Η κρίση στη Φυσική και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης
Η πολιτισμική ιστορία της Κβαντικής Θεωρίας
Επιμέλεια: Θόδωρος Αραμπατζής, Κώστας Γαβρόγλου
Τιμή 18 ευρώ, 278 σελίδες
Εκδόσεις Κρήτης, 2012
Το βιβλίο «Η κρίση στη Φυσική και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης – Η πολιτισμική ιστορία της Κβαντικής Θεωρίας» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 2012 από τις «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», υπό την επιστημονική επιμέλεια των Κώστα Γαβρόγλου και Θόδωρου Αραμπατζή. Το βασικό άρθρο, στο οποίο στηρίχτηκε η έκδοση, είναι του Πολ Φόρμαν («Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η αιτιότητα και η θεωρία της κβαντικής θεωρίας, 1918-1927: Η προσαρμογή των γερμανών φυσικών και μαθηματικών σε ένα εχθρικό διανοητικό περιβάλλον») που δημοσιεύτηκε το 1971 και έγινε γνωστό ως «Θέση Φόρμαν».
Από τα τέλη του 19ου αιώνα πειραματικές και θεωρητικές μελέτες στην κλίμακα του ατόμου και των υποατομικών σωματιδίων οδήγησαν στην «εμφάνιση» της κβαντομηχανικής που ήταν μια «επιστημονική επανάσταση» για την αντίληψη της φυσικής και της φύσης. Σε αντίθεση με την Κλασική (Νευτώνεια) Μηχανική όπου η γνώση της θέσης και της ταχύτητας ενός φυσικού σώματος ή συστήματος επαρκούν για την ακριβή πρόβλεψη της θέσης και ταχύτητας για όλους τους χρόνους (αιτιοκρατική νομοτέλεια), η κβαντομηχανική υποστηρίζει πως τα πάντα στο σύμπαν συμπεριφέρονται ταυτόχρονα και ως κύματα και ως σωματίδια με δυνατότητα υπολογισμού της πιθανότητας (και όχι της βεβαιότητας) να βρεθεί ένα φυσικό σύστημα σε μια ορισμένη κατάσταση. Μετά το 1925-6, η (αντιδραστική) πιθανοκρατική ερμηνεία της κβαντομηχανικής (γνωστή και ως «Ερμηνεία της Κοπεγχάγης») έγινε κυρίαρχη υποστηρίζοντας την αντίθεση στην ύπαρξη μίας αντικειμενικής πραγματικότητας, ανεξάρτητης της παρατήρησης και της κατανόησης των φυσικών φαινομένων.
Ο Φόρμαν στο άρθρο του υποστηρίζει ότι η «πιθανοκρατική ερμηνεία» της κβαντομηχανικής, από τους γερμανούς φυσικούς στην περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (κυρίως μετά το 1925), διαμορφώθηκε εξαιτίας του «αντιδραστικού διανοητικού περιβάλλοντος της εποχής» που ασκούσε πιέσεις στους επιστήμονες. Και οι ίδιοι οι επιστήμονες με τη σειρά τους επιζητούσαν την αποσύνδεσή τους από τα «δεσμά» της κλασικής φυσικής και της αιτιοκρατίας (ντεντερμινισμού) ακολουθώντας (ήδη από το 1919) το ιδεολογικό πνεύμα της εποχής για μία «ανορθολογική», μη αιτιοκρατική θεμελίωση της σύγχρονης φυσικής.
Μετά την ήττα της Γερμανίας στον Α’ ΠΠ (αλλά και την ήττα της Γερμανικής Επανάστασης τη περίοδο ‘18-’23), η άρχουσα τάξη, σε κρίση, αναζητούσε μία ιδεολογική διέξοδο σε ρήξη με τον ορθολογισμό, την κριτική σκέψη και την αιτιοκρατική ερμηνεία των κοινωνικών και φυσικών φαινομένων. Στο άρθρο του Φόρμαν διαβάζουμε ότι αμέσως μετά την εγκαθίδρυση της Βαϊμάρης ο τότε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας στέλνει εγκύκλιο στα σχολεία που αναφέρει ότι «Το βασικό λάθος είναι η υπερεκτίμηση της λογικής στο πολιτισμικό γίγνεσθαι, η αποκλειστική κυριαρχία της ρασιοναλιστικής σκέψης, η οποία αναπόφευκτα θα οδηγούσε, και πράγματι μας οδήγησε, στον εγωισμό και τον υλισμό στην πιο ανάλγητη μορφή τους» ενώ ο νομπελίστας φυσικός Μαξ φον Λάουε αναφέρει: «εξαπολύονται οι πιο βαριές κατηγορίες ενάντια στις φυσικές επιστήμες. Παρουσιάζονται σαν να φέρουν αποκλειστικά την ευθύνη για τη σημερινή παγκόσμια κρίση, τη σημερινή οικονομική εξαθλίωση και την ιδεολογική ένδεια που τη συνοδεύουν».
Σ’ αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζει ο Φόρμαν, είναι που οι γερμανοί φυσικοί για να μην χάσουν το κύρος τους (και τις θέσεις τους στα εκπαιδευτικά ιδρύματα) αρχίζουν να προσαρμόζονται (ήδη από το 1920) στο νέο διανοητικό περιβάλλον. Συνέδεσαν την έρευνα με την «εσωτερική ανθρώπινη ανάγκη για την κατανόηση του φυσικού κόσμου και της προσέγγισης της αλήθειας», αμφισβητώντας την «αιτιοκρατία» στην κατανόηση της ίδιας της φύσης τοποθετώντας την επιστημονική έρευνα σε έναν ιδεαλιστικό κόσμο.
Ο Φόρμαν, και σωστά, τοποθετεί την δραστηριότητα των επιστημόνων στο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον της εποχής τους σε μία περίοδο (δεκαετία του ‘60) που η επικρατούσα άποψη στην ιστοριογραφία των επιστημών αντιλαμβανόταν την επιστήμη ως μια συνεχή διαδικασία συσσώρευσης γνώσης από σπουδαίες ιδιοφυΐες που, κάνοντας επιστήμη για την επιστήμη, πρόσθεταν τις δικές τους επιστημονικές ανακαλύψεις και σε αντίθεση με όλες τις υπόλοιπες πνευματικές δραστηριότητες (π.χ. λογοτεχνία, ζωγραφική, μουσική, κινηματογράφος, αρχιτεκτονική), που είναι «κοινωνικά καθοριζόμενες», η επιστημονική δραστηριότητα δεν υπόκειται σε κοινωνικές επιρροές και πιέσεις.
Η αδυναμία του Φόρμαν (αλλά και της εισαγωγής στο βιβλίο από τον Γαβρόγλου) είναι να τοποθετήσει τις επιστημονικές επαναστάσεις (όπως ήταν και η κβαντομηχανική) στη μεγάλη κλίμακα των κοινωνικών αλλαγών. Ο περιορισμός της κβαντομηχανικής (και το έργο των φυσικών που εμπλέκονται γύρω από αυτή) στη μικροκλίμακα της Βαϊμάρης γεννά, σε αρκετά σημεία, καρικατούρες.
Για να μπορέσουμε να έχουμε τη μεγάλη εικόνα στη διαμόρφωση και εξέλιξη των επιστημών το βιβλίο του Κρις Χάρμαν «Η Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου» είναι υπερπολύτιμο και αξεπέραστο.
Ο Χάρμαν παρουσιάζει την ανθρώπινη ιστορία μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες και τις κοινωνικές επαναστάσεις και σε αυτή διαδικασία (τη μεγάλη κλίμακα των κοινωνικών αλλαγών) τοποθετεί τη διαμόρφωση και στην εξέλιξη των επιστημών. Εξέλιξη που μοιάζει να είναι αργή σε ομαλές περιόδους αλλά να εκτοξεύεται σε εποχές κρίσεων και επαναστάσεων γιατί η ανάπτυξη της επιστήμης είναι διαλεκτικά δεμένη με τους κοινωνικούς αγώνες και τις επαναστάσεις και οι κοινωνικές αλλαγές, ως αποτέλεσμα των κοινωνικών αγώνων, ωθούν στην ίδια την ανάπτυξη των επιστημών. Η επιστήμη διαμορφώνει και ταυτόχρονα διαμορφώνεται από το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Όπως σημειώνει και ο Ευτύχης Μπιτσάκης στο εξίσου πολύτιμο βιβλίο «Η εξέλιξη των θεωριών της φυσικής»: «Για να συλλάβουμε τα στοιχεία αλήθειας και ταυτόχρονα τα όρια μιας φυσικής θεωρίας, πρέπει να αναζητήσουμε τη γενεαλογία της όχι μόνο στο εσωτερικό της επιστήμης αλλά και το σύνολο της ιδεολογίας της εποχής της».
Αυτή η διαλεκτική σύνδεση της επιστήμης και κοινωνίας που αφαιρεί τη μεταφυσική και το μυστικισμό από την εξέλιξη της επιστήμης είναι πολύτιμη όχι μόνο για τους ιστορικούς των επιστημών αλλά για κάθε αγωνίστρια και αγωνιστή που παλέυει να αλλάξει το κόσμο. Μας βοηθάει να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας για το πως κινείται και το πως λειτουργεί, για το παρελθόν του αλλά κυρίως για την δυναμική της επαναστατικής αλλαγής του.