Πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο των Ρέσνικ και Γουλφ για τη Ρωσία. Ένα βιβλίο που δηλώνει ότι «η ΕΣΣΔ στη διάρκεια ολόκληρης της ιστορίας αντιπροσώπευε κυρίως μια μορφή κρατικού καπιταλισμού» δε μπορεί παρά να προκαλεί το ενδιαφέρον. Γιατί επαναφέρει τη συζήτηση για τη φύση των κοινωνιών που κατέρρευσαν το 1989 και κατ' επέκταση για το τι σημαίνει σοσιαλισμός.

Οι δυο συγγραφείς υποστηρίζουν ότι «ένα ιδιαίτερο είδος καπιταλιστικής ταξικής δομής αποτελούσε το πραγματικό ταξικό περιεχόμενο του Σοβιετικού 'σοσιαλισμού'». Λένε ότι αυτό το «ιδιαίτερο είδος» επικράτησε ήδη με την επανάσταση του 1917, που δεν ήταν τίποτα άλλο από τη μετάβαση ανάμεσα σε δυο διαφορετικά είδη καπιταλισμού. Προσπαθούν να αποδείξουν αυτό το σχήμα αναφερόμενοι στις «πολλαπλές ταξικές δομές» της ρώσικης κοινωνίας και την αλληλεπίδραση τους. Δε κάνουν δηλαδή την προσπάθεια να δουν τη ρώσικη κοινωνία σα κομμάτι ενός παγκόσμιου συστήματος και να εξηγήσουν έτσι πώς χάθηκε η ρώσικη επανάσταση και με ποιες προτεραιότητες έκανε τις επιλογές της η άρχουσα τάξη που κυριάρχησε στα συντρίμμια της.

Ο Ρέσνικ και ο Γουλφ είναι δυο αμερικάνοι οικονομολόγοι που έχουν γράψει από κοινού πολλά βιβλία όπως το Rethinking Marxism, το Knowledge and Class. To παρόν βιβλίο είναι στην ουσία συνέχεια των προβληματισμών τους για την έννοια της τάξης που έχουν αναπτυχθεί σε προηγούμενα έργα τους.

Η βασική θεωρητική αφετηρία των Ρέσνικ και Γουλφ είναι ότι η κοινωνική τάξη δεν ορίζεται από τις σχέσεις ιδιοκτησίας ή εξουσίας, αλλά από το πώς μια κοινωνία οργανώνει την «παραγωγή, την οικειοποίηση και τη διανομή του πλεονάσματος».

Αυτή η αντιμετώπιση έχει τη θετική της πλευρά όσον αφορά τη συζήτηση για τη φύση της ρώσικης κοινωνίας. Πολλοί θεωρούν ότι επειδή η ρώσικη οικονομία ήταν σχεδόν εξολοκλήρου κρατική, τότε αυτόματα ήταν και σοσιαλιστική ή τέλος πάντων μη-καπιταλιστική, εκμεταλλευτική. Το πραγματικό κριτήριο όμως είναι το για ποιον και για ποιο λόγο δούλευαν οι εργάτες στη Ρωσία, πόσο «δικός» τους ήταν ο πλούτος που παρήγαγαν.

Η απόσπαση του «πλεονάσματος», είναι χαρακτηριστικό κάθε εκμεταλλευτικής κοινωνίας, όχι αποκλειστικά του καπιταλισμού. Οι δουλοκτήτες, οι φεουδάρχες, κάθε εκμεταλλευτική τάξη, επεδίωκε να αποσπά το προϊόν της εργασίας των εκμεταλλευόμενων τάξεων.

Αυτό που ξεχωρίζει τον καπιταλισμό από τα άλλα εκμεταλλευτικά συστήματα είναι ότι «απελευθερώνει» τους εργάτες από τα μέσα παραγωγής, το μόνο που κατέχουν είναι η εργατική τους δύναμη. Επίσης, ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα στο οποίο ο ρυθμός της εκμετάλλευσης δε καθορίζεται από την επιθυμία των καπιταλιστών για πολυτελή κατανάλωση αλλά από τις πιέσεις της ανταγωνιστικής συσσώρευσης κεφαλαίου. Όποιο κεφάλαιο μείνει πίσω στη κούρσα της συσσώρευσης, χάνει, πετιέται έξω από το «παιχνίδι».

Μάταια, όμως, θα ψάξει κανείς ο' αυτό το βιβλίο να βρει μια ερμηνεία της κρατικο-καπιταλιστικής φύσης της πρώην ΕΣΣΔ που να ανταποκρίνεται σε αυτά τα κριτήρια. Ποια ήταν η κινητήρια δύναμη της εκμετάλλευσης των εργατών; Σε ποιες επιλογές υπάκουε ο λεγόμενος σχεδιασμός της ρώσικης οικονομίας; Στη σελ. 178 διαβάζουμε «Ο στόχος των κατανομών πλεονάσματος από το κράτος ήταν να ενισχυθεί και να επεκταθεί η ταξική δομή που παράγει το πλεόνασμα». Πρόκειται για ταυτολογία, που δεν εντοπίζει καμιά δυναμική στην ρώσικη κοινωνία.

Αντί να αντιμετωπίσουν τη ΕΣΣΔ μέσα στο πλαίσιο των αντιθέσεων ενός παγκόσμιου συστήματος, οι συγγραφείς την αντιμετωπίζουν ως ένα σύνολο «πολλαπλών και αλληλεξαρτούμενων ταξικών δομών». Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο ασχολείται με την έννοια του κομμουνισμού, το δεύτερο με την έννοια του κρατικού καπιταλισμού. Και μόνο το τρίτο με την «άνοδο και πτώση της ΕΣΣΔ».

Για τους Ρέσνικ και Γουλφ το 1917 σηματοδοτεί απλά και μόνο τη μετάβαση από τον ιδιωτικό στον κρατικό καπιταλισμό και μάλιστα μόνο στο τομέα της βιομηχανίας στη Ρωσία. Η αγροτική οικονομία παρέμεινε στις «φεουδαρχικές ή ακόμα και στις «αρχαϊκές δομές» μέχρι την κολεκτιβοποίηση του Στάλιν που επέβαλε «κομμουνιστικές δομές»!

Η εργατική επανάσταση του 1917 εξαφανίζεται, κυριολεκτικά. Οι Μπολσεβίκοι και οι εργάτες «νόμιζαν» ότι έχτιζαν το σοσιαλισμό αλλά στην πραγματικότητα έχτιζαν ένα κρατικό καπιταλισμό, μας λένε ουσιαστικά οι συγγραφείς. Αν είναι έτσι, τότε η μαρξιστική θέση ότι μέσα από τη συλλογική επαναστατική δράση η εργατική τάξη απαλλάσσεται από τη «ψευδή συνείδηση» και παίρνει συνειδητά τη ζωή της στα χέρια της, δεν ισχύει. Εκτός αν το 1917 δεν ήταν εργατική επανάσταση. Οι συγγραφείς αρνούνται να μπουν ο' αυτή τη συζήτηση.

Το αποτέλεσμα είναι να βλέπουν τον Στάλιν περίπου ως φυσική συνέχεια της επανάστασης του 1917. Στην ουσία αντιμετωπίζουν τη σταλινική αντεπανάσταση του '30 σα μια απλή επιστροφή στις «αμιγώς κρατικοκαπιταλιστικές δομές» του «Πολεμικού Κομμουνισμού» στα χρόνια του εμφύλιου.

Χρειάζεται πραγματικά μεγενθυτικός φακός για να ανακαλύψει κανείς στις σελίδες του βιβλίου την άγρια καταστολή των εργατικών δικαιωμάτων, την κατακόρυφη πτώση του βιοτικού επιπέδου, τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, τη πανταχού παρούσα μυστική αστυνομία, τις εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του '30. Ακόμα και οι πιο σκληρές στιγμές του εμφύλιου πολέμου, όταν τα εργατικά συμβούλια και η εργατική δημοκρατία αιμορραγούσαν θανάσιμα από οικονομική και κοινωνική κατάρρευση που προκαλούσε ο πόλεμος, δε μπορούν να συγκριθούν με το σκοτάδι της δεκαετίας του '30. Η διαφορά είναι ποιοτική: η διαφορά ανάμεσα στην επανάσταση που παλεύει να υπερασπισθεί τον εαυτό της και στην αντεπανάσταση που θριαμβεύει μέσα σε ποταμούς αίματος.

Μια ανάλυση που βλέπει την ρώσικη κοινωνία ανάμεσα στο 1917 και στο 1989 σαν «εύθραυστα συμπλέγματα ταξικών δομών που εμπλέκονταν σε αντιφατικές σχέσεις με ασταθείς ισορροπίες» δεν μπορεί να εξηγήσει ούτε την άνοδο της ΕΣΣΔ, για την ακρίβεια του κρατικού καπιταλισμού, ούτε τη κρίση και τη πτώση της. Προς το τέλος του βιβλίου, οι συγγραφείς προτείνουν μάλιστα ότι «η απάντηση στην κοινωνική εξαχρείωση μετά τα μέσα της δεκαετίας του '70 θα μπορούσε να ήταν διαφορετική και να είχε επιτύχει τη ματαίωση [της κατάρρευσης]» Πώς; Για παράδειγμα «με ένα σοβαρό διευρυμένο πείραμα με ταξικές κομμουνιστικές δομές στη βιομηχανία». Δηλαδή η άρχουσα τάξη θα αρνιόταν τον εαυτό της και θα εφάρμοζε κομμουνιστικές πολιτικές;

Η ετικέτα κρατικός καπιταλισμός είναι παραπλανητική όταν τη χρησιμοποιούν οι Ρέσνικ και Γουλφ. Αν θέλετε να βρείτε μια θεωρία που να εξηγεί πραγματικά το πώς αναδύθηκε ο κρατικός καπιταλισμός πάνω στα συντρίμμια της επανάστασης του Οκτώβρη διαβάστε το βιβλίο του Τόνι Κλιφ «Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία». Η σύγκριση είναι συντριπτική.

Τιμή: 26 ευρώ, 611 σελίδες, Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα