Συνάντηση Ντόναλντ Τραμπ - Σι Τζιπίνγκ.
Ο Σωτήρης Κοντογιάννης γράφει για τη νέα φάση στην κρίση της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης.
Την Πέμπτη 1η Μάρτη ο Ντόναλντ Τραμπ ανακοίνωσε την απόφασή του να επιβάλλει δασμούς 25% στις αμερικανικές εισαγωγές χάλυβα και 10% στις εισαγωγές αλουμινίου. Οι ΗΠΑ είναι ο μεγαλύτερος εισαγωγέας χάλυβα στον κόσμο. Την περσινή χρονιά εισήγαγαν 35 εκατομμύρια μετρικούς τόνους από 85 διαφορετικές χώρες και περιοχές. Από αυτά τα 35 εκατομμύρια τόνους το μεγαλύτερο κομμάτι (77%) προέρχεται από 10 μόλις χώρες. Στην κορυφή αυτής της λίστα των 10 μεγαλύτερων εξαγωγέων χάλυβα προς τις ΗΠΑ βρίσκεται ο Καναδάς, ένας από τους πιο στενούς εμπορικούς, διπλωματικούς και στρατιωτικούς συμμάχους των ΗΠΑ. Ακολουθούν η Βραζιλία, η Νότια Κορέα και το Μεξικό. Στην όγδοη θέση της λίστας βρίσκεται η Γερμανία.1 Όλες αυτές οι χώρες εξαιρέθηκαν (μαζί με ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Αυστραλία, την Αργεντινή και τους άλλους συμμάχους των ΗΠΑ) "προσωρινά" με μια απόφαση του Λευκού Οίκου της 22ης Μάρτη από τους νέους δεσμούς.
Η Κίνα βρίσκεται στην τελευταία, δέκατη θέση, αυτής της λίστας. Το 2017 αντιπροσώπευε μόλις το 2% των συνολικών αμερικανικών εισαγωγών χάλυβα.2 Η Κίνα όμως δεν εξαιρέθηκε από τους δασμούς. Το αντίθετο ακριβώς έγινε: την 1 Απρίλη ο Ντόναλντ Τραμπ διέταξε την επιβολή δασμών σε μια σειρά από κινεζικά καταναλωτικά προϊόντα συνολικού ύψους 60 δις δολαρίων.
Η αντίδραση του Πεκίνου ήταν άμεση. Τη Δευτέρα 2 Απρίλη ανακοίνωσε την επιβολή δασμών από 15% ως 25% σε 128 επιλεγμένα αμερικανικά προϊόντα.3 Την Τρίτη 3 Απρίλη η Ουάσιγκτον ανταπάντησε με την δημοσιοποίηση μιας "πρώτης λίστας" με πάνω από 1300 κινεζικά προϊόντα στα οποία επιβάλλονται οι νέοι δασμοί. Στις 4 Απρίλη η Κίνα προσέθεσε άλλα 106 προϊόντα στον δικό της κατάλογο.
Η απειλή ενός ανοιχτού εμπορικού πολέμου προκάλεσε κλυδωνισμούς στα χρηματιστήρια. Σύμφωνα με το κανάλι CBS News, "οι μετοχές σφυροκοπήθηκαν την Πέμπτη (1/3/2018) μετά την ανακοίνωση της επιβολής άγριων δασμών στις εισαγωγές χάλυβα και αλουμινίου από τον πρόεδρο Τραμπ... Ο βιομηχανικός δείκτης Dow Jones έχασε πάνω από 500 μονάδες τις πρώτες απογευματινές ώρες...". Και το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε στις 23 Μάρτη, την επομένη της ανακοίνωσης της επιβολής δασμών στην Κίνα. Ο Dow Jones έχασε σε μια και μόνο συνεδρίαση πάνω από 700 μονάδες. Τα χρηματιστήρια ξαναβρήκαν την ψυχραιμία τους στη συνέχεια. Αλλά η προειδοποίηση όταν έρχονται πανικοί καταγράφηκε.
Πολιτικό θέατρο ή απαρχή ενός εμπορικού πολέμου;
Ένα κομμάτι των ακαδημαϊκών, των πολιτικών αναλυτών και των δημοσιογράφων θεωρεί τις αποφάσεις του Τραμπ καθαρή προπαγάνδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ,4 ο γνωστός Αμερικανός οικονομολόγος. Σε ένα άρθρο του στη βρετανική εφημερίδα The Guardian5 στις 9 Μάρτη χαρακτήριζε τα μέτρα "πολιτικό θέατρο":
"Το πρακτικό αποτέλεσμα των δασμών θα είναι μικρό… Έτσι λοιπόν γιατί το έκανε ο Τραμπ; Οι λόγοι είναι προφανείς. Πρώτος λόγος: πολιτική... Δεύτερος λόγος: πολιτική... Τρίτος λόγος: επίσης πολιτική..."
Άλλοι πάλι έχουν αντιδιαμετρικά αντίθετη γνώμη: "Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι πραγματικά οπαδός του προστατευτισμού", έγραφε στις 6 Μάρτη ο Μάρτιν Γουλφ, ο οικονομικός αρχισυντάκτης της εφημερίδας Financial Times. "Δεν πρόκειται απλά και μόνο για ρητορική... Αυτοί οι δασμοί από μόνοι τους δεν είναι σημαντικοί. Η λογική, όμως, που χρησιμοποιήθηκε για την δικαιολόγησή τους, το προτεινόμενο επίπεδο και η προτεινόμενη διάρκεια, η προθυμία να στοχοποιήσει στενούς συμμάχους και οι δηλώσεις του προέδρου ότι ‘οι εμπορικοί πόλεμοι είναι καλοί και μπορούν εύκολα να κερδηθούν' πρέπει να ανησυχήσει κάθε πληροφορημένο παρατηρητή. Αυτή η ενέργεια είναι απίθανο να είναι και η τελευταία. Το πιο πιθανό είναι ότι αποτελεί την αρχή του τέλους της ρυθμιζόμενης από κανόνες παγκόσμιας εμπορικής τάξης που οι ίδιες οι ΗΠΑ έχουν δημιουργήσει".6
Ο Γουλφ δεν είναι μόνος. Ο συνδυασμός της μακρόσυρτης οικονομικής ύφεσης και της ανόδου της "λαϊκιστικής" ακροδεξιάς στην Ευρώπη έχει οδηγήσει ένα μεγάλο κομμάτι της διανόησης σε μια απαισιόδοξη και μοιρολατρική αντίληψη μιας γραμμικής επανάληψης της ιστορίας. Τον Ιούνη του 1930, λίγους μήνες μετά το Κραχ του Οκτώβρη του 1929, το αμερικανικό κογκρέσο ψήφισε τον διαβόητο νόμο "Σμουτ-Χόλεϋ"7 που ανέβασε σε μια νύχτα τους δασμούς για 20 χιλιάδες περίπου εισαγόμενα προϊόντα σε αστρονομικά επίπεδα. Ο Σμουτ-Χόλεϋ δεν δημιούργησε μεν την κρίση, έγινε όμως ένας από τους βασικούς ιμάντες της μεταβίβασής της από τις ΗΠΑ στην Ευρώπη. Αυτό που ζούμε σήμερα, λένε οι οπαδοί της θεωρίας της μηχανιστικής επανάληψης της ιστορίας, δεν είναι απλά και μόνο "η αρχή του τέλους της ρυθμιζόμενης από κανόνες παγκόσμιας εμπορικής τάξης": ζούμε, όπως και οι παππούδες μας την εποχή του Μεσοπολέμου, το τέλος της ίδιας της εποχής της παγκοσμιοποίησης.
Πού βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα; Είναι οι "εμπορικοί πόλεμοι" του Τραμπ σκέτη προπαγάνδα για εσωτερική κατανάλωση; Ή αποτελούν την «αρχή του τέλους της παγκοσμιοποίησης»; Για να απαντήσουμε αυτά τα ερωτήματα πρέπει να ρίξουμε πρώτα μια ματιά στην ίδια την ιστορία των δασμών και του προστατευτισμού, τόσο στις ΗΠΑ όσο και παγκόσμια.
Παγκοσμιοποίηση και ιμπεριαλισμός
"Με καθαρά δομικούς και οικονομικούς όρους", γράφει ο Μάρτιν Άπτσερτς, "μπορούμε να πούμε ότι η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε φάση ‘παγκοσμιοποίησης' όταν ο ρυθμός ανόδου του παγκόσμιου εμπορίου υπερβαίνει τον ρυθμό ανόδου της παγκόσμιας παραγωγής... Ένας τέτοιος θετικός ρυθμός δείχνει ότι ο κόσμος γίνεται πιο ενοποιημένος. Όταν η τάση αντιστρέφεται αυτό δείχνει γενικά ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο προστατευτισμού και υποκατάστασης των εισαγωγών".8
Η "Πρώτη Φάση της Παγκοσμιοποίησης" που άνοιξε στα τέλη του 19ου αιώνα έκλεισε με δραματικό τρόπο το 1914 με την έκρηξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Από το 1800 μέχρι το 1914 το παγκόσμιο εμπόριο είχε πολλαπλασιαστεί (με βάση τον όγκο των διακινούμενων αγαθών) περίπου κατά 20 φορές.9 Η επίσημη οικονομική ιστορία συνδέει αυτή την άνθηση, που επιταχύνθηκε με εκθετικό τρόπο μετά το 1870, με τη δραματική μείωση, χάρη στον σιδηρόδρομο και το ατμόπλοιο, του κόστους των μεταφορών. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η έκρηξη αυτή ήταν προϊόν κύρια της αποικιοκρατίας και δευτερευόντως μόνο της τεχνολογίας. Ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του "όγκου" των διακινουμένων προϊόντων που προσμετρούν στην "οικονομική ολοκλήρωση" οι οικονομολόγοι προερχόταν από την καταλήστευση των πρώτων υλών των αποικιών και των ζωνών επιρροής τους από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων για τον έλεγχο αυτών των αποικιών κατέληξε το 1914 στον Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην πραγματικότητα αυτό που η αστική πολιτική οικονομία ονομάζει η "πρώτη φάση της παγκοσμιοποίησης" δεν ήταν παρά η απαρχή της εποχής του ιμπεριαλισμού.
Το παγκόσμιο εμπόριο "πέθανε" με την έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου. "Από το 1913 μέχρι το 1950" γράφει ο Άπτσερτς, "το παγκόσμιο εμπόριο αυξανόταν με τη μισή ταχύτητα σε σχέση με την παγκόσμια παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών... Από το 1945, όμως, παρατηρούμε μια αλλαγή στην παγκόσμια οικονομία προς μεγαλύτερη ολοκλήρωση. Από το 1949 μέχρι το χρηματοοικονομικό κραχ του 2008 το παγκόσμιο εμπόριο αυξανόταν κατά 10% περίπου κάθε χρόνο, με έναν ρυθμό περίπου διπλάσιο από την παγκόσμια παραγωγή".
Η νέα αυτή άνθηση των διεθνών εμπορικών συναλλαγών ήταν και αυτή τη φορά δεμένη και καθορισμένη από τη νέα φάση του ιμπεριαλισμού -που τώρα είχε πάρει τη μορφή του ανταγωνισμού ανάμεσα σε δυο υπερδυνάμεις και του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στους στρατιωτικούς τους συνασπισμούς (ΝΑΤΟ και Σύμφωνο της Βαρσοβίας). Η ηγεμονία του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στο δυτικό μπλοκ είναι η περίοδος της διάλυσης των παλαιών μπλοκ της στερλίνας, του φράγκου, του μάρκου, του γιεν και της διαδικασίας που ονομάστηκε "αποαποικιοποίηση».
Οι "άμεσες επενδύσεις" από τις αναπτυγμένες χώρες προς τις "αναπτυσσόμενες" (τις παλιές αποικίες) απογειώθηκαν, καθώς οι πολυεθνικές άρχισαν να αναζητούν τρόπους μείωσης του κόστους μέσα από την διεθνοποίηση της παραγωγής. Η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, το Χονγκ Κονγκ και η Σιγκαπούρη έγιναν οι "Τίγρεις του Ειρηνικού". Το 2005, σύμφωνα με μια μελέτη, "το 60% των εξαγωγών του Βορρά προς το Νότο ήταν βιομηχανικά προϊόντα όπως και το 60% των εξαγωγών του Νότου προς τον Βορρά".10
Ο προστατευτισμός δεν είχε καμιά θέση σε αυτόν τον κόσμο της "ελεύθερης αγοράς". Οι δασμοί εισαγωγής έπεσαν δραματικά όχι μόνο στις ΗΠΑ αλλά και στις άλλες αναπτυγμένες οικονομίες. Αλλά αυτή η πορεία δεν ήταν ούτε σταθερή, ούτε ειρηνική, ούτε χωρίς τριβές, οξύνσεις αντιστροφές και σκαμπανεβάσματα.
Ο Τραμπ δεν είναι ο πρώτος μεταπολεμικός Αμερικανός πρόεδρος που επιβάλλει δασμούς στις εισαγωγές χάλυβα. Ούτε ο δεύτερος. Ούτε ο τρίτος. "Οι πρώτοι περιορισμοί στις εισαγωγές χάλυβα", γράφει μια μελέτη του 1987 του Ρόμπερτ Κράνταλ του αμερικανικού Brooking Institute11 "άρχισαν το 1969 και διατηρήθηκαν μέχρι το 1974". Το 1984 ο Ρόναλντ Ρέηγκαν, ο πρόεδρος που έχει συνδέσει όσο κανένας άλλος το όνομά του με τον νεοφιλελευθερισμό και την ελεύθερη αγορά υπέγραψε μια σειρά από διμερείς εμπορικές συμφωνίες για τον "οικειοθελή" περιορισμό των εξαγωγών όχι μόνο χάλυβα αλλά και αυτοκινήτων. "Οι περιορισμοί στις εισαγωγές αυτοκινήτων είχαν σαν μοναδικό στόχο την Ιαπωνία". Και ο Μπους (ο νεώτερος) επέβαλε δασμούς στις εισαγωγές χάλυβα -που έφταναν μάλιστα ως και το 30%.
Στην προεκλογική του εκστρατεία ο Τραμπ υποστήριζε ότι οι δασμοί και οι περιορισμοί στις εισαγωγές θα ωφελούσαν τον "Αμερικανό εργάτη" -θα επαναπάτριζαν την παραγωγή και θα ξαναέδιναν ζωή στην "ζώνη της σκουριάς".12 Τα προηγούμενα προστατευτικά "πειράματα", όμως, δείχνουν όχι μόνο ότι ο προστατευτισμός απέτυχε αλλά -ακόμα χειρότερα- το κόστος αυτής της αποτυχίας το πλήρωσαν οι ίδιοι οι Αμερικανοί εργάτες. Η αυτοκινητοβιομηχανία αξιοποίησε τη μείωση των εισαγωγών όχι για να τις υποκαταστήσει με τη δική της παραγωγή αλλά για να αυξήσει τις τιμές και τα κέρδη της.
Και τα πράγματα ήταν ακόμα χειρότερα όσον αφορά τον χάλυβα. "Ο εκφρασμένος στόχος των εμπορικών περιορισμών", γράφει ο Κράνταλ, "είναι να δώσει στη βιομηχανία χώρο αναπνοής για να ξανακερδίσει την ανταγωνιστικότητά της μέσα από επενδύσεις και περιορισμούς κόστους... Οι πραγματικές επενδύσεις όμως παρουσίασαν μηδαμινή μόνο αύξηση... Ο προστατευτισμός αποδείχτηκε... εξαιρετικά αντιπαραγωγικός".
Αρνητικό και για την εργατική τάξη και για την αμερικανική οικονομία ήταν το αποτέλεσμα των δασμών στις εισαγωγές χάλυβα που επέβαλε ο Πρόεδρος Μπους τον Μάρτιο του 2002. Όπως έγραφε μια σύγχρονη μελέτη τον Φεβρουάριο του 2003, "200.000 Αμερικανοί έχασαν τις δουλειές τους λόγω των υψηλότερων τιμών χάλυβα το 2002... Οι χαμένες θέσεις εργασίες ήταν περισσότερες από το σύνολο των εργαζομένων στην ίδια τη βιομηχανία χάλυβα (187.500 τον Δεκέμβρη του 2002)".13 Τον Δεκέμβρη του 2003 ο Μπους ανακάλεσε τελικά τα μέτρα, τριάμισι χρόνια νωρίτερα από την προγραμματισμένη τους τη λήξη.
Στην πραγματικότητα, η αμερικανική οικονομία βγαίνει κερδισμένη από το "ελεύθερο εμπόριο". Οι απειλές και οι εκβιασμοί χρησιμοποιούνται για να διατηρούν αυτή τη δυνατότητα για πολλούς λόγους. Πρώτον, το αμερικανικό δολάριο είναι το παγκόσμιο νόμισμα -πράγμα που σημαίνει ότι οι ΗΠΑ μπορούν να καλύπτουν τη διαφορά ανάμεσα στις εισαγωγές και τις εξαγωγές απλά βάζοντας μπροστά τα πιεστήρια του νομισματοκοπείου τους. Δεύτερον, χάρη στην αμερικανική στρατιωτική ηγεμονία, η "ελευθερία" του παγκοσμίου εμπορίου (για να το πούμε απλά) φτάνει μέχρι εκεί όπου αρχίζουν τα αμερικανικά συμφέροντα. Οι αμερικανικές επεμβάσεις και οι πόλεμοι, καθόλου τυχαία, είναι μόνιμα φαινόμενα σε όλες σχεδόν τις πετρελαιοπαραγωγικές περιοχές του πλανήτη.
Ενάντια στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση
Οι επαναστάτες είναι αντίθετοι με την "καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση" -τη σύγχρονη μορφή του ιμπεριαλισμού δηλαδή. Είμαστε αντίθετοι με τα "μακιγιαδόρα", τα εργοστάσια-κάτεργα των ζωνών "ελευθέρου εμπορίου" στο Μεξικό, το Βιετνάμ, τη Μαλαισία ή την Κίνα. Είμαστε αντίθετοι με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα και τους άλλους οργανισμούς που αναλαμβάνουν να "ανοίγουν" τις αγορές των φτωχών χωρών και να τις παραδίδουν στις ορέξεις των πολυεθνικών. Είμαστε αντίθετοι στους εκβιασμούς των σύγχρονων Μεγάλων Δυνάμεων (των ΗΠΑ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ιαπωνίας κλπ) σε βάρος των φτωχών λαών. Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, όμως, δεν πολεμιέται με τον "οικονομικό εθνικισμό". Πολεμιέται με την διεθνιστική αλληλεγγύη των εργατών και όχι με συμμαχίες με το "ντόπιο" μικρό ή μεγάλο κεφάλαιο σε βάρος των εργατών των άλλων χωρών.
Η συνδικαλιστική γραφειοκρατία στην Αμερική χαιρέτησε τους δασμούς του Τραμπ. "Στον κόσμο μπορεί να μην άρεσε ο τρόπος με τον οποίο ο πρόεδρος Τραμπ επέβαλε (τους δασμούς)", δήλωσε ο Ρίτσαρντ Τρούμκα, ο πρόεδρος της AFL-CIO (της ΓΣΕΕ των ΗΠΑ) "αλλά εγώ τον συγχαίρω που τόλμησε...".14 Η αλήθεια, όμως, είναι ότι τα μέτρα του Τραμπ ούτε έχουν σαν στόχο ούτε πρόκειται να βοηθήσουν την αμερικάνικη εργατική τάξη. Ο πραγματικός τους στόχος δεν είναι η προστασία των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ αλλά ο εκβιασμός της Κίνας, του βασικού ανταγωνιστή του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού σήμερα. Οι σχέσεις ανάμεσα στις δυο αυτές χώρες -την πρώτη και τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη- δεν έχουν φτάσει (προς το παρόν ακόμα) στο επίπεδο της αντιπαράθεσης που είχαν πάρει οι σχέσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Ρωσία την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Η ένταση, όμως, ανεβαίνει. Και σε στρατιωτικό και σε διπλωματικό και σε οικονομικό επίπεδο:
"Πίσω από τους δασμούς", έγραφε η εφημερίδα Financial Times στις 27 Μάρτη, "κρύβεται... η προσπάθεια του Λευκού Οίκου να διαταράξει την κινεζική στρατηγική που ονομάζεται Made in China 2025 που έχει σαν στόχο να κάνει έναν αριθμό κινεζικών εταιρειών πρωτοπόρες παγκόσμια (world leaders) σε τομείς όπως η ρομποτική, οι ημιαγωγοί, η αεροπλοΐα και οι υπολογιστές. Ένα βασικό στοιχείο αυτού του σχεδίου του Πεκίνου είναι η συμμαχία με ξένες εταιρείες και η αγορά τεχνολογίας που θα βοηθήσει τις κινεζικές εταιρείες... Αυτές τις εταιρείες έχουν βάλει στο στόχαστρο οι ΗΠΑ...".15
Οι δασμοί του Τραμπ δεν είναι "πολιτικό θέατρο". Κλιμακώνουν τις εντάσεις και τους ανταγωνισμούς σε μια περίοδο που ο παγκόσμιος καπιταλισμός δεν καταφέρνει να ανακάμψει. Η παρατεταμένη κρίση σπρώχνει τις άρχουσες τάξεις στην απελπισία. Και η απελπισία τις κάνει πιο επιθετικές και πιο ριψοκίνδυνες.
Σημειώσεις
1. USA, Department of Commerce, Global Steel Trade Monitor, March 2018, https://www.trade.gov/steel/countries/pdfs/imports-us.pdf
2. Στο ίδιο. Η Κίνα είναι όμως δεύτερη στη λίστα των εξαγωγέων αλουμινίου προς τις ΗΠΑ.
3. Η επιλογή έγινε, όπως φαίνεται, με γνώμονα την γεωγραφική προέλευση των προϊόντων αυτών έτσι ώστε να πληγούν κύρια οι πιο ευαίσθητες για τον Τραμπ πολιτικά πολιτείες (αυτές που κινδυνεύει να χάσει στις επόμενες εκλογές).
4. Ο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ είναι καθηγητής του πανεπιστημίου του Τέξας. Έχει διατελέσει σύμβουλος του Γιώργου Παπανδρέου ενώ το 2015 συνεργάστηκε με τον Γιάνη Βαρουφάκη για την εκπόνηση του "Σχέδιου Χ".
5. James K Galbraith, Trump's steel tariffs are mere political theater, The Guardian 9.3.2018, https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/mar/09/trumps-steel-tariffs-political-theater
6. Martin Wolf, Donald Trump's trade follies presage more protectionism, Financial Times 6.03.2018..
7. Πήρε το όνομά του από τους δυο Ρεπουμπλικάνους εισηγητές του, τον γερουσιαστή Reed Smoot και τον βουλευτή Willis Hawley. Οι δασμοί ανέβηκαν από το 38% (κατά μέσο όρο) στο 45%. Ήταν το υψηλότερο επίπεδο εδώ και 100 χρόνια. Αναφέρεται στο Alex Callinicos, Trump gets serious, ISJ 158, http://isj.org.uk/trump-gets-serious/
8. Martin Upchurch, Is globalization finished? International Socialism, Issue 157, http://isj.org.uk/is-globalisation-finished/. Ο συγγραφέας είναι καθηγητής στο University of Middlesex του Λονδίνου.
9. The Rise and Fall of World Trade 1870-1939, A.Estervadeordal, B.Frantz, A.Taylor, National Bureau of economic research, November 2002, www.nber.org/papers/w9318
10. Giulemo dela Dehesa, αναφέρεται από τον M.Upchurch, στο ίδιο
11. Robert Crandall, The efects of US Trade Protection for Autos and Steel, Brookings Institute 1987
12. Ζώνη της Σκουριάς ονομάζονται οι περιοχές γύρω από το Ντιτρόιτ και τις άλλες "πρωτεύουσες" της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίες που έχουν μετατραπεί τώρα σε "πρωτεύουσες" της ανεργίας.
13. J.Fracois, L.Baughman,The unintended consequences of US steel Import Tariffs, February 2003.
14. https://www.bloomberg.com/news/videos/2018-03-09/afl-cio-s-trumka-praises-trump-s-proposed-tariffs-video
15. https://www.ft.com/content/cd3f286e-315f-11e8-b5bf-23cb17fd1498