Ο Πλάτων στη Βαγδάτη ή Το φως της Ανατολής
John Freely
Τιμή 19.9 ευρώ, 372 σελίδες
Εκδόσεις Πατάκη, 2013
Πολύ συχνά ακούμε σχολιαστές ή διαβάζουμε βιβλία για την Ιστορία της Επιστήμης που μοιάζει σαν να έχει υπάρξει ένα άλμα από την αρχαία Ελλάδα στην ευρωπαϊκή Αναγέννηση χωρίς να έχει μεσολαβήσει τίποτα στο ενδιάμεσο. Η αλήθεια είναι πως όταν στην Ευρώπη επικρατούσε ο Μεσαίωνας, οι «Σκοτεινοί Χρόνοι» –μια μακρά περίοδος που η ανθρωπότητα πισωγύρισε στην επιστήμη, την τεχνολογία, την τέχνη– ο αραβο-ισλαμικός κόσμος περνούσε μια περίοδο Χρυσής Εποχής όπου ανθούσε ένας τεράστιος πολιτισμός. Βοήθησε να διατηρηθεί η σοφία του αρχαίου κόσμου και πρόσθεσε πολλά σε αυτήν την κληρονομιά.
Το βιβλίο του John Freely «Ο Πλάτων στη Βαγδάτη», περιγράφει το μέγεθος αυτού του επιτεύγματος και πώς η φλόγα της δημιουργικότητας που ξεκίνησε στη Βαγδάτη, τελικά γέννησε την επιστήμη στη Δύση. (Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου είναι «Το φως της Ανατολής - Η συμβολή των επιστημών του μεσαιωνικού Ισλάμ στη διαμόρφωση του δυτικού κόσμου»).
Η Βαγδάτη του 8ου και του 9ου αιώνα, με ένα εκατομμύριο κατοίκους, ήταν η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο. Ο Freely, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Βόσπορου στην Ισταμπούλ, διηγείται την ιστορία της γέννησης της ισλαμικής επιστήμης στην αυλή των Αββασιδών χαλίφηδων που ξεκινά με τη μετάφραση των ελληνικών χειρογράφων στα αραβικά: από τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη και την αστρονομία του Πτολεμαίου, μέχρι τη μαθηματική φυσική του Αρχιμήδη, τη γεωμετρία του Ευκλείδη και την ιατρική του Ιπποκράτη. Συνεχίζει με το πώς αυτά βελτιώθηκαν με τη γνώση που αποκτήθηκε από τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας (σημερινού Ιράκ), της Ινδίας και της Κίνας.
Αλλά ο καθοριστικός ρόλος των Αράβων στις επιστήμες δεν “περιορίστηκε” μόνο στο μεταφραστικό έργο που διάσωσε μεγάλο μέρος του πλούτου της αρχαιότητας. Ο Freely περιγράφει στη συνέχεια το πώς οι επιστήμονες του ισλαμικού κόσμου ανέπτυξαν και επέκτειναν αυτή τη γνώση και πώς αστρονόμοι, φυσικοί, ιατροί, φιλόσοφοι και μαθηματικοί την άπλωσαν από την Σαμαρκάνδη και τη Βαγδάτη στην Κόρδοβα, το Τολέδο και ακόμα πιο πέρα.
Ο οργασμός των επιστημονικών αναζητήσεων στον αραβικό κόσμο έθρεψε μερικούς από τους μεγαλύτερους στοχαστές που έχει δει η ανθρωπότητα: Τον αλ Χουαρίζμι, τον πατέρα της άλγεβρας. Τον αλ Μπιρουνί, που στο πρωτοπόρο έργο του περιγράφει πάνω από 700 φάρμακα και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Τον ιμπν Σαχλ και τον ιμπν αλ Χαΐθαμ που ανακάλυψαν το νόμο της διάθλασης και τους νόμους των κατόπτρων στην οπτική. Τον ιμπν Σίνα, που το σύγγραμμά του Αλ Κανούν φι αλ-τιμπ, έγινε ο βασικός οδηγός για τους γιατρούς στη Δύση. Τον αλ Μπατανί, στου οποίου τις αστρονομικές παρατηρήσεις στηρίχθηκε ο Γαλιλαίος. Τον αλ Τούσι, που το μαθηματικό του μοντέλο με το οποίο είχε απλοποιήσει τον υπολογισμό της τροχιάς των πλανητών στο γεωκεντρικό σχήμα του Πτολεμαίου, χρησιμοποίησε ο Κοπέρνικος στο δικό του ηλιοκεντρικό σχήμα. Ο κατάλογος είναι πραγματικά πολύ μεγάλος.
Στο μεγάλο πολιτισμικό χωνευτήρι της Βαγδάτης και των άλλων κέντρων του αραβο-ισλαμικού κόσμου υπήρχαν ιδρύματα, όπως το Μπαΐτ αλ Χίκμα (Ο Οίκος της Σοφίας), που συγκέντρωνε μουσουλμάνους, χριστιανούς και εβραίους στοχαστές από τον 9ο μέχρι το 13ο αιώνα. Όπως συνέβαινε και στις δεκάδες βιβλιοθήκες της Κόρδοβα στην Ανδαλουσία.
Ενδιαφέρουσα είναι η διαπίστωση του Freely, σε σχέση με τη θέση των γυναικών, ότι «στα ισλαμικά σχολεία της Κόρδοβα εργάζονταν αρκετές γυναίκες αντιγραφείς, όπως και στην αγορά βιβλίων της πόλης, όπου οι περισσότερο μορφωμένες γυναίκες απασχολούνταν ως δασκάλες και βιβλιοθηκάριοι… κάποιες, ακόμα και ως γιατροί ή νομικοί».
Η ανάπτυξη των επιστημών έφερνε μαζί και την εξέλιξη της τεχνολογίας. Αλλά προηγουμένως, η ίδια η τεχνολογία είχε βοηθήσει με την εισαγωγή της γνώσης του χαρτιού από τους Κινέζους μετά την ήττα των τελευταίων από τους Άραβες το 751. Στα τέλη του 8ου αιώνα άρχισε να παράγεται χαρτί στη Βαγδάτη και μερικές δεκαετίες αργότερα υπήρχαν στην πόλη πάνω από 100 μύλοι παραγωγής χαρτιού. Από δίπλα υπήρξε μια γρήγορη εξέλιξη και όλων των τεχνολογιών που απαιτεί η παραγωγή βιβλίων (μελάνια, κόλλες, δέρμα για βιβλιοδεσία κλπ). Ο συγγραφέας παρατηρεί ότι η συμβολή των Αράβων στην ανάπτυξη της τεχνολογίας εξακολουθεί να είναι υποτιμημένη. Αφιερώνει δυο κεφάλαια στην αραβο-ισλαμική τεχνολογία που συμπεριλάμβανε συσκευές μέτρησης του χρόνου, πολεμικά εργαλεία, χημικές επεξεργασίες, υφαντουργία, βελτίωση των νερόμυλων και κατασκευές οριζόντιων ανεμόμυλων (για πρώτη φορά) και όργανα μελέτης του ουρανού στα πρώτα αστρονομικά παρατηρητήρια σαν αυτό της Μαράγα και της Σαμαρκάνδης.
Όλος αυτός ο πλούτος των γνώσεων πέρασε απ’ τον 12ο αιώνα και μετά στην Ευρώπη. Ένα δεύτερο μεταφραστικό κύμα, αιώνες μετά το πρώτο, εξελίχθηκε με ραγδαίους ρυθμούς: η μετάφραση από τα αραβικά στα λατινικά, όχι μόνο των κλασικών του αρχαίου κόσμου, αλλά και των στοχαστών του Ισλάμ. Η πύλη εισόδου ήταν κατά κύριο λόγο οι αραβικές πόλεις της Ιβηρικής χερσονήσου (της αλ Ανταλούς) πριν και μετά την ανακατάληψή τους από τα χριστιανικά βασίλεια του βορρά, αλλά και άλλες πόλεις της Ευρώπης που είχαν έντονες εμπορικές σχέσεις με τον αραβο-ισλαμικό κόσμο, σαν τη Βενετία. Στο ξεκίνημα του 16ου αιώνα όλα τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια είχαν στις βιβλιοθήκες τους λατινικές μεταφράσεις κάθε αραβικού έργου. Ο Freely αφιερώνει τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου στην επιρροή των Αράβων πάνω στους μεγάλους στοχαστές της επιστημονικής επανάστασης στην Αναγέννηση.
Το βιβλίο του Freely, περιγράφοντας ένα μεγάλο πολιτισμό, δίνει μια λεπτομερή εικόνα της προσφοράς των Αράβων στην εξέλιξη των επιστημών. Είναι γραμμένο σε στυλ εγκυκλοπαιδικό, όπου ο συγγραφέας προσπαθεί να περιγράψει με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια μπορεί τη συνεισφορά όλων των βασικών προσώπων της επιστημονικής παράδοσης του Ισλάμ. Αυτό που λείπει από το βιβλίο είναι οι αναφορές στους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες που καθόρισαν αυτήν την εξέλιξη.
Μια ουσιαστική, από μαρξιστική σκοπιά, ανάλυση του ίδιου θέματος μπορείτε να διαβάσετε στο άρθρο του Πάνου Γκαργκάνα με τίτλο «Επιστημονικά αντίδοτα στην Ισλαμοφοβία» στο τεύχος 88 αυτού του περιοδικού (μια εκτενή παρουσίαση του αγγλικού βιβλίου «Ιχνηλάτες - Ο Χρυσός Αιώνας των Αραβικών Επιστημών» του Τζιμ αλ Χαλίλι).