση για τις "αδυναμίες της ανθρώπινης κοινωνίας" στη ζωώδη προέλευση του ανθρώπου. Ο Χάρμαν βασίζεται σε πλήθος ανθρωπολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα, που καταρρίπτουν τους ισχυρισμούς περί "φονικής ανθρώπινης φύσης" που δήθεν καθοδήγησε την "διαδοχική εξολόθρευση" όλων των προγενέστερων ανθρώπινων ειδών μέχρι την τελική επικράτηση του σημερινού homo sapiens sapiens. Η δεύτερη πρόκληση έρχεται από τις απόψεις για μια "ανθρώπινη επανάσταση" πριν περίπου 35.000 χρόνια. Ο Χάρμαν επιχειρηματολογεί "…πώς μέσα από διαδοχικές αλλαγές η ζωή των ζώων γέννησε μια νέα μορφή ζωής που αποκαλούμε 'ανθρώπινη'. Μια μορφή ζωής που είχε τη δική της δυναμική, διαμορφωμένη από την εργασία και την κουλτούρα της, όχι από τα γονίδιά της. Αλλά αυτό δεν πρέπει να καταλήξει σε ένα νέο ιδεαλισμό που βλέπει την κουλτούρα και τη γλώσσα να εμφανίζονται από το πουθενά στο πολύ πρόσφατο παρελθόν …ήταν η απελευθέρωση των χεριών που έκανε δυνατή τη συνεργατική εργασία σε μια κλίμακα που ούτε θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ανάμεσα στους πιθήκους και ότι απ' αυτό προέκυψε και η ανάπτυξη του εγκεφάλου".

Το 1884, οχτώ χρόνια αργότερα, ο Ένγκελς ολοκληρώνει την υλιστική ερμηνεία του για την εξέλιξη του ανθρώπου γράφοντας την "Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους". Εδώ βάζει τις βάσεις της θεωρίας για την κοινωνική εξέλιξη της ανθρωπότητας, το πώς περάσαμε, στο πολύ πρόσφατο παρελθόν, στην πρώτη διαίρεση σε τάξεις, στα πρώτα κράτη και στην πρώτη συστηματική καταπίεση των γυναικών.

"Οι περισσότεροι αντιδραστικοί διανοητές", σημειώνει ο Χάρμαν "ισχυρίζονται πως οι 'πρωτόγονες κοινωνίες' είναι εξαιρετικά ιεραρχικές, κάτω από την εξουσία στυγνών, επιθετικών και δολοφονικών αρσενικών. Η άποψη του Ένγκελς ήταν πολύ διαφορετική…. Η έμφαση στο μοίρασμα, οι δυνατές συνεργατικές αξίες και η ευέλικτη αναδιάταξη των ομάδων πρέπει να χαρακτήριζαν τη ζωή των προγόνων μας για δεκάδες χιλιάδες χρόνια, όπως χαρακτηρίζουν και τους σύγχρονους κυνηγούς-συλλέκτες. Αυτές οι αξίες ταιριάζουν τέλεια με τις ανάγκες της νομαδικής ζωής των κυνηγών-συλλεκτών…”, ενώ παράλληλα "…οι γυναίκες έχουν κεντρική θέση στην παραγωγή και την αναπαραγωγή".

Ο Χάρμαν σ' αυτό το μέρος του δοκιμίου του ασχολείται με το να διορθώσει, στο φως των σύγχρονων ευρημάτων, επιμέρους ελλείψεις και αντιφάσεις στην ανάλυση του Ένγκελς, όμως ταυτόχρονα εμβαθύνει ουσιαστικά τη θεωρία του με απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα: γιατί οι άνθρωποι έκαναν την αλλαγή από την νομαδική τροφοσυλλογή στην ανάπτυξη της γεωργίας και στη συνέχεια των πόλεων; ποιες συνέπειες είχε αυτό στην οργάνωση της παραγωγής και της κοινωνίας; γιατί οι άνθρωποι αποδέχτηκαν την άνοδο των αρχουσών τάξεων; γιατί αυτοί που κυβερνούσαν έφτασαν να εκμεταλλεύονται αντί να υπηρετούν την υπόλοιπη κοινωνία; γιατί ήταν απαραίτητα οι άνδρες αυτοί που κυριάρχησαν στη νέα ταξική κοινωνία;

"Παντού, στην αρχή, υπήρχε πρωτόγονος κομμουνισμός. Παντού, από τη στιγμή που σχηματίστηκαν μόνιμα εγκατεστημένες αγροτικές κοινωνίες, κάποιες γενεαλογικές γραμμές, κάποιοι από τους γεροντότερους ενός γένους ή κάποιοι "μεγάλοι άνδρες" μπόρεσαν να κερδίσουν κύρος μέσω του ρόλου τους στην αναδιανομή του λιγοστού πλεονάσματος, που υπήρχε, προς το συμφέρον όλης της ομάδας ως σύνολο. Παντού, καθώς το πλεόνασμα μεγάλωνε, αυτό το μικρό τμήμα της κοινωνίας έφτασε να ελέγχει ένα μεγαλύτερο μερίδιο του κοινωνικού πλούτου, το οποίο το ανέβαζε σε μια θέση απ' όπου μπορούσε να αρχίσει να αποκρυσταλλώνεται σε μια νέα κοινωνική τάξη… Σήμερα δεν υπάρχει πια καμιά αμφιβολία για το κατά πόσο αυτή η διαδικασία αποτελεί πραγματικό γεγονός. Αυτό από μόνο του αποτελεί μια τεράστια επιβεβαίωση του Ένγκελς. Και επίσης, τορπιλίζει μερικά από τα πιο βασικά αντι-σοσιαλιστικά επιχειρήματα που υποστηρίζουν ότι τα ανθρώπινα όντα είναι από τη φύση τους τόσο εγωιστικά που καθιστούν αδύνατη την εγκαθίδρυση μια συνεργατικής κοινοπολιτείας".

Αυτό το μικρό βιβλίο είναι πραγματικό εφόδιο στη σημερινή συζήτηση για το πώς οι ίδιοι οι άνθρωποι αλλάζουν τον εαυτό τους και τις κοινωνίες τους με βάση τις ανάγκες τους. Ταυτόχρονα, προκαλεί τον αναγνώστη για περαιτέρω αναζήτηση.

Τιμή 12,00€, 156 σελίδες

Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο