Βιβλιοκριτική
Βιβλιοκριτική: Βάση και Εποικοδόμημα

Βάση και Εποικοδόμημα
Κρις Χάρμαν

Τιμή 6 ευρώ, 72 σελίδες 
Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 

 

Αυτό το ολιγοσέλιδο βιβλίο είναι μια διεισδυτική παρουσίαση του ιστορικού υλισμού, της επαναστατικής θεωρίας του Μαρξ και του Ένγκελς για το πως γεννιούνται και αλλάζουν οι κοινωνίες. Η αφετηρία του είναι η διάκριση ανάμεσα στη «βάση» και το «εποικοδόμημα» που είχε κάνει ο Μαρξ σε διάφορα κείμενά του. 

Αυτή η διάκριση έχει γίνει αντικείμενο μεγάλων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων σε ρεύματα που αναφέρονταν στο μαρξισμό, και ο Χάρμαν τις παρουσιάζει και εξηγεί την πολιτική τους σημασία. Δεν πρόκειται για μια χαλαρή ιστορία ιδεών και αντιπαραθέσεων πάνω σ’ ένα αφηρημένο, ακαδημαϊκής φύσης θέμα˙ σαν να είχαν όλες κάποιο δίκιο και κάποια ελάχιστη συμβολή.  

Το 1857 ο Μαρξ έγραφε ότι: «Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι εισέρχονται σε συγκεκριμένες σχέσεις οι οποίες είναι ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σχέσεις παραγωγής που ανταποκρίνονται σε ένα δεδομένο στάδιο των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων. 

Το σύνολο αυτών των σχέσεων παραγωγής αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, την πραγματική βάση πάνω στην οποία ορθώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα στο οποίο αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης».

Τι είναι, λοιπόν, βάση; Τα ανθρώπινα όντα, για να διατηρηθούν στη ζωή, είναι αναγκασμένα να δρουν συνεργατικά στον φυσικό κόσμο παράγοντας με την εργασία τους την ανάγκη και τη δυνατότητά τους να ζήσουν. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, διευρύνονται τα προηγούμενα κάθε φορά όριά της, δηλαδή αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις. 

Ο τρόπος που είναι οργανωμένη αυτή η προσπάθεια παράγει συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις παραγωγής. Σε διαφορετικές κοινωνίες, διαφορετικές τάξεις έλεγχαν τα μέσα παραγωγής και οργάνωναν την κοινωνική εργασία, και διαφορετικές τα δούλευαν. Διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις παραγωγής εκφράζανε οι φεουδάρχες, διαφορετικές οι σημερινοί καπιταλιστές. 

Απαραίτητη συνθήκη της εκμετάλλευσης είναι η δημιουργία ενός δικτύου μη παραγωγικών σχέσεων -μέσω της πολιτικής, των νόμων και της ιδεολογίας- που στοχεύει στον έλεγχο της παραγωγικής βάσης και την εδραίωση των σχέσεων εκμετάλλευσης.  Αυτό είναι το «εποικοδόμημα». 

Τα κράτη είναι τέτοιοι «θεσμοί». Γεννήθηκαν όταν οι κοινωνίες χωρίστηκαν σε τάξεις με κύρια αποστολή των «σωμάτων ενόπλων ανθρώπων» που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά τους να υπερασπίζουν τις άρχουσες τάξεις. Είναι αλήθεια ότι τα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη παίζουν και άμεσο οικονομικό ρόλο σε πολλά επίπεδα. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε για άλλους θεσμούς, όπως την οικογένεια. 

Όμως,  όπως εξηγεί ο Χάρμαν «η διάκριση ανάμεσα σε βάση και εποικοδόμημα δε είναι μια διάκριση ανάμεσα σε δυο κατηγορίες θεσμών με τους οικονομικούς θεσμούς στη μια πλευρά και τους πολιτικούς οικονομικούς ιδεολογικούς κλπ θεσμούς από την άλλη. Πρόκειται για μια διάκριση ανάμεσα σε σχέσεις που είναι άμεσα συνδεδεμένες με την παραγωγή και σε αυτές που δεν είναι». 

Για παράδειγμα, κράτη υπήρχαν πριν την ανάδυση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Για να επικρατήσουν όμως αυτές οι σχέσεις, για να μπορέσει η τάξη των καπιταλιστών να πλάσει όλη την κοινωνία κατ’ εικόνα και ομοίωση, χρειάστηκε αλλού να καταστρέψει, αλλού να αλλάξει ριζικά τα παλιά κράτη των βασιλιάδων και των αριστοκρατών. 

Στο εποικοδόμημα ανήκουν και οι ιδέες «οι νομικές, θρησκευτικές, αισθητικές ή φιλοσοφικές -εν συντομία ιδεολογικές- μορφές» -για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Μαρξ- με τις οποίες οι άνθρωποι και οι διαφορετικές τάξεις αντιλαμβάνονται την κοινωνία που ζούνε. Κι όπως έχει γράψει ο Μαρξ σε κάθε ταξική κοινωνία κυρίαρχες ιδέες είναι οι ιδέες της κυρίαρχης οικονομικά τάξης. 

Μια συχνή κατηγορία απέναντι στον Μαρξ και το μαρξισμό είναι ότι ανάγει τα πάντα στην οικονομία και δεν «βλέπει» τίποτα πέρα από την «οικονομική πάλη». Πρόκειται για μια κριτική των «αδαών» όπως επισημαίνει καυστικά ο Χάρμαν. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι το «εποικοδόμημα», δεν είναι ένα παθητικό στοιχείο που προσαρμόζεται λίγο πολύ ειρηνικά στις αλλαγές της «βάσης». Αντεπιδρά, προσπαθεί να την «παγώσει». 

Γι’ αυτό το λόγο ο Μαρξ κι ο Ένγκελς ξεκινούσαν το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος με τις φράσεις: «η ιστορία των όλων ως τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων… έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν».

Η εκμεταλλευτική οργάνωση της παραγωγής δεν σπάει από μόνη της. Οι παραγωγικές δυνάμεις απελευθερώνονται από τις στατικές παραγωγικές σχέσεις που παγιώνει η εκμετάλλευση μόνο μέσω των ταξικών αγώνων. Δεν μπορούμε να «διαβάσουμε» τη σχέση βάσης και εποικοδομήματος, αν δεν την αναλύσουμε στη βάση των εννοιών της εκμετάλλευσης και των ταξικών αγώνων.

Η αμφισβήτηση της κυρίαρχης τάξης προκειμένου να οδηγήσει στην ανατροπή της είναι διαδικασία που συμπεριλαμβάνει την πάλη των ιδεών, αλλά η δυναμική της εξασφαλίζεται μόνο από τον βαθμό της πολιτικής της κινητοποίησης.  Ο Ένγκελς έγραφε ότι η ταξική πάλη διεξάγεται  και «στις τρεις πλευρές της, τη θεωρητική, την πολιτική και την πρακτικοοικονομική (αντίσταση ενάντια στους καπιταλιστές) συντονισμένα, σε συνάρτηση και σχεδιασμένα». Το επαναστατικό κόμμα είναι ο φορέας που μπορεί να το κατορθώσει αυτό. 

Το βιβλίο είναι πυκνογραμμένο και ενδεχομένως φανεί απαιτητική η ανάγνωσή του. Ωστόσο, αξίζει τον κόπο να επιμείνουμε: επειδή έχει την σημασία του να κερδίσουμε ολόκληρη την πραγματική εικόνα του κοινωνικού κόσμου, τη δυναμική και την ιστορική του εξέλιξη, όλοι και όλες εμείς που θέλουμε σήμερα να τον αλλάξουμε˙ αλλά και επειδή, αναγνωρίζοντας στις σελίδες του τον ίδιο μας τον εαυτό, τις συνθήκες που τον περιβάλλουν, τους ορίζοντες που διαγράφονται μπροστά μας, τροφοδοτείται η αυτοπεποίθησή μας ότι μπορούμε να συμβάλλουμε με την οργανωμένη δράση μέσα από τις γραμμές του επαναστατικού κόμματος στην ανατροπή του καπιταλισμού.