«Μαρξισμός και εθνικισμός»
Κρις Χάρμαν
Τιμή 8 ευρώ, 128 σελίδες
Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2018
Οι πρόσφατες εξελίξεις με την επιστροφή του “Μακεδονικού” αλλά και το ξέσπασμα κινημάτων για εθνική ανεξαρτησία όπως στη Καταλωνία, ο αγώνας των Κούρδων και όχι μόνο, έχουν τροφοδοτήσει τη συζήτηση στην Αριστερά.
Ο λόγος για τον οποίο η συζήτηση για το ζήτημα αυτό έχει ανάψει μέσα στην Αριστερά δεν ανάγεται μόνο στις διαφορετικές εκτιμήσεις για τις πρόσφατες εξελίξεις. Η κουβέντα σχετικά με τον εθνικισμό αποκαλύπτει βαθύτερες διαφωνίες και αντικρουόμενες απόψεις γύρω από το θέμα που ξεκίνησαν σαν αντικρουόμενες θεωρίες ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και πλέον έρχονται στην επιφάνεια.
Αφετηρία στην ανάλυση του Χάρμαν για την κατανόηση του φαινομένου, είναι η σύνδεση μεταξύ ανάδυσης του εθνικού κράτους και της ανάδυσης του καπιταλισμού. Όπως αναφέρει και ο ίδιος “το μυστήριο εξαφανίζεται όταν το έθνος κράτος αντιμετωπίζεται ως η τυπική μορφή πολιτικής διακυβέρνησης που συνδέεται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, από το ξεκίνημα του στη δυτική άκρη της Ευρώπης μέχρι τη σημερινή κατάκτηση ολόκληρου του κόσμου”.
Τα πρώτα έθνη άρχισαν να δημιουργούνται καθώς πρώτα άρχισαν να αναπτύσσονται τα πρώτα εμπορικά δίκτυα στην Αγλλία και την Ολλανδία του 16ου αιώνα. Τον πληθυσμό δεν χαρακτήριζε σε καμία περίπτωση γλωσσική ομοιογένεια: οι στρατιωτικοί ηγέτες χρησιμοποιούσαν μία γλώσσα, η εγγράμματη ελίτ άλλη και η μάζα μια ποικιλία ετερόκλιτων διαλέκτων. Η ανάπτυξη του εμπορίου αποτέλεσε την υλική βάση για τη γλωσσική ομογενοποίηση περιοχών. Κρατικοί αξιωματούχοι, έμποροι και συγγραφείς αλλά κυρίως η ανερχόμενη αστική τάξη άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι είχαν συμφέρον από μία κοινή γλώσσα. Αφενός εξασφάλιζε μια ενιαία αγορά για τα προιόντα, αφετέρου τάξεις με διαφορετικά συμφέροντα ενώνονται κάτω από ένα κοινό έθνος, αμβλύνοντας με αυτόν τον τρόπο τις ταξικές διαφορές και την ταξική πάλη. Οι αλλαγές αυτές χρειάστηκαν αιώνες για να ολοκληρωθούν. Όπου τα εμπορικά δίκτυα και ο καπιταλισμός είχαν αργήσει να μπουν σε αυτή τη διαδικασία, οι νέοι αστοί δεν είχαν την πολυτέλεια να περιμένουν η διαδικασία αυτή να ολοκληρωθεί αυθόρμητα. Αν κάποιος ήθελε να ξεπεράσει ή να ανταγωνιστεί τον βρετανικό καπιταλισμό χρειαζόταν μια συνειδητή επαναστατική δράση. Αυτή η δράση έπρεπε να κατευθύνεται από μία ιδεολογία που θα προσχεδίαζε τα βασικά στοιχεία για το κράτος που είναι απαραίτητο.
Ο Χαρμαν χρησιμοποιεί αυτή την ανάλυση για να αντικρούσει θεωρίες που συνήθως καταλήγουν στα εξής συμπεράσματα: είτε θεωρούν τον εθνικισμό σαν κάτι που υπάρχει από τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες και συγκροτείται με την έννοια της πολιτισμικής κοινότητας, είτε θεωρούν πως η σύγκρουση με τον εθνικισμό δεν έχει σημασία, γιατί το σύστημα τείνει να εξαλείψει τα έθνη-κράτη με τη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση και την “ολοκλήρωσή” του.
Ο Ότο Μπάουερ, αυστριακός μαρξιστής είναι από τους πρώτους που υποστήριξαν ότι το έθνος ως “πολιτισμική κοινότητα” ξεκινούσε από την περίοδο του πρωτόγονου κομμουνισμού. Το συμπέρασμά του ήταν ότι η αριστερά θα έπρεπε να αγκαλιάσει την ιδέα του έθνους και η εργατική τάξη να σώσει την πολιτισμική παράδοσή της μέσα από αυτόνομες εθνικές κοινότητες. Αυτή η ιδέα συνεχίζει μέχρι σήμερα, η θεωρία της πολιτισμικής κοινότητας βρίσκει έδαφος διότι ο βιολογικός ρατσισμός έχει ως ένα βαθμό παραχωρήσει τη θέση του στο πολιτισμικό ρατσισμό.
Στον αντίποδα υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν απόψεις που θεωρούν πως η παγκοσμιοποίηση θα εξαλείψει τους εθνικισμούς και ότι τα σύγχρονα κράτη μπορούν να κάνουν συφωνίες παραμερίζοντας το καθένα το δικό του εθνικισμό. Εκφραστής της άποψης αυτής ήταν ο Κάουτσκι στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ενώ σήμερα ακούγονται φωνές περί ολοκλήρωσης του παγκόσμιου καπιταλισμού.
Και οι δύο αυτές απόψεις σύμφωνα με τον Κρις Χάρμαν καταλήγουν από διαφορετικό δρόμο σε παρόμοιο συμπέρασμα. Η εργατική τάξη δεν χρειάζεται να παίξει ρόλο στα εθνικά ζητήματα μιας και η λύση μπορεί να έρθει από τα πάνω.
Η απάντηση του συγγραφέα εκφράζει την παράδοση των μπολσεβίκων και του Λένιν. Οι εργάτες δεν είναι αυθόρμητα εθνικιστές και δεν έχουν συμφέρον από αυτή την ιδεολογία. Επίσης κάνει το διαχωρισμό ανάμεσα στον εθνικισμό των καταπιεστών και στον απελευθερωτικό αγώνα των καταπιεζόμενων εθνών. Η αριστερά παλεύει για την ήττα των κρατών που κάνουν εθνικιστικές εξορμήσεις υποστηρίζοντας ταυτόχρονα το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση των εθνών που καταπιέζονται. Η συνένωση των εργατών δεν μπορεί να έρθει ούτε αυτόματα, ούτε από τα πάνω, αλλά εθελοντικά και από τα κάτω.
Δεν θα μπορούσε αυτό να ισχύει περισσότερο σήμερα για την περίπτωση του Μακεδονικού. Η αριστερά στην Ελλάδα ακολουθώντας τη λενινιστική παράδοση που αναβιώνει ο Χάρμαν όχι μόνο δεν έχει συμφέρον στην εξόρμηση του ελληνικού καπιταλισμού στα Βαλκάνια αλλά πρέπει να παλέψει για την ήττα αυτών των σχεδιών. Χρειάζεται να υποστηρίξει την εργατική τάξη στην Μακεδονία υπερασπίζοντας το δικαιώμά της για αυτοδιάθεση.
Η ανάλυση αυτή για τον εθνικισμό υποστηρίζει πως μέσα σε κάθε έθνος υπάρχουν δύο “έθνη”: το έθνος των καταπιεστών και το έθνος των καταπιεζόμενων.
Αυτή η έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου είναι οδηγός για την αριστερά και το κίνημα απέναντι στις εθνικιστικές εξορμήσεις που βλέπουμε ξανά σήμερα.