Γιατί και πώς το κόμμα του Μάο έφτασε να διαχειρίζεται την αναδυόμενη δύναμη του σύγχρονου καπιταλισμού; Ο Πάνος Γκαργκάνας αναζητάει τις απαντήσεις.
Η ανάδειξη της Κίνας σε ανερχόμενη οικονομική (και όχι μόνο) δύναμη σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία για την εικόνα του σημερινού καπιταλισμού. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν της Κίνας είχε φτάσει στα 11,199 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2016, δηλαδή στο 61,4% του ΑΕΠ των ΗΠΑ που βρισκόταν στα 18,628 τρις.1 Η σταθερή διαφορά στους ρυθμούς ανάπτυξης οδηγεί πολλούς αναλυτές στο συμπέρασμα ότι η στιγμή που το μέγεθος της κινεζικής οικονομίας θα φτάσει και θα ξεπεράσει το αμερικανικό δεν είναι μακριά.
Και δεν πρόκειται για ζήτημα στατιστικής. Η προεδρία Τραμπ δεν έχει αφήσει περιθώρια αμφιβολίας για τις ανησυχίες του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού απέναντι στην κινεζική πρόκληση. Η απειλή πολεμικής σύγκρουσης στην Κορέα αποτελεί την πιο καυτή έκφραση αυτών των ανησυχιών.2
Το πρόσφατο συνέδριο του ΚΚ Κίνας επιβεβαίωσε τον έλεγχο της ηγεσίας Σι Τζι Πινγκ και τον προσανατολισμό της στη διεκδίκηση μεγαλύτερου ρόλου της Κίνας στη διεθνή σκηνή. Όταν ο Σι Τζι Πινγκ πήγε στο Νταβός στις αρχές του 2017 την ώρα που στις ΗΠΑ ορκιζόταν ο Τραμπ, υπήρξαν εκτιμήσεις ότι η Κίνα αναλαμβάνει την υπεράσπιση της «παγκοσμιοποίησης» που εγκαταλείπουν οι ΗΠΑ.3
Κι όμως, μέσα στους κόλπους της Αριστεράς διεθνώς, είναι πολύ συνηθισμένο να γίνονται αναλύσεις και εκτιμήσεις για την πορεία του καπιταλισμού σαν παγκόσμιο σύστημα αφήνοντας την Κίνα απ’ έξω. Προφανώς αυτό ισχύει για τα ρεύματα που προέρχονται ή επηρεάζονται από τον Μαοϊκό χώρο. Ένα πρόσφατο και ακραίο παράδειγμα είναι ένα άρθρο στο περιοδικό Μάνθλι Ριβιού που υμνεί τα επιτεύγματα του Προέδρου Μάο αρχίζοντας με το εξής απόσπασμα:
«Τα απλά γεγονότα της ζωής του Μάο μοιάζουν απίστευτα: σε μια απέραντη χώρα 400 εκατομμυρίων ανθρώπων, ίδρυσε σε ηλικία 28 ετών μαζί με μια ντουζίνα άλλους ένα κόμμα και μέσα στα επόμενα πενήντα χρόνια κατέκτησε την εξουσία, οργάνωσε και αναδιοργάνωσε το λαό και αναμόρφωσε τη χώρα – η ιστορία δεν έχει καταγράψει μεγαλύτερο επίτευγμα. Ο (Μέγας) Αλέξανδρος, ο Καίσαρας, ο Καρλομάγνος, όλοι οι βασιλιάδες της Ευρώπης, ο Ναπολέων, ο Βίσμαρκ, ο Λένιν – κανένας προκάτοχος δεν φτάνει τα επιτεύγματα του Μάο, γιατί καμιά άλλη χώρα δεν ήταν τόσο αρχαία και τόσο μεγάλη όσο η Κίνα. Για την ακρίβεια, τα επιτεύγματα του Μάο σχεδόν ξεπερνούν την δυνατότητά μας να τα κατανοήσουμε».4
Αλλά και άλλα ρεύματα, που δεν φτάνουν σε τόσο ανιστόρητες αναζητήσεις ώστε να ισοπεδώνουν την πορεία των κοινωνιών από την αρχαιότητα μέχρι τον καπιταλισμό, δυσκολεύονται να ξεπεράσουν τη σταλινική παράδοση που έβλεπε τον σύγχρονο κόσμο μέχρι σχετικά πρόσφατα διαιρεμένο σε δυο στρατόπεδα, ένα ιμπεριαλιστικό στη Δύση και ένα «σοσιαλιστικό» στην Ανατολή που είχε ξεφύγει από το καπιταλιστικό σύστημα. Η ανάλυση περιοριζόταν στις αρπακτικές βλέψεις των αμερικάνικων πολυεθνικών, κατά δεύτερο λόγο στις απόπειρες «ολοκλήρωσης» της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σπάνια έπιανε και την Ιαπωνία. Οι χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, της ΚΟΜΕΚΟΝ και της Κίνας παρέμεναν ανύπαρκτοι παράγοντες στην εξέλιξη του συστήματος.
Σήμερα είναι αδύνατο για μια μαρξιστική προσέγγιση να παραμείνει σε τέτοια πλαίσια. Αλλά για να τα υπερβεί έχει ανάγκη τη βοήθεια του Τρότσκι και της θεωρίας του για τη συνδυασμένη και ανισόμερη ανάπτυξη καθώς και του Τόνι Κλιφ για την επικράτηση του κρατικού καπιταλισμού στη Ρωσία και την Κίνα.
Η επανάσταση στην Κίνα
Η Κίνα ακόμη και στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν το «πλουσιότερο και μεγαλύτερο κράτος του κόσμου».5 Είχε πίσω της μια μακραίωνη ιστορία στη διάρκεια της οποίας είχε προσφέρει πολλές «πρωτιές» στην πορεία της ανθρωπότητας. Έφτιαχνε ατσάλι 1500 χρόνια πριν από την Ευρώπη. Διέθετε έναν εσωτερικό εμπορικό στόλο που διακινούσε προϊόντα σε ένα δίκτυο από κανάλια μήκους 80.000 χιλιομέτρων ενώνοντας τους μεγάλους ποταμούς της. Και έναν θαλάσσιο εμπορικό στόλο που έφτανε στην Ινδία, στην Αραβία και στην ανατολική Αφρική πριν από τους μεγάλους Ευρωπαίους θαλασσοπόρους. Είχε χτίσει μεγάλες πόλεις που ξεπερνούσαν σε έκταση και πληθυσμό π.χ. το Παρίσι την περίοδο του Μεσαίωνα. Διέθετε βιβλία πεντακόσια χρόνια πριν από την Ευρώπη. Και γοήτευε τους εμπόρους της Βενετίας όπως μαρτυρούν οι θρύλοι του Μάρκο Πόλο. Υπολογίζεται ότι το μισό από το ασήμι της Ευρώπης πήγαινε στην Κίνα για να πληρώσει για τις εισαγωγές κινέζικων προϊόντων όπως το τσάι, η περσελάνη, τα μεταξωτά.
Κι όμως, στα τέλη του 19ου αιώνα η Κίνα ήταν μισοαποικία των μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Οι «Πόλεμοι του Όπιου» το 1839 και το 1857 ανάγκασαν την Κίνα να παραδώσει πρακτικά όλα τα λιμάνια της και μεγάλο μέρος από το εμπόριό της στον έλεγχο των Βρετανών και των Γάλλων, αργότερα και των Γερμανών και των Ιαπώνων. Το αυτοκρατορικό μεγαλείο της Κίνας είχε εμποδίσει την αναδυόμενη αστική τάξη της από το να παίξει τον ίδιο ρόλο που έπαιξε με τις επαναστάσεις στη Δύση που έφεραν την αλματώδη ανάπτυξη του καπιταλισμού. Οι ιμπεριαλιστικοί στόλοι και τα εκστρατευτικά τους σώματα αποδείχθηκαν ισχυρότερα από τους μανδαρίνους της αυτοκρατορικής αυλής.
Ωστόσο, η Κίνα είχε και παράδοση εξεγέρσεων. Γενιές και γενιές αγροτών που στέναζαν στα χωράφια για να βγαίνουν οι σοδειές του ρυζιού, του τσαγιού και των άλλων προϊόντων της αυτοκρατορίας είχαν ξεσηκωθεί ξανά και ξανά, ανατρέποντας δυναστείες, έστω και αν για αιώνες ο κύκλος των αγροτικών εξεγέρσεων δεν οδηγούσε παρά μόνο σε ανάδειξη νέων αυτοκρατόρων.
Ο χαρακτήρας τους, όμως, άρχισε να αλλάζει τον 19ο αιώνα. Η εξέγερση Ταϊπίνγκ διεκδικούσε ένα «Ουράνιο βασίλειο της μεγάλης Ειρήνης» όπου θα υπήρχε ισότητα, μοίρασμα της γης και κοινοκτημοσύνη των αγαθών. Το 1853 κατάφερε να καταλάβει την παλιά αυτοκρατορική πρωτεύουσα, την Νανκίνγκ. Το 1864 ένα εκστρατευτικό σώμα με στήριξη των αγγλογάλλων την ανακατέλαβε αφήνοντας πίσω 100.000 νεκρούς. Η αρχαία κινεζική έκφραση για την επανάσταση, «Κο-μινγκ», «αλλαγή εντολής», που υπήρχε στα κείμενα της Κίνας ήδη από το πέρασμα από την «προ Χριστού» στη «μετά Χριστόν» εποχή, άρχισε να αποκτάει άλλο νόημα.6
Στον 20ο αιώνα, οι πρώτες απόπειρες για δημοκρατική επανάσταση το 1911 ήταν αποτυχημένες. Αλλά και αυτές εντάχθηκαν την επαναστατική παράδοση. Αναφορές στις αρχές του Σουν Γιατ Σεν, του ιδρυτή της εθνικιστικής οργάνωσης Κουομιντάνγκ, υπάρχουν στα κείμενα του Μάο.7 Ωστόσο αυτό που άλλαξε τα δεδομένα ήταν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η επανάσταση στη Ρωσία.
Η εργατική τάξη της Κίνας μεγάλωσε στα χρόνια του πολέμου. Το 1916 υπήρχαν ένα εκατομμύριο βιομηχανικοί εργάτες και μέχρι το 1922 ο αριθμός είχε διπλασιαστεί. Περίπου 200.000 εργάτες από την Κίνα είχαν σταλεί στην Ευρώπη για να ενισχύσουν την πολεμική προσπάθεια. Πολλοί από αυτούς έγιναν φορείς ανατρεπτικών ιδεών που απέκτησαν μέσα από αυτή την εμπειρία.8
Το έναυσμα για τη νέα κινεζική επανάσταση δόθηκε από τις φοιτητικές διαδηλώσεις που ξέσπασαν στις 4 Μάη 1919, όταν οι νικητές του Α΄Π.Π. με τις συμφωνίες των Βερσαλιών παρέδωσαν τις περιοχές της Κίνας που ελέγχονταν από τη Γερμανία στην …Ιαπωνία, παραβιάζοντας τις υποσχέσεις του αμερικανού Προέδρου Γουίλσον για αυτοδιάθεση. Ακολούθησαν απεργιακά κύματα το 1922 και η επαναστατική κατάσταση κορυφώθηκε το 1924-27.
Το νεαρό τότε Κ.Κ. Κίνας είχε ιδρυθεί το 1920, αλλά σύντομα απέκτησε δύναμη μέσα στο ανερχόμενο εργατικό κίνημα. Έπαιξε ρόλο στην ανάδειξη της εργατικής τάξης σε πρωτοπόρα δύναμη του κινήματος που απαιτούσε ένα τέλος στις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις στην Κίνα και την ανατροπή του καθεστώτος των «πολέμαρχων» που είχε προκύψει από την κατάρρευση της τελευταίας αυτοκρατορικής δυναστείας.
Η Κουομιντάνγκ του Σουν Γιατ Σεν ανέκαμψε από την αποτυχία του 1911, έγινε κυβέρνηση στην Καντόνα και στράφηκε προς το ΚΚ και τα συνδικάτα για στήριξη απέναντι στις απειλές των Βρετανών και των ντόπιων συμμάχων τους που έστειλαν μια στρατιωτική δύναμη 100.000 ανδρών εναντίον της. Το ΚΚ οργάνωσε την εργατική αντίσταση και βοήθησε την κυβέρνηση να αποκρούσει την επίθεση χάρη στη συμβολή ενός Στρατού Εργατικών Οργανώσεων. Ακολούθησαν και άλλες επιτυχίες και αυτό έδωσε την ώθηση για να ξεκινήσει το καλοκαίρι του 1926 μια «Βόρεια Εκστρατεία» με στόχο την απελευθέρωση της υπόλοιπης Κίνας. Επικεφαλής του στρατού ήταν ο στρατηγός Τσανγκ Κάι Σεκ.
Η εκστρατεία γνώρισε επιτυχίες χάρη στη συμβολή του ΚΚ. Στις πόλεις που ελέγχονταν από τους πολέμαρχους, οι εργάτες ξεκινούσαν απεργία όταν πλησίαζε η Βόρεια Εκστρατεία. Στο Χουνάν, τα συνδικάτα πήραν τα όπλα και τον έλεγχο. Τον Μάρτη του 1927, η εκστρατεία πλησίαζε στη Σαγκάη. Μια γενική απεργία και οι εργατικές πολιτοφυλακές των συνδικάτων απελευθέρωσαν την πόλη πριν φτάσει ο Τσανγκ Κάι Σεκ. Αλλά όταν ο στρατηγός μπήκε στη Σαγκάη, του παρέδωσαν τον έλεγχο και αυτός σε συνεργασία με τους τραπεζίτες, τους έμπορους αλλά και τους εκπροσώπους των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων οργάνωσε τη σφαγή των εργατών που είχαν πρωτοστατήσει στην απελευθέρωση. Το φθινόπωρο εκείνης της χρονιάς μια ακόμα σφαγή των εργατών στην Καντόνα σημάδεψε την οριστική ήττα της επανάστασης.
Η πιο πιστή καταγραφή αυτής της τραγωδίας βρίσκεται στο βιβλίο του Harold Isaacs “The tragedy of the Chinese revolution”. Όπως γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή του, άρχισε να συγκεντρώνει υλικό στην Κίνα το 1934 και στη συνέχεια στην Ευρώπη όπου «συζήτησα τα γεγονότα της Κίνας με τον εξόριστο Τρότσκι στη Νορβηγία. Στην Ολλανδία είδα τον H. Sneevliet, ο οποίος με το όνομα Maring ήταν ένας από τους πρώτους εκπροσώπους της Κομμουνιστικής Διεθνούς στην Κίνα (…) Στη Γαλλία είδα τον Albert Treint, ο οποίος το 1927 συμμετείχε στην υποεπιτροπή της Εκτελεστικής της Κομιντέρν για την Κίνα».9
Η Μόσχα, όπου ήδη αναδυόταν η σταλινική ηγεσία (ο Τρότσκι εξορίστηκε το Νοέμβρη του 1927 και η αντιπαράθεση για το χειρισμό της επανάστασης στην Κίνα έπαιξε ρόλο10), πίεσε το ΚΚ Κίνας να μπει σε συμμαχία με την Κουομιντάνγκ με τους όρους που επέβαλε η ηγεσία της. Η ανεξαρτησία του ΚΚΚ θυσιάστηκε και μαζί της θυσιάστηκε και η ηγεμονία της εργατικής τάξης στο μαζικό κίνημα την κρίσιμη στιγμή όπου το εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο πολωνόταν ταξικά σε αντίπαλα στρατόπεδα. Οι αξιωματικοί του Τσανγκ Κάι Σεκ, γόνοι πλούσιων οικογενειών στις περισσότερες περιπτώσεις, ενώθηκαν με τους κινέζους τραπεζίτες, εμπόρους και εφοπλιστές που είχαν βολευτεί στις συνεργασίες τους με το ξένο κεφάλαιο και τσάκισαν τους εξεγερμένους εργάτες. Η σφαγή στην Σαγκάη ήταν πρόδρομος για το τι θα γινόταν στην Αθήνα και στη Σεούλ το 1944-45, όταν οι ηγεσίες των ΚΚ υποδέχονταν τους σφαγείς του κινήματος ως «συμμάχους».
Οι επιπτώσεις ήταν τεράστιες μέσα κι έξω από την Κίνα. Στη Σοβιετική Ένωση ενισχύθηκε η τάση προς την «οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα», καθώς η ήττα της επανάστασης στην Κίνα ερχόταν μετά τις ήττες στη Γερμανία και τη Βουλγαρία το 1923 και της Γενικής Απεργίας στη Βρετανία το 1926.
Μέσα στην Κίνα, το κόστος για την εργατική τάξη ήταν βαρύ. Ακόμα και είκοσι χρόνια αργότερα, τις παραμονές της νίκης του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού, μια περιγραφή από την Σαγκάη για τη ζωή των εργατών έδινε άθλιες εικόνες: «σε μια κινέζικη οικογένεια, ο πατέρας δούλευε εννιά ώρες την ημέρα σε ένα καπνεργοστάσιο, η μητέρα έντεκα ώρες σε ένα μεταξουργείο, η δεκαεξάχρονη κόρη τους δώδεκα ώρες σε κλωστήριο, η εννιάχρονη κόρη τους δέκα ώρες σαν μαθητευόμενη με αμοιβή μόνο το φαγητό και καθόλου μισθό. Η οικογένεια έτρωγε γαλέτες για πρωινό πηγαίνοντας στη δουλειά. Έπαιρναν μαζί τους κρύο ρύζι για το μεσημεριανό που το ζέσταιναν με βραστό νερό που υπήρχε στα περισσότερα εργοστάσια. Μοιραζόντουσαν ένα δωμάτιο χωρίς τρεχούμενο νερό μαζί με άλλη μια οικογένεια- δεκατέσσερα άτομα συνολικά. Θεωρούσαν τους εαυτούς τους από τους πιο τυχερούς εργάτες της Σαγκάης. “Έχουμε ένα ζεστό γεύμα κάθε βράδι”, έλεγε με περηφάνεια ο πατέρας».11
Ένα διαφορετικό Κόμμα
Το ίδιο το ΚΚ έγινε άλλου είδους κόμμα μετά το 1927. Ποτέ δεν έγινε ξανά κόμμα της εργατικής τάξης. Κόμμα του αγροτικού αντάρτικου, με ηρωικές σελίδες στα χρόνια της Μακράς Πορείας12, της αντίστασης στη Γιαπωνέζικη εισβολή και στις επιθέσεις του Τσανγκ Κάι Σεκ, διαμόρφωσε όχι μόνο τη θεωρία του «Μπλοκ των τεσσάρων τάξεων» που θα έβγαζε την Κίνα από το καθεστώς της μισοαποικίας αλλά και εξελίχθηκε σε φορέα αυτού του Μπλοκ που πήρε την εξουσία το 1949. Η εμπειρία της διαχείρισης των «βάσεων» που δημιουργήθηκαν με τη Μεγάλη Πορεία εδραίωσε όχι μόνο την ηγεσία του Μάο στο ΚΚ αλλά και τον χαρακτήρα του. Η σχέση με την εργατική τάξη υπήρχε μόνο στις «προλεταριακές» διακηρύξεις του κόμματος ενώ στην πράξη υπήρχε η σχέση με τις άλλες τάξεις: οι γεωκτήμονες δεν απαλλοτριώθηκαν αλλά υποχρεώθηκαν να μειώσουν τα ενοίκια που αντλούσαν από τους αγρότες. Η βελτίωση των συνθηκών των αγροτών κέρδιζε την εμπιστοσύνη τους και επέτρεπε τη μαζική στρατολόγηση της νεολαίας τους στον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό.
Το 2000, ο τότε Πρόεδρος της Κίνας και ΓΓ του ΚΚΚ Ζανγκ Ζεμίν διακήρυξε ότι το Κόμμα εκπροσωπούσε τρεις κατηγορίες της κινεζικής κοινωνίας: «τις προηγμένες παραγωγικές δυνάμεις, τον προηγμένο πολιτισμό και τα θεμελιώδη δικαιώματα των πλατιών μαζών».13 Πίσω από τις κομψές εκφράσεις εννοούσε τις μεγάλες επιχειρήσεις, τη μεσαία τάξη και τις εργατικές και αγροτικές μάζες. Η Κίνα είναι η χώρα όπου το πέρασμα από «τμήμα του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος» σε πολιτική ηγεσία της αναδυόμενης καπιταλιστικής υπερδύναμης έγινε στα πλαίσια του ίδιου του κόμματος, χωρίς τις ανατροπές που είδαμε στη Ρωσία και τις άλλες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Όσοι νόμιζαν ότι το 1989, με την καταστολή της Πλατείας Τιενανμέν, η Κίνα απέφυγε την τύχη της ΕΣΣΔ και διαφύλαξε τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» από την κατάρρευση, έπεσαν τραγικά έξω. Γιατί το ΚΚΚ αποδείχθηκε ικανό να κρατήσει τη συνοχή και τη συνέχειά του σε όλη αυτήν τη διαδρομή.
Ο Μάο ήταν αναμφισβήτητα ο θεωρητικός αλλά και ο πολιτικός ηγέτης αυτού του μετασχηματισμού του ΚΚ. Ήδη τον Αύγουστο του 1937 με ένα από τα πιο διάσημα δοκίμιά του για την Αντίφαση και αργότερα το 1939-1940 με τα κείμενα Για την Κινέζικη Επανάσταση και το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα και περί Νέας Δημοκρατίας θεωρητικοποιεί και τον κατακερματισμό της επαναστατικής διαδικασίας σε στάδια και την αυτονόμηση των πολιτικών δυνάμεων από τις κοινωνικές τάξεις και την αντίληψη του σοσιαλισμού ως κρατικού ελέγχου στην οικονομία χωρίς καμιά αναφορά σε εργατικό έλεγχο.
Οι ταξικές αντιθέσεις σχετικοποιούνται: «Όταν ο ιμπεριαλισμός εξαπολύει έναν πόλεμο ενάντια σε μια χώρα (σαν την Κίνα), όλες οι διάφορες τάξεις της, με την εξαίρεση μερικών προδοτών, μπορούν προσωρινά να ενωθούν σε έναν εθνικό πόλεμο κατά του ιμπεριαλισμού και η συγκεκριμένη χώρα γίνεται η κύρια αντίφαση ενώ όλες οι αντιφάσεις ανάμεσα στις διάφορες τάξεις μέσα στη χώρα (συμπεριλαμβάνοντας και αυτήν που ήταν η κύρια αντίφαση, ανάμεσα στο φεουδαρχικό σύστημα και τις πλατιές μάζες του λαού) υποβιβάζονται προσωρινά σε δευτερεύουσα και υποτελή θέση».14
Αντίστοιχα, σχετικοποιούνται οι δεσμοί των πολιτικών δυνάμεων με τις κοινωνικές τάξεις και μπορεί να αλλάζουν απότομα χωρίς εξήγηση: «Στην περίοδο του πρώτου ενιαίου μετώπου η Κουομιντάνγκ ήταν επαναστατική και δυναμική, ήταν συμμαχία διάφορων τάξεων για τη δημοκρατική επανάσταση. Μετά το 1927, όμως, η Κουομιντάνγκ άλλαξε στο αντίθετο και έγινε ένα αντιδραστικό μπλοκ των γεωκτημόνων και της μεγαλοαστικής τάξης».15 Αντίστοιχα, με μια τέτοια αντίληψη το Κομμουνιστικό Κόμμα παρέμενε προλεταριακό με το έτσι θέλω, έστω και αν είχε ξεκοπεί από το κινεζικό προλεταριάτο των πόλεων, έστω και αν είχε ανοίξει σχέσεις με άλλες τάξεις.
Γράφει ο Μάο το 1939: «Ποιος είναι ο χαρακτήρας της κινεζικής επανάστασης σε αυτό το στάδιο; Είναι αστική-δημοκρατική ή προλεταριακή-σοσιαλιστική επανάσταση; Προφανώς δεν είναι το δεύτερο αλλά το πρώτο». Και πιο κάτω διευκρινίζει: «Η νέο-δημοκρατική επανάσταση είναι τμήμα της παγκόσμιας προλεταριακής-σοσιαλιστικής επανάστασης επειδή στέκεται αποφασιστικά ενάντια στον ιμπεριαλισμό, δηλαδή τον διεθνή καπιταλισμό. Πολιτικά, αγωνίζεται για την κοινή δικτατορία των επαναστατικών τάξεων απέναντι στους ιμπεριαλιστές, τους προδότες και τους αντιδραστικούς. … Ο νέος τύπος δημοκρατικής επανάστασης ανοίγει το δρόμο για τον καπιταλισμό από τη μια μεριά και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τον σοσιαλισμό από την άλλη». Και δίνει την εξής εικόνα: «Ένας κάποιος βαθμός καπιταλιστικής ανάπτυξης θα είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της νίκης της δημοκρατικής επανάστασης στην οικονομικά καθυστερημένη Κίνα. Αλλά αυτή θα είναι μόνο μια πλευρά της έκβασης της Κινεζικής επανάστασης και όχι η συνολική εικόνα. Η συνολική εικόνα θα δείχνει την ανάπτυξη σοσιαλιστικών μαζί με τα καπιταλιστικά στοιχεία. Ποια θα είναι τα σοσιαλιστικά στοιχεία; Η αυξανόμενη σχετική σπουδαιότητα του προλεταριάτου και του Κομμουνιστικού Κόμματος μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων της χώρας. Ηγεσία του προλεταριάτου και του ΚΚ την οποία η αγροτιά, η διανόηση και οι μικροαστοί των πόλεων ήδη αποδέχονται ή είναι πιθανό να αποδεχθούν. Και ο κρατικός τομέας της οικονομίας που θα κατέχεται από τη Λαϊκή Δημοκρατία και ο συνεταιριστικός τομέας που θα κατέχεται από τους εργαζόμενους. Όλα αυτά θα είναι σοσιαλιστικά στοιχεία. Σε συνδυασμό με το ευνοϊκό διεθνές κλίμα, αυτά τα στοιχεία καθιστούν πολύ πιθανό ότι η αστική-δημοκρατική επανάσταση της Κίνας θα αποφύγει τελικά ένα καπιταλιστικό μέλλον και θα απολαύσει ένα σοσιαλιστικό μέλλον».16
Αυτά αποδείχθηκαν πολύ σημαντικοί παράγοντες όταν το 1949 ο Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός μπήκε στις πόλεις και το ΚΚ πήρε την εξουσία.
Τα προβλήματα της ανάπτυξης
Η Κίνα στις δεκαετίες του 1950-60 βρέθηκε να αντιμετωπίζει ζητήματα αντίστοιχα με αυτά που βρήκε μπροστά της η αναδυόμενη σταλινική γραφειοκρατία στην ΕΣΣΔ στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Η ιδέα μιας συνδυαστικής ανάπτυξης του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού που θα ενισχύεται από το διεθνές περιβάλλον αποδείχθηκε εξωπραγματική. Το διεθνές περιβάλλον ασκούσε αφόρητες πιέσεις για γρήγορα οικονομικά αποτελέσματα.
Από πού μπορούσε να προέλθει η συσσώρευση ώστε να ανέβουν οι ρυθμοί ανάπτυξης; Ο Στάλιν είχε απαντήσει με την πολιτική της ταχύρρυθμης εκβιομηχάνισης απορρίπτοντας τελικά τους αργούς ρυθμούς της Μπουχαρινικής ΝΕΠ, γιατί, όπως διακήρυξε: «Είμαστε πενήντα ή εκατό χρόνια πίσω από τις αναπτυγμένες χώρες. Πρέπει να καλύψουμε αυτή την απόσταση σε δέκα χρόνια. Ή θα το κάνουμε ή θα βουλιάξουμε».17
Για την Κίνα τότε, η απόσταση από τις αναπτυγμένες χώρες ήταν ακόμη μεγαλύτερη και η απειλή νέων ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων πολύ ζωντανή, με βάση και τις εμπειρίες των προηγούμενων δεκαετιών. Στο ΚΚ Κίνας δεν υπήρχε πτέρυγα όπως η Αριστερή Αντιπολίτευση που να προτείνει εργατική εναλλακτική. Ο προσανατολισμός ήταν από την αρχή στην προτεραιότητα της συσσώρευσης. Το καθεστώς έβαλε στόχο να γίνει η Κίνα πυρηνική δύναμη μέσα λίγα χρόνια, έστω και αν αυτό απορροφούσε τεράστιους πόρους. Οι πιέσεις έκαναν την κομματική και την κρατική γραφειοκρατία να ταλαντεύεται για το μέχρι πού μπορούσε να επιταχύνει τη συσσώρευση. Το μεγάλο κοινωνικό βάρος της αγροτιάς περιόριζε τις δυνατότητες για μια σταλινικού τύπου κολλεκτιβοποίηση. Η πολιτική για «Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός» ήταν μια τέτοια απόπειρα που απέτυχε. Οι τάσεις για «μεταρρυθμίσεις», σαν αυτές που ξεκίνησαν στην ΕΣΣΔ τριάντα χρόνια μετά την έναρξη της σταλινικής ανοικοδόμησης του κρατικού καπιταλισμού, εμφανίστηκαν στην Κίνα από πολύ νωρίς, μια συνύπαρξη από σταλινικές και χρουστσωφικές πτέρυγες.
Ο Τόνι Κλιφ, γράφοντας ήδη από το 1957 εντοπίζει αυτά τα προβλήματα18 και αναφέρει ότι στις 19 Ιούλη 1962 η Λαϊκή Ημερησία είχε άρθρο δυο οικονομολόγων που τόνιζαν ότι «πιστεύουμε πως πρέπει κατά κύριο λόγο να χρησιμοποιούμε τον στόχο κόστους και τον στόχο κέρδους ως κριτήρια για την εκτίμηση των οικονομικών αποτελεσμάτων των επιχειρήσεων»!19 Σχεδόν τα ίδια λόγια του Κοσύγκιν στην ΚΕ του ΚΚΣΕ στις 25 Σεπτέμβρη 1965, όταν πρότεινε την καθιέρωση του ποσοστού κέρδους ως πιο αποτελεσματικού κριτήριου για την πορεία των επιχειρήσεων.20
Οι ταλαντεύσεις στην κορυφή και οι ρωγμές που προκαλούσαν οδήγησαν στην έκρηξη της Πολιτιστικής Επανάστασης το 1966. Ξεκίνησε σαν καμπάνια του Μάο ενάντια στους «οπαδούς του καπιταλιστικού δρόμου» αλλά στη συνέχεια πήρε διαστάσεις φοιτητικής και εργατικής εξέγερσης.21 Ήταν η πρώτη ευκαιρία που είχαν οι εργάτες να βγουν στο προσκήνιο και να συγκρουστούν με τους γραφειοκράτες, όχι μόνο της μιας πλευράς αλλά και της άλλης. Ήδη την άνοιξη του 1967 μια σύσκεψη στρατιωτικών στελεχών που συγκάλεσε ο πρωθυπουργός Τσου Εν Λάι διαπίστωνε ότι η παραγωγή πέφτει, «οι εργάτες περνούν υπερβολικές ώρες μακριά από τη δουλειά τους», συζητούσε την ανάγκη για στρατιωτικό έλεγχο σε κλειδιά της οικονομίας και αποφάσιζε ότι οι εξεγερμένοι απαγορεύεται να παρεμβαίνουν σε τράπεζες, ΜΜΕ εθνικής εμβέλειας και θεσμούς εθνικής ασφάλειας.22
Η πιο προωθημένη πολιτική έκφραση της εργατικής αμφισβήτησης ήταν το Μανιφέστο της Σενγκ Βου Λιέν (Επαρχιακή Προλεταριακή Ένωση στο Χουνάν), που έφτασε να διακηρύξει ότι «οι βασικές κοινωνικές αντιθέσεις βρίσκονται ανάμεσα στην εξουσία της καινούργιας γραφειοκρατικής αστικής τάξης από τη μια και τη μάζα του λαού από την άλλη. Η ανάπτυξη και η όξυνση αυτών των αντιθέσεων ορίζει ότι η κοινωνία χρειάζεται μια πιο βαθιά αλλαγή. Ανατροπή της γραφειοκρατικής αστικής τάξης, πλήρη συντριβή της παλιάς κρατικής μηχανής, πραγματοποίηση της κοινωνικής επανάστασης, πραγματοποίηση της αναδιανομής του πλούτου και της εξουσίας και εγκαθίδρυση μιας καινούργιας κοινωνίας: της Λαϊκής Κομμούνας της Κίνας».23
Η Πολιτιστική Επανάσταση τέλειωσε με την επιβολή ελέγχου από τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό σε όλες τις «επαναστατικές επιτροπές» που είχαν αναδειχθεί, αλλά αυτό δεν σταθεροποίησε την κατάσταση. Ο Λιν Πιάο που ήταν υπουργός Άμυνας και θεωρήθηκε ως ο ισχυρός άνδρας της περιόδου, σκοτώθηκε τον Σεπτέμβρη του 1971. Ακολούθησαν άλλες ενδοκομματικές συγκρούσεις, με τη δίκη της «Συμμορίας των 4» (όπου συμμετείχε η χήρα του Μάο) και την άνοδο του Τενγκ Σιάο Πινγκ στη δεκαετία του 1980 που σηματοδότησε την ανοιχτή στροφή προς την αγορά και τη συνεργασία με αμερικάνικα και ευρωπαϊκά κεφάλαια. Η Δύση ήταν ευχαριστημένη να εξάγει εργοστασιακό εξοπλισμό στην Κίνα και να εισάγει φτηνά καταναλωτικά προϊόντα από κινέζικα εργοστάσια με χαμηλό μεροκάματο, το Πεκίνο ήταν ευχαριστημένο να λύνει επιτέλους το πρόβλημα της βιομηχανικής συσσώρευσης.
Οι απόψεις που θεωρούν ότι μέχρι την επικράτηση του Τενγκ ήταν ανοιχτό το ζήτημα αν θα επικρατήσει η «ρεβιζιονιστική» ή η «μαρξιστική-λενινιστική» τάση μέσα στο ΚΚΚ και αντίστοιχα ότι ήταν ανοιχτό τον αν η Κίνα θα βαδίσει προς τον σοσιαλισμό ή προς τον καπιταλισμό, εξωραϊζουν όλη την προηγούμενη περίοδο και θεωρούν ότι η «πάλη των τάξεων» μπορεί να γίνεται ερήμην των κοινωνικών τάξεων με παλατιανές συνομωσίες στην κορυφή της γραφειοκρατίας. Η Κίνα είχε φτάσει σε πολεμική σύγκρουση με την ΕΣΣΔ ήδη το 1969. Το 1972 έγινε το άνοιγμα στις ΗΠΑ με την συνάντηση Μάο-Νίξον στο Πεκίνο. To 1979 η Κίνα επιτέθηκε στο Βιετνάμ! Η λήξη της Πολιτιστικής Επανάστασης με παρέμβαση του στρατού ήταν προπομπός της καταστολής της εξέγερσης της Τιενανμέν το 1989.
Το ΚΚΚ το 1989 δεν κατέρρευσε μπροστά στη λαϊκή δυσαρέσκεια όπως το ΚΚΣΕ το 1991. Αυτό που ακολούθησε, όμως, ήταν διαδικασίες ανάδειξης μεγαλοκαπιταλιστών μέσα από τους κόλπους της κρατικοκαπιταλιστικής γραφειοκρατίας παρόμοιες με αυτές που έγιναν στη Ρωσία των «ολιγαρχών» του Γιέλτσιν και του Πούτιν. Το 2016 η Κίνα είχε 594 δισεκατομμυριούχους, περισσότερους από τις ΗΠΑ.
Ένας από τους τρόπους με τους οποίους αξιωματούχοι μετατράπηκαν σε ιδιώτες καπιταλιστές ήταν με τη μέθοδο της μετατροπής κρατικών επιχειρήσεων σε ανώνυμες εταιρείες των οποίων οι μετοχές πέρασαν στα χέρια παλιών διευθυντικών στελεχών. Ένα μέρος αυτών των αλλαγών έγινε χάρη στη διαφθορά μέσα στους κόλπους της γραφειοκρατίας. Ταυτόχρονα, όμως, είχε την πολιτική κάλυψη του ΚΚΚ όχι σαν «στραβά μάτια» αλλά σαν επιλογή. Στο 15ο συνέδριο ο τότε πρωθυπουργός Ζανγκ Ζεμίν διακήρυξε ότι «πρέπει μέσα από την αγορά να συγκεντρώσουμε μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους που να διαθέτουν ισχυρή ανταγωνιστικότητα, πολύ-περιφερειακούς, πολυκλαδικούς, με πολλαπλούς ιδιοκτήτες και πολυεθνικούς».24 Αυτοί οι όμιλοι χάρη στο μέγεθός τους ανταγωνίζονται σήμερα τις πολυεθνικές της Δύσης σε πολλούς τομείς διατηρώντας την εμπιστοσύνη τους στο ΚΚΚ. Το κόμμα του Μάο αποδείχθηκε πιο ανθεκτικό στο πέρασμα από τον κρατικό καπιταλισμό στον καπιταλισμό των πολυεθνικών από το κόμμα του Στάλιν και του Μπρέζνιεφ.
Η εργατική τάξη της Κίνας
Το γεγονός ότι η εκρηκτική καπιταλιστική ανάπτυξη της Κίνας γίνεται κάτω από την αιγίδα του ΚΚ δεν αναιρεί την πραγματικότητα ότι μέσα σε αυτή τη διαδικασία γιγαντώνεται αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «ιστορικό νεκροθάφτη»- η εργατική τάξη.
Τα μεγέθη είναι συγκλονιστικά. Υπολογίζεται ότι 200 εκατομμύρια αγρότες άφησαν τα χωριά τους για να γίνουν εργάτες στις πόλεις. Από αυτούς, τα 130 εκατομμύρια έχουν μεταναστεύσει σε πόλεις μακριά από τα χωριά καταγωγής τους και αυτοί οι «εσωτερικοί μετανάστες» αποτελούν το 50% του εργατικού δυναμικού στις πόλεις που δουλεύουν, όπου παράγεται το μισό ΑΕΠ της Κίνας!25
Δεν έφυγαν από τα χωριά τους επειδή οι «μεταρρυθμίσεις» του Τενγκ Σιαο Πινγκ και του ΚΚΚ «πέτυχαν» και το βιοτικό επίπεδο ανεβαίνει, όπως λένε οι μύθοι του νεοφιλελευθερισμού σε Ανατολή και Δύση και επαναλαμβάνουν οι κυβερνητικοί του ΣΥΡΙΖΑ.26 Έφυγαν γιατί το μέσο αγροτικό νοικοκυριό πήρε λίγο παραπάνω από τέσσερα στρέμματα καλλιεργήσιμης γης και αυτό σήμαινε ότι 400 εκατομμύρια αγρότες δεν μπορούσαν να επιβιώσουν δουλεύοντας στα χωράφια τους. Το 2011, 110 εκατομμύρια αγροτικά νοικοκυριά ήταν υποχρεωμένα να δουλεύουν για 110.000 μεγάλες επιχειρήσεις agribusiness. Ο «πλεονάζων» πληθυσμός εξαναγκάστηκε να φύγει για τις πόλεις μέσα από τη φτώχεια.
Αυτό το νέο εργατικό δυναμικό δουλεύει σε τεράστια εργοστασιακά συγκροτήματα, όπως η «αυτοκινητούπολη FAW» στο Τσανγκτσούν που απασχολεί 120.000 εργάτες σε ένα χώρο δουλειάς, και σε τεράστιες εργατογειτονιές όπως η Ντογκουάν στην Κουαντόνγκ που έχει 8 εκατομμύρια μετανάστες και ένα εκατομμύριο ντόπιους.
Αντιμετωπίζουν δύσκολες συνθήκες όχι μόνο λόγω της εκμετάλλευσης στους χώρους δουλειάς αλλά και εξαιτίας διακρίσεων σε βάρος τους. Πολλοί θεωρούνται «παράνομοι μετανάστες», γιατί τα χαρτιά τους δείχνουν τόπο κατοικίας το χωριό της καταγωγής τους και όχι την πόλη όπου έφτασαν. Αυτό σημαίνει ότι δεν έχουν δικαίωμα για περίθαλψη στα τοπικά νοσοκομεία, τα παιδιά τους δεν μπορούν να πάνε σχολείο, η αστυνομία μπορεί να τους τιμωρήσει.
Παρά τις σκληρές συνθήκες, υπάρχει αντίσταση. Οι απεργίες στην Foxconn και στην Honda τα προηγούμενα χρόνια έγιναν πλατιά γνωστές. Όπως έγραφε η Εργατική Αλληλεγγύη:
«Η απεργία στη γιαπωνέζικη Χόντα είναι η σημαντικότερη μάχη, όμως απεργίες έγιναν και στην επίσης γιαπωνέζικη Μπράδερ και στις ταϊβανέζικες Φοξκόν και Σμαρτμπόλ. Η πρώτη απεργία στη Χόντα ξεκίνησε στις 17 Μάη (2010) και έπαιξε ρόλο καταλύτη. Μπόρεσε να γίνει θέμα διότι χωρίς τα σανζμάν από το εργοστάσιο της Φοσάν, η παραγωγή της Χόντα μπλοκάρισε στα εργοστάσια της Καντόνας και της Γουχάν, της μεγαλύτερης πόλης της κεντρικής Κίνας. Οι εργάτες ζητούσαν 40% αύξηση για να εξισωθούν με τους εργάτες της Χόντα σε άλλα εργοστάσια. Η εργοδοσία κατάφερε να ξαναβάλει την παραγωγή σε κίνηση αφού παραχώρησε 24-33% αυξήσεις. (…) Την Τέταρτη, 9 Ιούνη, ξεκίνησαν την απεργία τους οι εργάτες στο εργοστάσιο Honda Lock στην πόλη Τζονγκσάν. Οι 1700 εργάτες αυτού του εργοστασίου κατασκευάζουν κυρίως κλειδαριές και καθρέφτες. Η αφορμή φαίνεται να ήρθε το πρωί εκείνης της Τετάρτης, ο φύλακας χτύπησε μια εργάτρια και δεν την άφησε να μπει για δουλειά, επειδή δεν είχε σωστά καρφιτσωμένο το όνομά της στο πουκάμισό της. (…) Οι γυναίκες είναι περισσότερες από τους άντρες στο εργοστάσιο και οι πιο πολλές είναι 20 με 25 χρονών. Καταγγέλλουν ότι δουλεύουν με οχτάωρη ορθοστασία και στις έγκυες γυναίκες επιτρέπεται να κάθονται μόνο στο τελευταίο τρίμηνο της εγκυμοσύνης. Απαγορεύεται να μιλάς την ώρα της εργασίας και για την τουαλέτα χρειάζεται ειδική άδεια. Οι επιστάτες κάνουν επίπληξη ακόμη και για το πόση ώρα σου παίρνει να πιεις νερό».27
Αυτές είναι μάχες που θυμίζουν τις πρωτοπόρες εργάτριες των αρχών του 20ου αιώνα, αυτές που έμειναν στην ιστορία γιατί διεκδικούσαν «Ψωμί και τριαντάφυλλα». Κι ανάμεσά τους ζουν πολλοί εργάτες και εργάτριες που θυμούνται τις παλιές μάχες, όπως ο Σουάν, ένας μετανάστης που δουλεύει σαν σεκιούριτι σε μια γειτονιά του Πεκίνου και είχε τρεις θείους που πολέμησαν για τη νίκη της επανάστασης. Στη συνέντευξή του που δημοσιεύει η Hsiao-hung Pai στο βιβλίο της δηλώνει: «Δεν ξέρω τι είναι ο σοσιαλισμός. Δεν μπορώ να διαβάσω Μαρξ. Αλλά ξέρω τι δεν είναι σοσιαλισμός. Δεν είναι αυτό που έχουμε εδώ σε αυτή τη χώρα».28
Δεν ξέρουμε πότε θα ξεσηκωθεί ξανά η εργατική τάξη της Κίνας με το νέο μέγεθος και τις νέες δυνατότητες που έχει αποκτήσει. Ξέρουμε όμως σίγουρα ότι όσοι ξεχνούν την ύπαρξή της και περιορίζονται είτε να γκρινιάζουν ότι «δεν υπάρχουν πια οι βιομηχανικοί εργάτες της παλιάς εργατικής τάξης», είτε ότι απειλούμαστε από «κινεζοποίηση» των συνθηκών εργασίας εξαιτίας της εκμετάλλευσης εκεί, κάνουν τραγικό λάθος. Απέναντι στον αποσταθεροποιημένο παγκόσμιο καπιταλισμό όπου αναδύεται η κινέζικη υπερδύναμη, η ελπίδα μας παραμένει αυτό που διακήρυξε ο Μαρξ- «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε», από την Αθήνα ως τη Σαγκάη!
Σημειώσεις
1. https://data.worldbank.org/country/china
2. Πάνος Γκαργκάνας, Η κρίση στην Κορεατική χερσόνησο, περιοδικό Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 125, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2017, http://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1017
3. https://www.reuters.com/article/us-davos-meeting-china/in-davos-xi-makes-case-for-chinese-leadership-role-idUSKBN15118V
4. https://mronline.org/2017/10/18/mao-reconsidered/
5. Chris Harman, A people’s history of the World, Bookmarks 1999, σελ. 224. Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τόπος.
6. Wolfgang Franke, A century of Chinese revolution 1851-1949, Basil Blackwell 1970.
7. Selected Works of Mao Tse-Tung, Volume II, Foreign Languages Press, Peking 1967, σελ. 328
8. Harold R. Isaacs, The tragedy of the Chinese revolution, Stanford University Press 1961, σελ. 55
9. Στο ίδιο, σελ. xix
10. Λέανδρος Μπόλαρης, «Νοέμβρης 1927, η επανάσταση 10 χρόνια μετά», Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1301, 29/11/2017, http://ergatiki.gr/article.php?id=17431&issue=1301
11. Noel Barber, The fall of Shanghai, Readers Union limited, London 1980, σελ. 27
12. Dick Wilson, The Long March, Penguin 1977. Συγκλονιστική καταγραφή της πορείας χιλιάδων μαχητών από το Κιανγκσί στα νοτιοανατολικά μέχρι το Σενσί στα βορειοδυτικά της Κίνας με συνεχείς μάχες και σκληρές αντίξοες συνθήκες σε ψηλά βουνά και αδιάβατα ποτάμια. «Μια διαδρομή διπλάσια από το πλάτος των ΗΠΑ από τη Νέα Υόρκη ως το Σαν Φρανσίσκο».
13. Simon Gilbert, Class and class struggle in China today, International Socialism Journal No 155, summer 2017, σελ. 153. http://isj.org.uk/class-and-class-struggle-in-china-today/
14. Mao Tse Tung, Four essays on philosophy, Foreign language press, Peking 1968, σελ. 52
15. Στο ίδιο, σελ.45
16. Selected Works of Mao Tse Tung, volume II, σελ. 326-8
17. Κρις Χάρμαν, Άλεξ Καλλίνικος, Πάνος Γκαργκάνας, Πώς χάθηκε η Ρώσικη επανάσταση; Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 1998, σελ. 66.
18. Tony Cliff, Selected writings, volume 3, Marxist theory after Trotsky, Bookmarks 2003, τα κεφάλαια Mao Tse Tung and Stalin, και Crisis in China.
19. Στο ίδιο σελ. 230.
20. Πώς χάθηκε η Ρώσικη επανάσταση, σελ. 100
21. Jean Daubier, Histoire de la revolution culturelle proletarienne en Chine, Cahiers libres 170-171, Maspero, 1970. William Hinton, Hundred day war: the cultural revolution at Tsinghua university, Monthly Review, vol.24 no.3, July-august 1972. Roderick Macfarquhar, Michael Schoenhals, Mao’s last revolution, Harvard,2008.
22. Macfarquhar και Schoenhals, όπου πιο πάνω, σελ. 174
23. Τσάρλι Χορ, Κίνα από τη Μεγάλη πορεία στη Σφαγή της Τιενανμέν, Εργατική Δημοκρατία, 1989, σελ. 46 και στο Παράρτημα ΙΙ. Το κείμενο της Διακήρυξης είχε δημοσιευθεί για πρώτη φορά στα ελληνικά στην εφημερίδα της ΟΣΕ Εργατική Πρωτοπορία Νο 37, Δεκέμβρης 1980
24. Simon Gilbert, όπου και πιο πάνω, σελ.157
25. Hsiao-hung Pai, Scattered sand, Verso 2013, σελ.2
26. «Από τη σκοπιά ενός κόμματος της ευρωπαϊκής Αριστεράς, όπως ο ΣΥΡΙΖΑ, έχουμε σίγουρα σημαντικές κριτικές παρατηρήσεις να καταθέσουμε αντιπαραβάλλοντας τη δική μας ανάλυση περί δημοκρατίας και σοσιαλισμού με την κινεζική οπτική. Αυτό που, όμως, δεν μπορεί να αγνοηθεί από κανέναν, είναι ότι σε μια περίοδο παγκόσμιας κρίσης, ύφεσης και διεύρυνσης του κοινωνικού αποκλεισμού, η Κίνα, βασισμένη σε ένα ιδιότυπο μείγμα κεντρικού σχεδιασμού και οικονομίας της αγοράς, αναπτύσσεται ραγδαία και έχει κατορθώσει να βγάζει πλέον 13 εκατομμύρια ανθρώπους από τα όρια της φτώχειας κάθε χρόνο και να βελτιώνει συνεχώς τις συνθήκες ζωής του πληθυσμού, επίτευγμα ασύλληπτο σε μέγεθος και σίγουρα ευρισκόμενο στον αντίποδα των ευρωατλαντικών πολιτικών προτεραιοτήτων»., Γιάννης Μπουρνούς στην Αυγή 31 Δεκέμβρη 2017. http://www.avgi.gr/article/10811/8619218/gia-ton-diethne-rolo-kai-tis-proteraiotetes-tes-kinas
27. Απεργίες στην Κίνα, Εργατική Αλληλεγγύη Νο 922, 17 Ιούνη 2010, http://ergatiki.gr/article.php?id=149
28. Hsiao-hung Pai, στο ίδιο, σελ. 221.