Χειρόγραφα 1944-1947
Από τη Θεσσαλονίκη στο Ζόντερκομάντο του Άουσβιτς
Μαρσέλ Νατζαρή
Τιμή 14,84 ευρώ, 240 σελίδες
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2018
Η έκδοση πρόσφατα των χειρόγραφων 1944-1947 του Ελληνοεβραίου Μαρσέλ Νατζαρή από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, είναι μία ακόμη πολύτιμη μαρτυρία από το κολαστήριο του Άουσβιτς, η οποία έρχεται να προστεθεί στην αυξανόμενη τον τελευταίο καιρό εκδοτική δραστηριότητα μαρτυριών και ιστορικών ντοκουμέντων που αφορούν την πλούσια ιστορία των Ελλήνων Εβραίων.
Η μαρτυρία του Μαρσέλ Nατζαρή είναι κατά κάποιο τρόπο «ανταπόκριση» για τα όσα συνέβαιναν στα στρατόπεδα του θανάτου, μια προσπάθεια επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Είναι ιδιαιτέρως σημαντική για δύο λόγους: Πρώτον γιατί αναφέρεται στον απεχθή καταναγκαστικό ρόλο των Ζόντερκομάντο, των Εβραίων κρατουμένων που οι ναζί υποχρέωναν να «προετοιμάζουν» τους ομοθρήσκους τους για την είσοδο στους θαλάμους αερίων και να αποτεφρώνουν τα πτώματά τους στα κρεματόρια.
Δεύτερον γιατί μεταφέρει από τα μέσα, την αποτυχημένη αλλά ηρωική προσπάθεια των Ελλήνων Εβραίων και όχι μόνο να εξεγερθούν. Είναι από τις λίγες μαρτυρίες για αυτήν την άγνωστη σε πολλούς ιστορική πτυχή που αφορά την εξέγερση στο Άουσβιτς.
Υπάρχει όμως ένας πρόσθετος λόγος που κάνει την έκδοση αυτή πολύτιμη, πέραν της αδιαμφισβήτητης προσφοράς της στην βιβλιογραφία όσον αφορά το Ολοκαύτωμα και την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων. Έρχεται σε μία εποχή που η άνοδος της νεοναζιστικής Χρυσής Αυγής και γενικότερα της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, κάνει περισσότερο από ποτέ αναγκαία την υπενθύμιση των αδιανόητων εγκλημάτων του ναζισμού-φασισμού, θυμίζοντας στο μέχρι πού μπορεί να φτάσει η λογική του ρατσισμού και του αντισημιτισμού ειδικότερα.
Ο Μαρσέλ Νατζαρή, Σεφαραδίτης Εβραίος γεννημένος στη Θεσσαλονίκη το 1917, είναι ένας άνθρωπος που έκανε την «τυπική» διαδρομή για πολλούς ομοθρήσκους της γενιάς του: Από την ξεγνοιασιά του μεσοπολέμου, βρέθηκε στα βουνά της Αλβανίας να πολεμά τον ιταλικό φασισμό, να προσπαθεί αργότερα να γλυτώσει από τους διωγμούς κατά των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, να παίρνει μέρος στην Εθνική Αντίσταση και στον ΕΛΑΣ, πριν εξαιτίας ενός καταδότη πέσει στα χέρια των ναζί και βρεθεί από το Χαϊδάρι στα τρένα για το Άουσβιτς. Εκεί όπου εξοντώθηκε σχεδόν το 90% των Εβραίων που ζούσε προπολεμικά στη χώρα μας, αφήνοντας στη γενιά του Ολοκαυτώματος μια χάσκουσα πληγή που ποτέ δεν έκλεισε.
Οι Ζόντερκομάντο, όπως προαναφέραμε, ήταν η ομάδα εκείνη Εβραίων, τους οποίους ανάγκασαν οι ίδιοι οι ναζί να εκτελούν το απεχθές έργο της μεταφοράς στους θαλάμους αερίων των συνανθρώπων τους και να αποτεφρώνουν τα πτώματα χιλιάδων ανθρώπων- μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά-πολλές φορές ερχόμενοι αντιμέτωποι με την αποτρόπαια θέα κάποιου νεκρού συγγενικού τους προσώπου.
Ο Νατζαρή αναφέρει μεταξύ άλλων την περίπτωση αυτοκτονίας ενός Ελληνοεβραίου, που δεν άντεξε τον εξευτελισμό του Ζόντερκομάντο και έπεσε ο ίδιος στις φλόγες. Πρόκειται για τον Μεναχέμ Λίτση -στη μαρτυρία του Νατζαρή δεν αναφέρεται όνομα- αδελφού του πατέρα μου, την περίπτωση του οποίου εξιστορεί μεταξύ άλλων στο βιβλίο του «We Wept Without Tears-πρώτη έκδοση στα εβραϊκά το 1999», ο μελετητής Γκιντεόν Γκράφ. Όπως θυμάμαι από τα μισόλογα των γονιών και συγγενών μου, ο Μεναχέμ λέγεται ότι βρέθηκε μπροστά στην αποτέφρωση συγγενικού του προσώπου που είχε θανατωθεί στους θαλάμους αερίων…
Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει πίνακας τον οποίο επιμελήθηκε ο ερευνητής Αντρέας Κίλιαν, στον οποίο υπάρχουν καταγεγραμμένα τα ονόματα των Ελλήνων Εβραίων Ζόντερκομάντο, μεταξύ των οποίων και αυτό του Μεναχέμ Λίτση, αιωνία του η μνήμη.
Οι ναζί είχαν αναθέσει στους Εβραίους κρατουμένους, τους Ζόντερκομάντο, την αποτέφρωση των συνανθρώπων τους, θέλοντας κατά τρόπο να ενοχοποιήσουν τους ίδιους για τα δεινά που υπέστησαν. Ο Πρίμο Λέβι, όπως μας θυμίζει στο βιβλίο η ιστορικός του Ολοκαυτώματος Φραγκίσκη Αμπαζοπούλου, «η οργάνωση της λειτουργίας των θαλάμων αερίων και των κρεματορίων… δεν περιορίζεται στην πρακτική του μορφή (να γίνει οικονομία σε ανθρώπινο υλικό, να ανατεθούν σε κρατούμενους οι πιο φοβερές δουλειές), αλλά και σε μια προσπάθεια που δείχνει μια δαιμόνια σύλληψη, να μετατοπιστεί στους άλλους-και, ειδικά, στα θύματα-το βάρος της ενοχής, έτσι ώστε να στερούνται ακόμη και την παρηγοριά της αθωότητας».
Οι Ζόντερκομάντο, αυτόπτες μάρτυρες της δολιότητας και διαστροφής των ναζί, θα είχαν μετά από λίγο καιρό την ίδια τύχη με τους υπόλοιπους κρατουμένους: την εξόντωσή τους.
Η δίψα για εκδίκηση ακόμη και για εξέγερση και έναν αξιοπρεπή ηρωικό θάνατο, ήταν αυτή που κράτησε ανθρώπους σαν τον Νατζαρή ζωντανούς. Ο ίδιος γνωρίζοντας πως το τέλος του πλησιάζει, αποτυπώνει σε χαρτί εν είδει επιστολής προς οικογενειακούς του χριστιανούς φίλους, τα όσα περνά στο κολαστήριο του Άουσβιτς και ειδικότερα ως Ζόντερκομάντο.
Θάβει τα χειρόγραφα, τα οποία κρύβει σε ένα θερμός στον περίβολο του Άουσβιτς, όπου θα βρεθούν τυχαία τη δεκαετία του ’80, από έναν Πολωνό φοιτητή. Το 1947 αποτυπώνει σε δεύτερο χειρόγραφο τις εμπειρίες του, εξ’ ου και ο τίτλος των εκδοτών «Χειρόγραφα 1944-1947».
«Όποιος και να ρωτήσει για μένα να πείτε ότι δεν υπάρχω πλέον και ότι πήγα σαν πραγματικός Έλλην», γράφει ο Νατζαρή περιμένοντας ότι σύντομα θα χανόταν… «Πεθαίνω ευχαριστημένος αφού ξέρω ότι αυτή τη στιγμή η Ελλάς μας είναι Ελεύθερη, δεν θα ζήσω εγώ, ας ζήσουν οι άλλοι, η τελευταία μου λέξη θα είναι Ζήτω η Ελλάς», επισημαίνει αλλού, δίνοντας ηχηρό χαστούκι σε όσους ακόμη και σήμερα αμφισβητούν την ελληνικότητα των Ελλήνων Εβραίων και την αφοσίωσή τους στην πατρίδα…
Τα χειρόγραφα του Μαρσέλ Νατζαρή, εκδόθηκαν πρώτη φορά το 1991 από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, σε περιορισμένα αντίτυπα. Η νέα έκδοσή τους δεν περιλαμβάνει μόνο τα χειρόγραφα, αλλά και ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις των μελετητών καθώς και φωτογραφίες, όπως και ένα ενδιαφέρον ιστορικό για τις σύγχρονες τεχνικές αποκρυπτογράφησής τους.
Στα χειρόγραφα γίνεται ιδιαίτερη μνεία στην εξέγερση, στην οποία ήταν να πάρει μέρος κι ο Νατζαρή, αλλά επισπεύστηκε η εκδήλωσή της, και έτσι ο συγγραφέας γλύτωσε το θάνατο, μεταφέροντας στο χαρτί όσα είδε και έζησε.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει για τους εξεγερμένους, «…έστω δια ολίγα λεπτά ευρέθησαν ελεύθεροι». Κι’ αυτή είναι η πολύτιμη παρακαταθήκη που μας αφήνει ο Νατζαρή με τα χειρόγραφά του. Οι καταπιεσμένοι όσο κι απέλπιδα να φαντάζει η πράξη τους, στο τέλος θα εξεγερθούν κατά του όποιου δυνάστη τους.