Άρθρο
20 χρόνια από το 1989 - Η εκδίκηση της ιστορίας

Δεκέμβρης 1989, οι εξεγερμένοι εργάτες Βουκου

Ο καπιταλισμός της Δύσης που «θριάμβευσε» το 1989 τώρα βρίσκεται στη δίνη της  χειρότερης κρίσης. Η Μαρία Στύλλου θυμίζει ότι υπήρχε ένα κομάτι της αριστεράς που έλεγε ότι η κρίση θα περάσει από την Ανατολή στη Δύση.

Όταν κατέρρεε το ανατολικό μπλοκ το 1989, οι καπιταλιστές στη Δύση άνοιγαν σαμπάνιες και μας έλεγαν ότι κατέρρευσε ο σοσιαλισμός. Ότι ο καπιταλισμός είναι ένα ανώτερο σύστημα, ότι η αγορά οδηγεί στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών και ότι τα γεγονότα στην Ανατολή τους δικαίωσαν. Ήταν η μεγαλύτερη ιδεολογική επίθεση της κυρίαρχης τάξης στη Δύση, που οδήγησε στη μεγαλύτερη υποχώρηση και μετάλλαξη των Κ.Κ. Σήμερα, 20 χρόνια μετά, η εμπειρία είναι τελείως διαφορετική. Το πρώην ανατολικό μπλοκ, γνωρίζει τη μεγαλύτερη κρίση, διεκδικεί μέτρα και δάνεια από την Ε.Ε. που θα στηρίζουν τις οικονομίες τους και τις τράπεζες τους, και στο εσωτερικό τους δυσκολεύονται να ελέγξουν τις αντιδράσεις.

Η κρίση του καπιταλισμού έχει γίνει το φάντασμα που κυνηγάει τους υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς σε Ανατολή και Δύση. Γι’ αυτό χρειάζεται να θυμηθούμε ξανά το 1989.

Κανείς τότε δεν πίστευε αυτό που έβλεπε να συμβαίνει μπροστά του. Μια μεγάλη αυτοκρατορία, με την πολυεθνική Ρωσία στο κέντρο, να καταρρέει σαν χάρτινος πύργος μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Μέσα σε ένα εξάμηνο από το φθινόπωρο του ’89 μέχρι το χειμώνα του ’90 τα παντοδύναμα καθεστώτα της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Ανατολικής Γερμανίας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας κατέρρευσαν κάτω από την διπλή πίεση της οικονομικής κρίσης, της λαϊκής οργής και των κινητοποιήσεων. Στη Ρωσία έγινε πραξικόπημα τον Αύγουστο του 1991 για να ανατρέψουν τον Γκορμπατσόφ που μέχρι τότε ήταν πρόεδρος. Το πραξικόπημα απέτυχε, αλλά ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε και την ηγεσία ανέλαβε ο Γιέλτσιν. Ο Γιέλτσιν εκπροσωπούσε αυτούς που υποστήριζαν την επιτάχυνση του ρυθμού των αποκρατικοποιήσεων και την ένταξη στη διεθνή αγορά, τα γρήγορα βήματα προς τη Δύση και τον καπιταλισμό των πολυεθνικών.

Οι αλλαγές ξεκίνησαν από την Πολωνία και την Ουγγαρία. Στην Πολωνία έγινε μια τεράστια εργατική εξέγερση το 1980-81 που παράλυσε το κράτος για πάνω από ένα χρόνο. Μέσα σ’ αυτό το χρονικό διάστημα η δύναμη στα εργοστάσια ήταν στα χέρια της Αλληλεγγύης (Solidarnosc), το συνδικάτο που οργάνωνε 10 εκατομμύρια εργάτες. Το Δεκέμβρη του 1981 η κυρίαρχη τάξη προχώρησε σε στρατιωτικό πραξικόπημα για να ξαναπάρει τον έλεγχο. Όχι βέβαια για πολύ. Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1988 ήρθαν δυο απανωτά κύματα απεργιών. Στην αρχή όλοι πίστευαν ότι ήταν μια προσωρινή αντίδραση. Μπορεί οι απεργίες να μην ήταν τόσο δυνατές για να ανατρέψουν την κυρίαρχη τάξη, δημιούργησαν όμως τεράστια προβλήματα στο εσωτερικό της για το τι πρέπει να κάνει. Αναγκάστηκαν να κάνουν ανοίγματα στην αντιπολίτευση που ήταν εκτός νόμου, και να προχωρήσουν σε εκλογές. Η συμφωνία ήταν ότι την πρωθυπουργία θα την έπαιρνε ένας σύμβουλος της Solidarnosc. 

Στην Ουγγαρία η οργανωμένη αντιπολίτευση ήταν πολύ μικρή τουλάχιστον μέχρι το 1987. Τα ανοίγματα προς την «αντιπολίτευση» από τη νομενκλατούρα ήρθαν σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης. Συγκρούσεις και διασπάσεις στο εσωτερικό της κυρίαρχης τάξης και της κυρίαρχης ελίτ ξεσήκωσαν τον κόσμο που ήθελε να τους διώξει. Οργανώθηκαν  τεράστιες διαδηλώσεις και συλλαλητήρια, νέα κόμματα δημιουργήθηκαν, το παλιό κόμμα διασπάστηκε. 

Οι αλλαγές στην Ουγγαρία λειτούργησαν σαν καταλύτης  για την Ανατολική Γερμανία. Ο κόσμος έφευγε κατά χιλιάδες στη Δύση, χρησιμοποιώντας την Ουγγαρία όπου κανείς δεν μπορούσε να τους εμποδίσει. Κάτω απ’ αυτήν την πίεση ο Χόνεκερ, ο παντοδύναμος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, ετοιμαζόταν να στείλει το στρατό για να σταματήσει τους διαδηλωτές. Ο επικεφαλής της Ασφάλειας οργάνωσε πραξικόπημα, ανέτρεψε τον Χόνεκερ και υποσχέθηκε μεταρρυθμίσεις. Ξανά οι εξελίξεις τους πήραν μπάλα. Ο κόσμος άρχισε να βλέπει τη δύναμη του, να δημιουργεί νέες οργανώσεις, να γκρεμίζει το Τείχος του Βερολίνου,  να διεκδικεί όλα όσα ήταν απαγορευμένα μέχρι τότε. Η οικονομική κρίση και ο φόβος από τις αντιδράσεις οδήγησε την ηγεσία της Ανατολικής Γερμανίας να προχωρήσει στην συνένωση με τη Δυτική.

Η «βελούδινη επανάσταση» στην Τσεχοσλοβακία ξεκίνησε από μια φοιτητική διαδήλωση στις 17 Νοέμβρη. Η αστυνομία κτύπησε τη διαδήλωση και σαν απάντηση οι φοιτητές προχώρησαν σε καταλήψεις. Στις 27 Νοέμβρη το «Φόρουμ Πολιτών» κάλεσε όλον τον κόσμο να κατέβει σε δίωρη απεργία. Το κέντρο της Πράγας με τις καταλημένες σχολές και τα θέατρα έμοιαζε με το Παρίσι το Μάη του ’68. Απεργιακές επιτροπές και επιτροπές πολιτών άρχισαν να απλώνονται παντού. Στους εργατικούς χώρους, στις γειτονιές, στις εφημερίδες, στις σχολές. Όλοι μιλούσαν για επανάσταση. Στην πραγματικότητα ήταν «μια βελούδινη επανάσταση» που δεν ανέτρεψε την κυρίαρχη τάξη αλλά συνεργάστηκε μαζί της στο άνοιγμα στη Δύση και στην αγορά. 

Η επανάσταση στη Ρουμανία ανάγκασε τον Τσαουσέσκου, τον μέχρι τότε πρόεδρο και δικτάτορα της Ρουμανίας να φύγει με ελικόπτερο μαζί με τη γυναίκα του από την ταράτσα του προεδρικού μεγάρου. Ο Τσαουσέσκου χρησιμοποίησε απανωτά το στρατό και την αστυνομία για να ελέγξουν τις απεργίες το 1987, την εξέγερση στην πόλη της Τιμισόαρα και στη συνέχεια μέσα στο ίδιο το Βουκουρέστι. Στις 21 Δεκέμβρη 1989 για να σταματήσει τις αντιδράσεις οργάνωσε στημένη κινητοποίηση για να απευθυνθεί στο λαό και να του ζητήσει την υποστήριξη του. 

Αυτό το «στημένο» συλλαλητήριο, ήταν η αρχή του τέλους του. Η τηλεόραση έδειχνε ανοιχτά τι γινόταν έξω από το προεδρικό μέγαρο, ο κόσμος έφτανε μαζικά απ’ όλο το Βουκουρέστι στο κέντρο και στο τέλος μπούκαρε στο Προεδρικό μέγαρο. Η ηγεσία του στρατού ταλαντεύτηκε με ποιανού μεριά θα πάνε. Ο ρόλος που έπαιξαν ήταν διπλός, από τη μια συνέλαβαν και εκτέλεσαν τον Τσαουσέσκου, από την άλλη δημιούργησαν το «Συμβούλιο Εθνικής Σωτηρίας» για να ελέγξει τα πράγματα. Την ημέρα που εκτελούσαν τον Τσαουσέσκου το «Συμβούλιο Εθνικής Σωτηρίας» ζητούσε «απ’ όλους αυτούς που έχουν όπλα στην κατοχή τους να τα παραδώσουν μέσα στις επόμενες 12 ώρες. Όσοι δεν θα το κάνουν θα τιμωρηθούν αυστηρά».  Το επόμενο διάστημα το Συμβούλιο απαγόρευσε στους φοιτητές να κάνουν διαδηλώσεις στο κέντρο του Βουκουρεστίου και στα κόμματα της αντιπολίτευσης να έχουν πρόσβαση στις εφημερίδες και την τηλεόραση.

Το χάος της Περεστρόικα

Ο οικονομικός σύμβουλος του Γκορμπατσόφ, Άμπελ Αγκανμπεγκιάν, έκανε τη διαπίστωση στις αρχές του 1989 ότι «η πλειοψηφία των οικογενειών στη Ρωσία μοιάζει ότι δεν καταλαβαίνουν κάποια καλυτέρευση στη ζωή τους… Ο κόσμος δυσκολεύεται να βρει πράγματα να αγοράσει, κι αυτό χειροτέρευε συνεχώς από το 1988 και πέρα.»

Το Φλεβάρη του 1989 η Ρωσία απέσυρε το στρατό της από το Αφγανιστάν. Στις αρχές του καλοκαιριού σε μια έκτακτη συνοδό της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, όλοι ανησυχούσαν για τις απεργίες που απλώνονταν σε όλη τη Ρωσία και για τις οργανώσεις της αντιπολίτευσης που ξεπηδούσαν παντού.

Οι απεργίες σταμάτησαν όταν ο Ρίζκοφ, ο τότε πρωθυπουργός, συνάντησε τις απεργιακές επιτροπές από όλα τα ανθρακωρυχεία στη Μόσχα και συμφώνησε να ικανοποιήσει τα αιτήματά τους. Κάτω από άλλες συνθήκες, οι απεργίες θα είχαν κηρυχτεί παράνομες, ο στρατός θα χτύπαγε τους απεργούς και η ηγεσία τους, όσοι είχαν επιζήσει, θα τελείωναν τη ζωή τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε ψυχιατρεία.

Οι απεργίες των ανθρακωρύχων το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1989 ήταν  αποτέλεσμα της δυσαρέσκειας από την Περεστρόικα αλλά δεν ήταν το μόνο. Το 1988 και το 1989 ξαναζωντάνεψαν εθνικές συγκρούσεις σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ. Τις συγκρούσεις στην Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν, ακολούθησαν τεράστιες διαδηλώσεις στη Βαλτική. Στη Λετονία, την Εσθονία και την Λιθουανία που είχε προσαρτήσει ο Στάλιν στη Ρωσία μετά το σύμφωνο Στάλιν Χίτλερ το 1939. Όλα εκείνα ήταν εθνικά κινήματα που πάλευαν για αυτοδιάθεση. Σε όλη την ΕΣΣΔ στο τέλος του 1989 επικρατούσε αναβρασμός. Αυτή η εικόνα μεταφέρθηκε και στην καρδιά του ΚΚΣΕ. Για πάνω από 60 χρόνια ο γενικός γραμματέας του κόμματος κατάφερνε να επιβάλει τη σιδερένια πειθαρχία πάνω στα διαφορετικά συμφέροντα που υπήρχαν μέσα στην οικονομική και κυβερνητική γραφειοκρατία. Τώρα το κόμμα που είχε την εξουσία είχε πάψει να λειτουργεί με ένα ενιαίο τρόπο. Στο τέλος του ’89, ο Γκορμπατσόφ που έμοιαζε ότι το 1985-1988 ήταν ο κυρίαρχος των εξελίξεων, τώρα έμοιαζε σαν φυλακισμένος. Δεν μπορούσε να ελέγξει τίποτα. Η περεστρόικα, αντί να ελέγξει την κρίση, είχε φέρει οικονομικό χάος, κοινωνική κρίση και σε κάποια σημεία εμφύλιο πόλεμο.

Ιδεολογική επίθεση

Μπορούσε η εξέγερση στο ανατολικό μπλοκ να είχε πάρει άλλη τροπή απ’ αυτήν που πήρε; Μπορούσε να είχε γίνει επανάσταση όπως στη Ρωσία του ’17, και αντί για αλλαγή φρουράς από μια κρατικοκαπιταλιστική γραφειοκρατία στον καπιταλισμό της αγοράς, να είχε πάρει την εξουσία η εργατική τάξη; Η απάντηση ήταν ότι μπορούσε να γίνει. Αλλά είχε να συγκρουστεί με τις εμπειρίες και την ιστορία αυτών των χωρών και ταυτόχρονα με την κατάσταση της αριστεράς στη Δύση.

Το επιχείρημα της Δύσης ότι αυτό που κατάρρευσε στην Ανατολή ήταν ο σοσιαλισμός, ήταν ένα μεγάλο ψέμα. Μόνο που εκείνη την περίοδο υπήρχαν πολύ μικρές μειοψηφίες μέσα στην αριστερά που είχαν καθαρή εικόνα και εξήγηση γι’ αυτά τα καθεστώτα. Για τα Κ.Κ. της Δύσης αυτά τα κράτη ήταν σοσιαλιστικά και για τα περισσότερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, και για τον περισσότερο κόσμο, ήταν καθεστώτα με ανώτερη οργάνωση της οικονομίας από τη Δύση.

Η αλήθεια, όμως, ήταν ότι το σύστημα σε αυτά τα κράτη ήταν κρατικός καπιταλισμός, κι αυτό σήμαινε ότι αντιμετώπιζε τα ίδια προβλήματα όπως και η δυτική οικονομία. Η δυναμική της συσσώρευσης οδηγούσε στην κρίση. Έστω κι αν δεν υπήρχε ανταγωνισμός ανάμεσα στα διάφορα κεφάλαια μέσα στα ίδια τα κράτη, υπήρχε η πίεση των εξωτερικών ανταγωνισμών που μεταφέρονταν στο εσωτερικό τους.

Εκ των υστέρων πολλοί ισχυρίστηκαν ότι το σύστημα στο ανατολικό μπλοκ στηρίζονταν σε παράλογη μορφή οργάνωσης. Ότι ήταν μια απέραντη γραφειοκρατία που έφερνε μόνιμα τη σπατάλη. Αλλά αυτοί οι ισχυρισμοί ξεχνάνε τις επιτυχίες που είχε στο παρελθόν ο κρατικός καπιταλισμός.  Ήταν μια μορφή που μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλη ανάπτυξη μέχρι ενός σημείου και στη συνέχεια έπεφτε σε κρίση. 

Υπάρχει μόνο μια μαρξιστική ανάλυση των κρατών της ανατολικής Ευρώπης που μπορεί  να εξηγήσει αυτήν την αντιφατική ανάπτυξη. Κι αυτή είναι η θεωρία του Τόνι Κλιφ για τον κρατικό καπιταλισμό. Διάφοροι υποστηρίζουν ότι το σύστημα στην ανατολική Ευρώπη δεν μπορεί να ήταν καπιταλισμός γιατί δεν υπήρχε εσωτερικός ανταγωνισμός ανάμεσα στις επιχειρήσεις. Για τον Μαρξ ο ανταγωνισμός είναι αυτός που υποχρεώνει κάθε καπιταλιστή να μειώσει το κόστος του συμπιέζοντας τους μισθούς και ανεβάζοντας την  παραγωγικότητα. Μ’ αυτόν τον τρόπο αναγκάζει τον κάθε καπιταλιστή να επενδύει όλο και περισσότερο μέρος από τα κέρδη του σε νέα μηχανήματα και σε καινούργιες τεχνολογίες. Ο Λένιν και ο Μπουχάριν μιλώντας για την εξέλιξη του καπιταλισμού στον 20ο αιώνα, εξηγούσαν πώς ο ρόλος της κρατικής παρέμβασης σε κάθε οικονομία είναι να περιορίζει τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς. Αυτό δεν σημαίνει το σταμάτημα του ανταγωνισμού συνολικά, αλλά τη μεταφορά του σε ένα ανώτερο επίπεδο, δηλαδή σε ανταγωνισμό στο διεθνές επίπεδο. Οι διεθνείς ανταγωνισμοί δεν είναι πάντοτε οικονομικοί, μπορούν να πάρουν και την μορφή των στρατιωτικών συγκρούσεων ανάμεσα στα κράτη. Μια πλήρης εικόνα περιλαμβάνει και τους στρατιωτικούς ανταγωνισμούς ΗΠΑ και Ρωσία μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο και τις οικονομικές σχέσεις που είχε όλο το ανατολικό μπλοκ με τη Δύση, και το υπόλοιπο κόσμο. 

Τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης είχαν ταχτεί από την αρχή με τον Γκορμπατσόφ και την Περεστρόικα. Πίστευαν ότι η νέα ηγεσία του Κρεμλίνου θα τους έβγαζε από την απομόνωση και τον άχαρο ρόλο να στηρίζουν μια γραφειοκρατία που χρησιμοποιούσε το στρατό, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα ψυχιατρεία για να ελέγξει τις αντιδράσεις. 

Τα ευρωκομουνιστικά κόμματα όχι μόνο τάχτηκαν από την αρχή με τον Γκορμπατσόφ, αλλά προσπάθησαν να μεταφράσουν αυτές τις αλλαγές και μέσα στην Ευρώπη. Το ΚΚΕ, παρόλο που ποτέ δεν ήταν ανοιχτά ευρωκομουνιστικό, άρχισε να κάνει ανοίγματα προς την αγορά και τις ιδιωτικοποιήσεις (12ο συνέδριο) και ανοίχτηκε σε συνεργασίες προς την ΕΑΡ (δεξιά μετεξέλιξη του ΚΚΕ εσωτερικού) για τη δημιουργία ενός κοινού Συνασπισμού την άνοιξη του 1988. Δεν έμεινε μόνο εκεί. Το καλοκαίρι του 1989 προχώρησε ακόμα πιο δεξιά, φτιάχνοντας κοινή κυβέρνηση με τη Ν.Δ. που κράτησε για 3 μήνες. Μετά τις επόμενες εκλογές το φθινόπωρο του 1989, επειδή δεν μπορούσε να γίνει αυτοδύναμη κυβέρνηση, ο ενιαίος τότε Συνασπισμός ΚΚΕ + ΕΑΡ συμμετείχε σε οικουμενική κυβέρνηση μαζί με ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ. 

Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ ήταν διαλυτική για όλα σχεδόν τα κομμουνιστικά κόμματα. Τα περισσότερα μεταλλάχτηκαν σε σοσιαλδημοκρατικά (όπως το ιταλικό Κ.Κ.), κάποια διαλύθηκαν όπως το Κ.Κ. Βρετανίας, και άλλα όπως το ΚΚΕ πέρασαν απανωτές διασπάσεις. Με αφορμή την συγκυβέρνηση με την Ν.Δ. έφυγε όλη η ΚΝΕ και δημιούργησε το ΝΑΡ. Το 1991 το ίδιο το ΚΚΕ διασπάστηκε στα δυο. Το ένα που ήταν για τη συνέχεια του Συνασπισμού και το δεύτερο πίσω στην αγκαλιά του Στάλιν.

Το πέρασμα της κρίσης από Ανατολή σε Δύση

«Στις 19 Ιούνη του 2007, έκλεινα ένα άρθρο μου για τον «νέο καπιταλισμό» με την παρατήρηση ότι ακόμα δεν έχει δοκιμαστεί. Η δοκιμή ήρθε και απέτυχε. Η περίοδος της χρηματοπιστωτικής απελευθέρωσης έκλεισε. Αλλά, σε αντίθεση με τη δεκαετία του ’30, δεν υπάρχει σοβαρή εναλλακτική λύση απέναντι στην οικονομία της αγοράς… Ο κόσμος των τελευταίων 30 χρόνων εξαφανίζεται. Πού θα καταλήξουμε μετά απ’ αυτήν την οικονομική δίνη, υπάρχει ανάγκη να το προσδιορίσουμε».

Το παραπάνω είναι απόσπασμα από ένα άρθρο του Μάρτιν Γουλφ, βασικού σχολιαστή στην εφημερίδα Φαϊνάνσιαλ Τάιμς που ομολογεί την αποτυχία του «υπαρκτού καπιταλισμού» των τελευταίων 30 χρόνων. Οι Φαϊνάνσιαλ Τάιμς ξεκίνησαν μια σειρά με τον  τίτλο «Το μέλλον του καπιταλισμού» όπου θα απαντήσουν μια σειρά δημοσιογράφοι και πολιτικοί. Ο Μάρτιν Γουλφ, που ανοίγει την σειρά ξεκινάει το άρθρο του με την διαπίστωση ότι «ένας ακόμα ιδεολογικός θεός καταρρέει. Οι σταθερές που καθορίζουν τις αποφάσεις και την πολιτική τις τελευταίες τρεις δεκαετίες ξαφνικά μοιάζουν το ίδιο ξεπερασμένες όπως η σοσιαλιστική επανάσταση». 

Είκοσι χρόνια μετά το ’89, οι ιδεολόγοι του συστήματος αναγνώρισαν τα αδιέξοδα του. Αυτό είναι το καλύτερο σημάδι του πώς τα πράγματα έχουν αλλάξει, αλλά δεν μας φτάνει αυτό. Χρειάζεται να δούμε πώς τα σημάδια υπήρχαν και τότε, και πώς αυτά έδωσαν τη δυνατότητα να υπάρχει σήμερα μια μεγάλη και σοβαρή μειοψηφία παγκόσμια που υποστηρίζει ότι η ανατροπή του καπιταλισμού και η εργατική εξουσία είναι η διέξοδος και η προοπτική. 

Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ δεν ήταν ούτε ξαφνική ούτε δυσάρεστη για ένα μικρό κομμάτι της επαναστατικής αριστεράς, που υποστήριζε τις εξεγέρσεις στην ανατολική Ευρώπη με τον ίδιο τρόπο που τις στήριζε και στη Δύση. Η οργάνωση μας, τότε ονομαζόταν ΟΣΕ (Οργάνωση Σοσιαλιστική Επανάσταση), ήταν κομμάτι αυτής της τάσης. Υποστηρίζαμε και συνεχίζουμε και τώρα να πιστεύουμε ότι «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας» και τα καθεστώτα του ανατολικού μπλοκ δεν είχαν τίποτα να κάνουν μ’ αυτήν την απελευθέρωση. Αυτό μας έδωσε τη δυνατότητα να υποστηρίζουμε τότε, ότι η κρίση θα μεταφερθεί πολύ γρήγορα από την Ανατολή στη Δύση. Και ότι χρειάζεται το εργατικό κίνημα και η αριστερά να είναι έτοιμα γι’ αυτές τις εξελίξεις.

 Η πραγματικότητα είναι πιο συγκλονιστική από τις πιο καθαρές πολιτικές απόψεις. Το 1990 ο καπιταλισμός στη Δύση μπήκε σε σοβαρή οικονομική ύφεση. Το 1987 όλοι μιλούσαν για το φοβερό μπουμ. Το 1989 μιλούσαν για την αγορά σαν τον καλύτερο τρόπο οργάνωσης της οικονομίας. Στις αρχές του 1990 ξεκίνησε η τρίτη μεγαλύτερη διεθνής οικονομική κρίση μετά το 1973-74 και το 1980-81. Το 1992 η κρίση απλώθηκε στην Γερμανία και στην Ιαπωνία. Τα κράτη του ανατολικού μπλοκ ήταν ήδη σε βαθιά κρίση, με πτώση της παραγωγής πάνω από 40%. Κι εκείνη η κρίση ξεκίνησε από χρηματοπιστωτική στις ΗΠΑ, και μετατράπηκε  πολύ γρήγορα σε ύφεση της παγκόσμιας οικονομίας. Μικρή εξαίρεση «οι τίγρεις» της Ασίας (Ν. Κορέα, Σιγκαπούρη, Ταϊβάν, Χονγκ Κονγκ, Ταϊλάνδη…)

 Η οικονομική κρίση του ’90 ήταν αποτέλεσμα δυο πραγμάτων, από τη μια της απελευθέρωσης των αγορών και ιδιαίτερα του χρηματοπιστωτικού συστήματος, και από την άλλη της κερδοσκοπίας  (σε χρηματιστήρια, σε πολυτελή προϊόντα, στα ακίνητα)  που λειτουργούσε σαν υποκατάστατο για την πτώση των επενδύσεων στην παραγωγή.

Το κύμα της κρίσης του ’90 είχε καταστρεπτικές πιέσεις όχι μόνο για το ανατολικό μπλοκ, αλλά και για την Αφρική, και για μια σειρά χώρες της Λατινικής Αμερικής. Αλλά μέσα στην εκκωφαντική προπαγάνδα για τον «θρίαμβο του καπιταλισμού» αυτά παρουσιάζονταν σαν ψιλά γράμματα. Και όμως.   Η καταστροφή δεν περιορίστηκε μόνο στην οικονομία. Ο πόλεμος στον Κόλπο το 1991 και  ο εμφύλιος στα Βαλκάνια ήταν η απόδειξη ότι η νέα εποχή της PAX Americana εκτός από οικονομικές κρίσεις, πολλαπλασίαζε τους ανταγωνισμούς και τους πολέμους.

Ανάκαμψη

Μπορεί η Αριστερά να υποχώρησε, ευτυχώς όμως το κίνημα δεν σταμάτησε. Η δεκαετία του ’90 είναι η περίοδος της ανάκαμψης του εργατικού κινήματος σε όλη την Ευρώπη. Ξεκίνησε από την Ελλάδα, με τις μεγάλες απεργίες ενάντια στην κυβέρνηση του Μητσοτάκη το 1992-1993. Ο Μητσοτάκης έκρινε ότι τον έπαιρνε να καλπάσει πάνω στο άλογο του νεοφιλελευθερισμού σε όλα τα μέτωπα: στο ασφαλιστικό, στις ιδιωτικοποιήσεις των ΔΕΚΟ και της ΕΑΣ, στην παιδεία, παντού. Και εισέπραξε κόλαση. Την Πρωτομαγιά του 1990, λιγότερο από ένα μήνα από τον σχηματισμό κυβέρνησης από τη Ν.Δ., το σύνθημα ήταν «Κάτω η κυβέρνηση». Το ξεκινήσαμε εμείς και σιγά-σιγά άρχισε να απλώνεται σαν φλόγα σε μεγάλο μέρος της διαδήλωσης. Η συνέχεια ήταν οι απεργίες ενάντια στο ασφαλιστικό, η απεργία της ΕΑΣ, η κατάληψη των σχολών και στη συνέχεια των σχολείων για να μην περάσει ο νόμος του Κοντογιαννόπουλου και παράλληλα η μάχη ενάντια στον εθνικισμό της κυρίαρχης τάξης που προσπαθούσε να μπει κι αυτή στο μεγάλο φαγοπότι των ιμπεριαλιστών στα Βαλκάνια. Μια εποχή που άφησε τεράστιες εμπειρίες στο εργατικό κίνημα και έδωσε τη δυνατότητα στην επαναστατική αριστερά να μεγαλώσει στην Ελλάδα. 

Η Ελλάδα ήταν μόνο η αρχή. Τον Δεκέμβρη του 1995, γίνεται η Γενική Απεργία στη Γαλλία που αλλάζει το κλίμα σε όλη την Ευρώπη. Ακολουθεί ένα κύμα απεργιών στη Γερμανία και στη Βρετανία. 

Μέχρι τότε οι ιδέες για το τέλος της «εργατικής τάξης» κυκλοφορούσαν και επηρέαζαν ολόκληρα κομμάτια της αριστεράς. Οι απόψεις περί «μεσοστρωμάτων» που έχουν αντικαταστήσει τους παλιούς εργάτες προβάλλονταν από θεωρητικούς όχι μόνο της δεξιάς αλλά και της σοσιαλδημοκρατίας. Όλα αυτά αρχίζουν να  διαψεύδονται. Η δεκαετία του ’90 τελειώνει εκκωφαντικά με το Σηάτλ. Στις 30 Νοέμβρη του 1999 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου συνεδρίαζε στο Σηάτλ, και τίποτα δεν προμήνυε την εξέλιξη. Μια τεράστια κινητοποίηση ξεσήκωσε χιλιάδες νεολαίους και εργάτες που πλημμύρισαν την πόλη, οργάνωσαν διαδηλώσεις με το σύνθημα «οι άνθρωποι πάνω από τα κέρδη» και ανάγκασαν τον Π.Ο.Ε. να τα μαζέψει και να φύγει. Ήταν το τέλος μιας δεκαετίας που ξεκίνησε με τη χειρότερη επίθεση της κυρίαρχης  τάξης και τελείωσε με την υποχώρησή της, έστω και «συμβολική».

Σήμερα 20 χρόνια από το 1989 και 10 χρόνια από το Σηάτλ, η κυρίαρχη τάξη δεν έχει πυξίδα, ούτε οικονομική, ούτε πολιτική, ούτε ιδεολογική. Βρισκόμαστε πολύ κοντά στην περιγραφή που υπάρχει μέσα στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο «καθετί το κλειστό και το στεκούμενο εξατμίζεται, καθετί που ήταν ιερό βεβηλώνεται, και στο τέλος οι άνθρωποι αναγκάζονται ν’ αντικρύσουν με νηφάλιο μάτι τη θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους» (σελ. 23 – Κομμουνιστικό Μανιφέστο – Σύγχρονη Εποχή – 1988). Δεν είμαστε στην αρχή αυτής της διαδικασίας, έχουμε προχωρήσει πολύ. Έχουν προχωρήσει οι μάχες που έχει δώσει το εργατικό κίνημα σε Ανατολή και Δύση ενάντια στο ενοποιημένο πια καπιταλισμό. Έχουμε δώσει μάχες ενάντια στον πόλεμο και συγκρουστήκαμε με τις απόψεις που υποστηρίζουν ότι ζούμε στο τέλος του ιμπεριαλισμού και ότι βρισκόμαστε μπροστά σε νέες πολιτισμικές συγκρούσεις «ανάμεσα στον πολιτισμό της Δύσης και το Ισλάμ». Αυτές οι μάχες δεν περιορίστηκαν σε κάποια σημεία του πλανήτη, αλλά απλώθηκαν μέσα από κοινά συλλαλητήρια στις αρχές της καινούργιας δεκαετίας στην Πράγα, στη Γένοβα, στη Φλωρεντία, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στην Αθήνα, και τώρα στο Στρασβούργο. 

Μέσα σ’ αυτήν την εικοσαετία μεγάλωσε και η αριστερά, που ξέρει τι σημαίνει ανατροπή του καπιταλισμού και γιατί ο σοσιαλισμός είναι η μόνη προοπτική. Η περίοδος μπροστά μας δεν είναι γραμμική, όπως δεν ήταν και η προηγούμενη. Αλλά μπορούμε να πούμε, χρησιμοποιώντας και τις διαπιστώσεις του Μάρτιν Γουλφ, ότι οι από πάνω δεν ξέρουν πού πηγαίνουν, ενώ οι από κάτω δεν πιστεύουν πια τα ψέματά τους. 

Η εκδίκηση της ιστορίας είναι στα χέρια του απλού κόσμου.  Χρειάζεται να μην αφήσουμε να γλιστρήσει.