Βιβλιοκριτική
Στρατής Τσίρκας

Εξώφυλλο του τευχους 60

Ο Θανάσης Καμπαγιάννης μιλάει με την Χρύσα Προκοπάκη που επιμελήθηκε τη νέα έκδοση της "Τριλογίας" του Σ.Τσίρκα με εκτενή φιλολογικό και ιστορικό σχολιασμό

 

- Τι διαβάζει κάποιος όταν διαβάζει Τσίρκα; Ένα λογοτεχνικό έργο; Τις πολιτικές ιδέες του; Την ιστορία της Μέσης Ανατολής;

 

Κατ' αρχήν ένα λογοτεχνικό έργο. Αν η Τριλογία δεν ήταν ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα, θα μιλούσαμε για χρονικό του πολέμου στη Μέση Ανατολή. Ενδιαφέρον σίγουρα και αποκαλυπτικό από πολλές απόψεις, αλλά όχι για ένα έργο που σφράγισε τα ελληνικά Γράμματα.

Αλλωστε, χάρη στη λογοτεχνική του «πειθώ», γίνεται πειστική και δραστική η καταγγελία του: καταγγελία του αγγλικού ιμπεριαλισμού -εν προκειμένω της επέμβασης των Αγγλων στα ελληνικά πράγματα και όχι μόνον-, καταγγελία της σταλινικής νοοτροπίας και πρακτικής, την οποία εκφράζει το περίφημο Ανθρωπάκι - και όχι μόνον. Κι όλα αυτά μέσα στο καμίνι του αντιφασιστικού αγώνα.Ελπίζω να επανέλθουμε στη συζήτηση.

- Ποια εποχή ακριβώς καλύπτουν οι τρεις τόμοι των Ακυβέρνητων Πολιτειών;

Η δράση στον α' τόμο, τη Λέσχη, ξεκινά τον Ιούνιο του 1942, στην Ιερουσαλήμ, όπου έχουν καταφύγει πρόσφυγες από όλη την Ευρώπη και όπου, όταν ο Ρόμμελ απειλεί την Αλεξάνδρεια, έρχονται Έλληνες αντιφασίστες και αριστεροί, Εβραίοι και άλλοι από την Αίγυπτο.

Στον β' τόμο, την Αριάγνη, βρισκόμαστε στο Κάιρο, όπου εδρεύει η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Έτσι, μεταξύ άλλων, παρακολουθούμε από κοντά τις πολιτικές συγκρούσεις και τις ίντριγκες των πολιτικάντηδων, που προετοιμάζουν το έδαφος για την επικράτηση της εξουσίας τους στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Στη Νυχτερίδα, τέλος, η δράση εκτυλίσσεται στην Αλεξάνδρεια και κορυφώνεται με την εξέγερση του στόλου και του στρατού, τον Απρίλιο του '44, το λεγόμενο κίνημα του Απρίλη.

Στον Επίλογο της Νυχτερίδας, βρισκόμαστε στη θεσσαλονίκη, δέκα χρόνια μετά. Σ' ένα ταβερνάκι είναι συγκεντρωμένοι οι επιζήσαντες αγωνιστές. Οι Αιγυπτιώτες έχουν μοιραστεί την τύχη των άλλων Ελλήνων -Εμφύλιος, εξορίες, εκτελέσεις. Είναι ένα προσκλητήριο νεκρών. Ένα ρέκβιεμ.

- Ανέφερες το κίνημα του Απρίλη. Τα γεγονότα είναι άγνωστα στους περισσότερους στην Ελλάδα. Κι ο Τσίρκας κάπου έχει πει ότι το μυθιστόρημα το έγραψε για να δικαιώσει τα παιδιά που αγωνίστηκαν τότε, θυσιάστηκαν και, στη συνέχεια, συκοφαντήθηκαν. Μπορείς να μας πεις δυό λόγια γι' αυτό;

Αυτή η υπόθεση τον έκαιγε ως το τέλος του. Λοιπόν, πολύ συνοπτικά: Το χάσμα ανάμεσα στη βασιλο-μεταξική παράταξη και τους δημοκράτες αντιφασίστες φάνηκε ήδη με την εγκατάσταση της εξόριστης κυβέρνησης στο Κάιρο, το καλοκαίρι του 1941, και την ανασυγκρότηση του στρατού. Όσο ανδρωνόταν η Αντίσταση στην Ελλάδα, οι αντιθέσεις έπαιρναν χαρακτήρα σύγκρουσης, είτε με παρασκηνιακές ενέργειες των κρατούντων είτε με ανοιχτές συγκρούσεις, με πρωτοβουλία ή σαφή στήριξη των Αγγλων. Η σύσταση της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθερώσεως), της "κυβέρνησης του βουνού", την άνοιξη του 1944, προκάλεσε έκρηξη ενθουσιασμού στις γραμμές των αντιφασιστικών οργανώσεων και γενική κινητοποίηση. Αίτημα η συγκρότηση κυβέρνησης εθνικής ενότητας, με τη συμμετοχή εκπροσώπων της ΠΕΕΑ. Οι επιτροπές του αγώνα ξεκίνησαν νόμιμα, με ψηφίσματα και υπομνήματα, που είχαν εγκριθεί στις στρατιωτικές μονάδες.

Η αντιπροσωπία από ανώτερους αξιωματικούς που τα επέδωσε έγινε δεκτή "φιλικά", από τον τότε πρωθυπουργό, τον Εμμ. Τσουδερό. Λίγο μετά την αναχώρηση της όμως, συνελήφθησαν όλα τα μέλη της. Αλυσιδωτές αντιδράσεις - καταλήψεις δημόσιων κτιρίων, συγκρούσεις, κινητοποιήσεις της παροικίας - οδήγησαν στην τελική αντιπαράθεση. Οι Αγγλοι αποφασίζουν να επιβάλουν την τάξη διά των όπλων. Πολιορκούν με τεθωρακισμένα την ελληνική ταξιαρχία, απαιτώντας τον αφοπλισμό της. Ύστερα από δύο εβδομάδων αποκλεισμό, χωρίς τροφή και νερό, όταν έγινε η τελική επίθεση, οι εξεγερμένοι παραδόθηκαν. Κλείστηκαν όλοι σε στρατόπεδα στην έρημο.

Αντίστοιχα ήταν τα γεγονότα στο ναυτικό, που στασίασε και ανέλαβε τη διοίκηση του στόλου: Αποκλεισμός των πλοίων, διακοπή του ανεφοδιασμού σε τροφή και νερό. Τη νύχτα της 22ας προς 23η Απριλίου, με έφοδο των Αγγλων - χρησιμοποιήθηκε και ελληνικό άγημα - καταλαμβάνονται, όχι χωρίς αντίσταση, τα πλοία στην Αλεξάνδρεια. Έντεκα νεκροί, τριάντα τραυματίες. Εγκλεισμός στα στρατόπεδα.

Η κατάρρευση όμως των αγωνιστών ήταν η καταδίκη του κινήματος από την αντιπροσωπία του ΕΑΜ-ΚΚΕ στο συνέδριο του Λιβάνου, όταν ο Γ. Παπανδρέου χρησιμοποίησε το κίνημα για να ενισχύσει τις κατηγορίες του εναντίον τους, χαρακτηρίζοντας τους τρομοκράτες και δολοφόνους. Και το αποκορύφωμα: Ο Ζαχαριάδης στο συνέδριο του κόμματος υπαινίχθηκε ότι το κίνημα του Απρίλη ήταν "εγγλέζικος δάκτυλος"!

- Αν διάλεγες δύο χαρακτήρες απ' την Τριλογία που εκφράζουν πιο έντονα αυτά που θέλει να πει ο Τσίρκας, ποιοί θα ήταν;

Ο Σιμωνίδης είναι ο διανοούμενος, που διχάζεται ανάμεσα στην εσωτερική επιταγή να υπηρετήσει τον αγώνα και στον σκεπτικισμό του. Αν θέλεις, αυτός, με τις αντιδράσεις του, αποκαλύπτει το ψυχικό έρεβος του Ανθρωπάκι - δεν κλίνεται το άτιμο! Η καταγγελία δεν αφορά, βέβαια, απλώς έναν κακό χαρακτήρα, αλλά μια νοοτροπία, γέννημα της σταλινικής μηχανής. Στον αντίποδα αυτού του καθοδηγητή, είναι ο γραμματέας της οργάνωσης, ο Φάνης, ο ακέραιος επαναστάτης. Στη δημαγωγία του άλλου αντιτάσσει τη σεμνότητα του αγωνιστή. Ολότελα ταγμένος, συσπειρώνει και εμπνέει. Είναι μια συγκινητική μορφή. Για άλλους λόγους, εξαίσια ζωγραφισμένη, είναι η συγκλονιστική Αριάγνη, η λαϊκή αυτή γυναίκα που δεν γνωρίζει φυλές και φύλα. Ζυμωμένη με τον τόπο που τη «φιλοξενεί», δεν ξεχωρίζει τα παιδιά της από τ' Αραπόπουλα. Με τη σοφία της ξέρει να γλυκαίνει πληγές, να κατανοεί χωρίς συγκατάβαση. Συμβολικά, κρατά, όπως η μυθική Αριάδνη, τον μίτο της εξόδου από τους λαβυρίνθους.

Εκείνο, πάντως, που χαρακτηρίζει όλους τους ήρωες του Τσίρκα είναι η σταδιακή διαφοροποίηση τους, μέσα από τον αγώνα.

- Αυτό που έλεγες για την ανεξιθρησκεία της Αριάγνης χαρακτηρίζει γενικότερα τα βιβλία του Τσίρκα. Και η εικόνα της Αιγύπτου που δίνει είναι κάτι διαφορετικό. Από πού ξεκινά αυτό;

Είναι, πώς να το πω, μια σύντηξη του βιώματος και της ιδεολογίας. Δεν βλέπει τον χώρο ούτε σαν τουρίστας, ούτε σαν «οριανταλιστής». Έζησε σε μια φτωχή οικογένεια. Ο πατέρας του, φυματικός, πέθανε νωρίς, και ο ίδιος, από τα δεκαεπτά του χρόνια, δούλευε στην Ανω Αίγυπτο για να συντηρήσει τη μάνα και τα τρία του αδέρφια. Η οικογένεια, όπως αυτή της Αριάγνης, ζει στην αραπογειτονιά, έχει ανατραφεί με την αγάπη για τους ντόπιους. Καμιά σχέση με τον ελληνισμό της Αλεξάνδρειας π.χ., που ζούσε ο' ένα γκέτο δικό του, ένα είδος αποίκων που απολάμβανε την ταξική υπεροχή του. Σ' ένα ποίημα του από τη συλλογή Φελάχοι λέει: «Και τραγουδώ την Αίγυπτο / γιατί με τρέφει και με σκέπει σα μητέρα, γιατί πονάει σα μητέρα / και γιατί ελπίζει σα μητέρα». Καταλαβαίνεις, έζησε μέσα στη φελαχιά μια δεκαετία, ταυτίστηκε με τους αγρότες, πόνεσε τον μόχθο τους, την έλλειψη της γυναίκας, την εκμετάλλευση. Όταν κατεβαίνει στην Αλεξάνδρεια τα καλοκαίρια, έρχεται ο' επαφή με διανοούμενους και ποιητές - εκεί γνωρίζει και τον Καβάφη. Συγχρόνως, μυείται στον μαρξισμό από έναν σφουγγαρά, τον Σακελλάρη Γιαννακόπουλο, που συγκεντρώνει στο μαγαζί του τις πρώτες κομμουνιστικές ομάδες. Με όλα αυτά τα βιώματα, αρχίζει να συστηματοποιεί τη σκέψη του γύρω από τα κοινωνικά προβλήματα. Παράλληλα, διαβάζει πολύ. θέλω να πω, η ιδεολογική του ταύτιση με «της γης τους κολασμένους» είχε βαθιές ρίζες.

- Πράγματι, τα έργα του Τσίρκα μιλάνε γι' αυτή την Αίγυπτο. Για παράδειγμα η νουβέλα του Νουρεντίν Μπόμπα. Έχουμε, επίσης, μια πολύ καλή ιστορική μελέτη για τη νεώτερη Αίγυπτο, αλλά και για την ελληνική παροικία στο έργο Ο Καβάφης και η Εποχή του.

Ο Νουρεντίν Μπόμπα γράφτηκε το 1956, με μια πνοή, όπως λέει ο Τσίρκας, σε δέκα μέρες, αμέσως μετά την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ, μέσα στην αγωνία της αντεπίθεσης από τις δυνάμεις που προστάτευαν τα συμφέροντα των Ευρωπαίων μετόχων. Τοποθετείται στην εξέγερση του 1919. Ένας βαρκάρης του Νείλου, που αγωνίζεται εναντίον των Αγγλων και των τσιφλικάδων, προδίδεται από έναν Έλληνα τοκογλύφο. Όμως, εκεί που πάνε να τον κρεμάσουν, χάνεται, ταξιδεύει στο θρύλο. Για τον Καβάφη, ας τα πούμε, άλλη φορά. Είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο, μια τομή.

- Έχεις επιμεληθεί έναν τόμο με τις κριτικές για την Τριλογία. Πώς έγινε δεκτή όταν δημοσιεύτηκε;

Η Λέσχη ήταν η πέτρα του σκανδάλου, γιατί καταγγέλλεται εκεί ένα συγκεκριμένο άτομο, υπεύθυνο της καθοδήγησης που είδε τη φωτογραφία του μέσα στο έργο. Ζητούν, λοιπόν, στον Τσίρκα να αποκηρύξει τη Λέσχη αλλά αρνείται. Γράφει κάπου: «Μου λένε: Ακουσε εδώ. Η Λέσχη σου συκοφαντεί τους λαϊκούς αγωνιστές και το κίνημα. Πρέπει να την αποκηρύξεις. Διαφορετικά...». «Σταθείτε, τους λέω, δε διαβάζετε σωστά. Και γιατί βιαζόσαστε; Τώρα γράφω το δεύτερο μέρος, θα υπάρξει και τρίτο, αν ζήσω. Τότε θα καταλάβετε καλύτερα». Εκείνοι όμως ανένδοτοι: «Ή την αποκηρύχνεις ή...». Κι εγώ τους λέω: «Πάρετε μόνοι σας την ευθύνη, εγώ βιβλία δεν καίω». Τότε μου είπαν πως η απόφαση ήταν κιόλας βγαλμένη: «Ή...ή...». Κι εγώ αποκρίθηκα: «Ό,τι βλέπω καταθέτω, μια μαρτυρία. Δεν είναι η συνείδηση μου καπέλο να την πάρω από τούτο το καρφί και να την κρεμάσω στο άλλο».

Έτσι διαγράφτηκε από το ελληνικό Κ.Κ. της Αιγύπτου.Όταν γράφεται το β' μέρος, η Αριάγνη, η επίθεση γίνεται πια στον ελληνικό χώρο με τη δήθεν λογοτεχνική κριτική του Μάρκου Αυγέρη στο περιοδικό Ελληνική Αριστερά. Η διαμάχη πήρε μεγάλες διαστάσεις. Ωστόσο, η Νυχτερίδα (1965) έγινε αποδεκτή από το σύνολο της αριστερής κριτικής και, αναδρομικά, ολόκληρη η Τριλογία. Είχε κυλήσει όμως αρκετό νερό εκείνα τα χρόνια των ζυμώσεων μέσα κι έξω από την Ελλάδα. Αλλά ήρθε η δικτατορία. Μέσα στις φυλακές, η Τριλογία διαβαζόταν παράνομα γιατί ήταν απαγορευμένη. Περνούσε από χέρι σε χέρι.

- Ο κόσμος σήμερα, που μπορεί να μην ξέρει τίποτα για το κίνημα της Μέσης Ανατολής, τι θα βρει στον Τσίρκα;

Θα βρει την Ιστορία του. Γιατί όσα συνέβησαν στη Μέση Ανατολή, με αποκορύφωμα τον Απρίλη, ήταν το πρόκριμα των εξελίξεων στην Ελλάδα (Δεκέμβρης, κλπ). Και βλέπει κανείς με τι δόλιους μηχανισμούς η Αγγλία - «η δολερή Αλβιών», καλά το λέμε - προσεταιρίζεται τις εξουσίες των λαών και επιβάλλει την κυριαρχία της. Σήμερα, που ολόκληρη η Μέση Ανατολή είναι φλεγόμενο πεδίο, παίζεται, με άλλους όρους, το ίδιο παιχνίδι. Η Τριλογία έχει μια ανατριχιαστική επικαιρότητα. Επικαιρότητα και για άλλους λόγους: Ο ρατσισμός έχει διαποτίσει ευρύτατα στρώματα, και λαϊκά. Το αντιρατσιστικό πνεύμα που διέπει ολόκληρο το έργο, αλλά ιδιαίτερα την Αριάγνη, η αλληλεγγύη των καταπιεσμένων, των θυμάτων, ο σεβασμός του όποιου «άλλου» μέσα ο' ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον είναι μέγα μάθημα ανθρωπιάς. Το πάθος της ελευθερίας, ο αγώνας για κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά και η ανάγκη περιφρούρησης του αγώνα, όχι μόνο από τους εχθρούς, αλλά και από τους συντρόφους, είναι αξίες και στάσεις ζωής που προβάλλονται χωρίς διδακτισμό. Και για να τελειώνουμε όπως αρχίσαμε: ο αναγνώστης θα έχει την απόλαυση της ανάγνωσης. Γιατί, πέρα απ1 όλα και μαζί μ1 όσα είπα, οι Ακυβέρνητες Πολιτείες, πλέκοντας την Ιστορία με τον ερωτικό μύθο, αποκαλύπτουν ένα σύμπαν γεμάτο χυμούς ζωής.