Ένας επαναστατικός οδηγός για τον Καρλ Μαρξ
Μάικ Γκονζάλες
Τιμή 5 ευρώ, 88 σελίδες
Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο
Το μικρό βιβλίο ‘τσέπης’ του Μάικ Γκονζάλες «Ένας επαναστατικός οδηγός για τον Καρλ Μαρξ», που επανακυκλοφόρησε φέτος από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, πετυχαίνει με τον καλύτερο τρόπο ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα: να συμπυκνώσει μέσα σε λιγότερες από εκατό σελίδες μια εξαιρετική εισαγωγή στις ιδέες, τη δράση και την εποχή του Μαρξ.
Ο Μαρξ ήταν ένας μεγάλος φιλόσοφος και ένας οξυδερκής αναλυτής της πολιτικής οικονομίας. Όμως, όπως είπε και ο στενός φίλος, συνεργάτης και σύντροφός του, Φρίντριχ Ένγκελς, στον επικήδειό του: «Ο Μαρξ πάνω απ’ όλα υπήρξε ένας επαναστάτης».
Έχοντας σαν αφετηρία αυτήν την τελευταία διαπίστωση, ο Γκονζάλες ανασύρει τις βασικές πτυχές της σκέψης του Μαρξ βάζοντάς τες μέσα στο πλαίσιο όχι μόνο της εποχής του αλλά και της ίδιας της διαδρομής που ακολούθησε η πολιτική του ανάπτυξη: από τη δημοκρατική αμφισβήτηση του απολυταρχισμού στη Γερμανία στην αμφισβήτηση του καπιταλισμού και από την πρώτη επαφή του με το εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα στη Γαλλία και την Αγγλία των μέσων του 19ου αιώνα στην ηγεσία της Πρώτης Διεθνούς και στην Παρισινή Κομμούνα. Όπως γράφει ο συγγραφέας: «Κατά τη διάρκεια της ζωής του υπήρχε μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στην εξέλιξη των ιδεών του και στις εμπειρίες των πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων που βίωνε».
Ιστορικός υλισμός
Το βιβλίο ξεκινάει με την επιρροή που άσκησε πάνω στο νεαρό Μαρξ η διαλεκτική φιλοσοφία του Χέγκελ. Ο Χέγκελ ήταν ένας ενθουσιώδης ιδεαλιστής υποστηρικτής της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Αλλά την εποχή που ο Μαρξ ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του αυτός είχε γίνει ήδη ένας συντηρητικός διανοητής. Η αριστερή κριτική που άσκησε ο Μαρξ στις ιδέες του Χέγκελ τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι πεποιθήσεις που έχουν οι άνθρωποι διαμορφώνονται, όχι αφηρημένα από τις ιδέες, αλλά από τις υλικές και κοινωνικές συνθήκες στις οποίες ζουν και επομένως και η ίδια η αλλαγή του κόσμου ήταν μια υλική διαδικασία. Έτσι, διαμορφώνει τη θεωρία του ιστορικού υλισμού. Λέγοντας συνθήκες ο Μαρξ αναφερόταν στο φυσικό περιβάλλον αλλά κυρίως στον τρόπο παραγωγής, δηλαδή στον τρόπο που η κοινωνία οργανώνεται για να παράγει αυτά που χρειάζεται για να επιβιώσει.
Υποστήριξε ότι ο τρόπος παραγωγής εξαρτάται από την αλληλεπίδραση δύο πραγμάτων: των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων που υπάρχουν σε μια κοινωνία.
Οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι τίποτα άλλο από τις δυνατότητες που έχει κάθε κοινωνία για να παράγει αυτά που χρειάζεται για να ζήσει. Περιλαμβάνουν το ίδιο το υποκείμενο της παραγωγής, τους ανθρώπους, αλλά και τα μέσα παραγωγής. Για να μπορέσει να παράγει ο άνθρωπος χρειάζεται εργαλεία, τεχνολογία, γνώση. Οι παραγωγικές σχέσεις είναι οι σχέσεις που έχουν οι άνθρωποι μεταξύ τους κατά την κοινωνική παραγωγή των υλικών αγαθών. Αυτές καθορίζονται από το ποιος κατέχει και ελέγχει τα μέσα παραγωγής, το ποιος ορίζει το πώς χρησιμοποιούνται αυτές οι δυνατότητες. Στις ταξικές κοινωνίες ο έλεγχος βρίσκεται στα χέρια μιας μειοψηφίας κι όχι στα χέρια της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων που δουλεύουν για να επιβιώσουν. Είναι εκμεταλλευτικές και καταπιεστικές κοινωνίες και στόχος θα πρέπει να είναι η επαναστατική ανατροπή τους.
Εργατική τάξη
Ποιος, όμως, είναι ο φορέας μιας τέτοιας επαναστατικής αλλαγής; Η απάντηση που δίνει ο Μαρξ είναι: η εργατική τάξη. Αυτό δεν συμβαίνει γιατί ο Μαρξ εξιδανίκευε τους εργάτες, ούτε επειδή τους θεωρούσε απαλλαγμένους από τις αντιφατικές αντιλήψεις που γεννιούνται σε μια καπιταλιστική κοινωνία. Εξηγεί ότι το ταξικό σύστημα που επικρατεί στην κοινωνία δίνει στη μια τάξη την ιδιοκτησία και τον έλεγχο όλων όσων παράγονται, ενώ η πλειοψηφία που παράγει τα αγαθά δεν κατέχει τίποτα εκτός από τη δυνατότητά της για εργασία την οποία ο καπιταλιστής αγοράζει και εκμεταλλεύεται. Για τους εργάτες, λοιπόν, το μόνο μέσο για να υπερβούν την εκμετάλλευση είναι η πραγματική πάλη ενάντια στους καπιταλιστές.
Επομένως, είναι η μοναδική θέση που καταλαμβάνει η εργατική τάξη στον καπιταλισμό, αυτή που της δίνει τόσο το συμφέρον για την ανατροπή του, όσο και τη δυνητική και συλλογική ισχύ για να την πραγματοποιήσει και να οικοδομήσει μια διαφορετική κοινωνία απαλλαγμένη από τάξεις, εκμετάλλευση και καταπίεση.
Στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» ο Μαρξ αναγνωρίζει τον επιθετικό δυναμισμό του καπιταλισμού, αλλά έρχεται να θάψει το σύστημα, όχι να το επαινέσει. Υποστηρίζει ότι η εργατική τάξη είναι ο νεκροθάφτης του συστήματος, αλλά και το υποκείμενο της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Τέλη Φλεβάρη του 1848, το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» στάλθηκε στο τυπογραφείο. Κυκλοφόρησε λίγες μέρες πριν ολόκληρη η Ευρώπη βρεθεί σε αναβρασμό από τις επαναστάσεις ενάντια στα αντιδραστικά απολυταρχικά καθεστώτα.
Καπιταλισμός
Έχοντας την εικόνα ότι το υπόβαθρο της έκρηξης του 1848 ήταν η οικονομική κρίση του συστήματος, ο Μαρξ έβαλε στόχο να ερευνήσει και να περιγράψει τα γενικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, του τρόπου παραγωγής μέσα και ενάντια στον οποίο είχαν να παλέψουν οι εργάτες. Σκοπός του, όπως λέει ο Γκονζάλες, ήταν να κατανοήσει τις κινητήριες δυνάμεις του καπιταλισμού και τις αντιθέσεις που οδηγούσαν τελικά στις κρίσεις του.
Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ ξεκινάει από την αφετηρία ότι το κλειδί της καπιταλιστικής παραγωγής είναι η εκμετάλλευση –το γεγονός ότι οι εργάτες κι οι εργάτριες παράγουν πολύ περισσότερα απ’ όσα παίρνουν πίσω σαν μισθούς. Η διαφορά –η υπεραξία– πηγαίνει στις τσέπες των καπιταλιστών. Ταυτόχρονα, η καπιταλιστική παραγωγή κινείται από την ατέλειωτη ανάγκη συσσώρευσης κερδών σε βάρος άλλων καπιταλιστών. Αυτοί που κατέχουν τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην ίδια τάξη, αλλά είναι ταυτόχρονα εχθροί μεταξύ τους που ανταγωνίζονται για να κυριαρχήσουν στην αγορά. Οι λέξεις κλειδιά που ερμηνεύουν την κίνηση του συστήματος είναι η συσσώρευση και ο ανταγωνισμός.
Αλλά, επειδή μέσα από το ξέφρενο κυνήγι της συσσώρευσης κερδών, σε κάθε εργάτη αναλογούν όλο και περισσότερες μηχανές, αυτό σημαίνει ότι η ίδια η πηγή του κέρδους –η ζωντανή εργασία– όλο και μειώνεται σαν ποσοστό της συνολικής παραγωγικής διαδικασίας και τελικά οδηγεί στην τάση του ποσοστού κέρδους να πέφτει. Ο καπιταλισμός, καταλήγει ο Μαρξ, είναι από τη φύση του ένα σύστημα που βασίζεται στις αντιθέσεις που οδηγούν στις κρίσεις.
Επανάσταση και εργατική εξουσία
Το Μάρτη του 1871 οι εργάτες στο Παρίσι εξεγέρθηκαν ξανά. Στους δυο μήνες της ύπαρξής της η Κομμούνα του Παρισιού έβαλε για πρώτη φορά τα σπέρματα της επαναστατικής οργάνωσης μιας νέας κοινωνίας. «Η εργατική τάξη δεν μπορεί απλά να πάρει έτοιμο τον παλιό κρατικό μηχανισμό και να τον χρησιμοποιήσει για τους δικούς της σκοπούς», συμπεραίνει ο Μαρξ. Μια κοινωνία που έχει στόχο τη ριζική αναδιανομή του πλούτου, τη δικαιοσύνη, την ισότητα και το τέλος της εκμετάλλευσης απαιτεί το δικό της όργανο εξουσίας, την οικοδόμηση οργάνων εργατικής δημοκρατίας από τα κάτω, πάνω στα συντρίμμια του καπιταλιστικού κράτους. Στην εμπνευσμένη ανάλυσή του για την Κομμούνα, ο Μαρξ διαβλέπει τη μορφή που θα μπορούσε να πάρει η εργατική εξουσία, τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει, τα όρια που πρέπει να ξεπεράσει και τη δημιουργικότητα που μπορεί να επιδείξει οικοδομώντας μια νέα και διαφορετική τάξη πραγμάτων. Στηριγμένος σε αυτή την ανάλυση του Μαρξ, 30 χρόνια αργότερα ο Λένιν θα γράψει το «Κράτος και Επανάσταση» και η εργατική τάξη θα χτίσει «τα δικά της όργανα εξουσίας» – τα σοβιέτ– στις ρωσικές επαναστάσεις του 1905 και του 1917.
200 χρόνια από τη γέννησή του, ο Καρλ Μαρξ εξακολουθεί να είναι επίκαιρος κι αυτό το μικρό βιβλίο του Μάικ Γκονζάλες μάς δείχνει γιατί οι ιδέες του δεν είναι ένα νεκρό δόγμα, αλλά οδηγός για επαναστατική δράση.
Διαβάστε επίσης:
• Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, Μαρξ-Ένγκελς
• Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο, Μαρξ
• Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα 1844, Μαρξ
• Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, Μαρξ
• Βάση και εποικοδόμημα, Κρις Χάρμαν
• Μαρξισμός – θεωρία και πράξη, Κρις Χάρμαν
• επαναστατικές ιδέες του Καρλ Μαρξ, Άλεξ Καλλίνικος
Θα τα βρείτε στο Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο