Πεκίνο, Μάης 1989.
Η Λίλιαν Μπουρίτη παρουσιάζει την πραγματική ιστορία της εργατικής έκρηξης που συγκλόνισε την Κίνα πριν 30 χρόνια.
“Η εργατική τάξη είναι η πιο πρωτοπόρα τάξη κι εμείς, το Δημοκρατικό Κίνημα, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να διακηρύξουμε την τεράστια δύναμή της. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας υποτίθεται ότι είναι κράτος των εργατών, άρα έχουμε όλοι το δικαίωμα να ανατρέψουμε τους δικτάτορες...Το να τους ανατρέψουμε είναι το αδιαφιλονίκητο καθήκον μας. Δεν έχουμε τίποτα να χάσουμε πέρα από τις αλυσίδες μας, έχουμε έναν ολόκληρο κόσμο να κερδίσουμε”, έγραφε η προκήρυξη της Ανεξάρτητης Εργατικής Ομοσπονδίας, που μοιραζόταν τη μέρα που τα οδοφράγματα κυριαρχούσαν στο Πεκίνο, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης της Τιενανμέν, μιας από τις μεγάλες στιγμές του κινήματος του 20ου αιώνα.
Η εξέγερση της Τιενανμέν κατέληξε σε μια αιματοχυσία που οι εικόνες της μεταδόθηκαν ζωντανά και συγκλόνισαν όλον τον πλανήτη. Ήταν το 1989, τη χρονιά που τα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού άρχιζαν να καταρρέουν το ένα μετά το άλλο με εξεγέρσεις. Για τις άρχουσες τάξεις και τις κυβερνήσεις της Δύσης ήταν μια ευκαιρία για εύκολη προπαγάνδα. Οι φοιτητές στην Κίνα, σύμφωνα με αυτούς, εξεγέρθηκαν ενάντια στους “κακούς κομμουνιστές” και ζητούσαν δημοκρατία και “καλό καπιταλισμό”. Η κατάρρευση των καθεστώτων του κρατικού καπιταλισμού, σύμφωνα με τους απολογητές του νεοφιλελευθερισμού, θα ήταν το “τέλος της ιστορίας” και το “τέλος του κομμουνισμού”. Αλλά και η πλειοψηφία της αριστεράς στη Δύση, που ακολουθούσε τη γραμμή των μεταρρυθμίσεων Γκορμπατσόφ για “διαφάνεια” και άνοιγμα των “κομμουνιστικών” χωρών στην παγκόσμια αγορά, αρκούταν απλά στο να δηλώνει τη λύπη της για τα γεγονότα στην Κίνα ή ακόμα χειρότερα, ότι πρόκειται για μια αντιδραστική και υποκινούμενη από τα έξω εξέγερση μικροαστών φοιτητών. Τίποτα από αυτά δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα.
Η Τιενανμέν ήταν μια γνήσια εξέγερση που συγκλόνισε το Πεκίνο και απλώθηκε σε όλη την Κίνα. Ξεκίνησε από φοιτητικές κινητοποιήσεις και στη συνέχεια αγκαλιάστηκε από τους εργάτες, όπως ακριβώς συνέβη το Μάη του ‘68 στη Γαλλία. Μέσα σε συνθήκες κρίσης και διαφωνιών μέσα στην άρχουσα τάξη οι εργάτες και οι φοιτητές που είχαν δώσει όλο το προηγούμενο διάστημα μάχες για τα δικαιώματά τους, βρήκαν την ευκαιρία να διεκδικήσουν περισσότερα. Από τις αρχές του 1989 στα πανεπιστήμια του Πεκίνου είχαν αρχίσει να γίνονται συγκεντρώσεις που ζητούσαν περισσότερη δημοκρατία. Η σπίθα που άναψε τη φωτιά για το ξεκίνημα της εξέγερσης της Τιενανμέν ήταν ο θάνατος του Χου Γιάο Μπανγκ, πρώην γραμματέα του ΚΚΚ που είχε τη φήμη του πολιτικά φιλελεύθερου. Έτσι στις 17 Απρίλη 1989 μερικές εκατοντάδες φοιτητές διαδήλωσαν στην πλατεία Τιενανμέν. Την επόμενη μέρα έγιναν χιλιάδες απαιτώντας δικαίωμα λόγου, δικαίωμα στις συγκεντρώσεις, σταμάτημα της λογοκρισίας, ίδρυση ανεξάρτητων συνδικάτων, να σταματήσουν τα προνόμια και η διαφθορά της κρατικής και κομματικής ιεραρχίας και στις 20 Απρίλη εκατοντάδες χιλιάδες όχι μόνο στο Πεκίνο, αλλά και σε άλλες πόλεις.
Το καθεστώς πίστευε ότι το κίνημα θα ξεθυμάνει μετά την κηδεία του Χου στις 22 Απρίλη. Όμως αυτή του η προσδοκία διαψεύστηκε με τον πιο εκκωφαντικό τρόπο. Τη μέρα της κηδείας, παρά την απαγόρευση των συγκεντρώσεων, πάνω από 150.000 διαδηλωτές ξεχύθηκαν στο δρόμο. Το απόγευμα η πλατεία Τιενανμέν είχε πλημμυρίσει από κόσμο που κρατούσε κόκκινες σημαίες και τραγουδούσε τη Διεθνή. Αργά το βράδυ έγιναν οι πρώτες συγκρούσεις καθώς κάποιοι φοιτητές προσπάθησαν να μπουν στην Απαγορευμένη Πόλη, το τμήμα του Πεκίνου που έμεναν οι γραφειοκράτες. Τις επόμενες μέρες στις συγκεντρώσεις άρχισε να συμμετέχει μαζικά η εργατική τάξη με δεκάδες χιλιάδες εργάτες να διαδηλώνουν σε μια σειρά από πόλεις, στο Ξιαν, το Τσανγκτσα, το Τσονγκινγκ, το Βουχαν. Στις 26 Απρίλη ο ηγέτης της Κίνας Ντενγκ Ξιάο Πινγκ δήλωσε ότι οι διαδηλώσεις θα σταματήσουν έστω και με αιματοχυσία.
Η απάντηση από την πλευρά του κινήματος ήταν η κλιμάκωση. Την επομένη μέρα, οι φοιτητές σε μια μεγαλειώδη συνέλευση, ίδρυσαν την Ανεξάρτητη Φοιτητική Ένωση (ΑΦΕ) που έστειλε ομάδες φοιτητών στα εργοστάσια και τους χώρους δουλειάς ζητώντας από τους εργάτες συμπαράσταση. Οι εργάτες ανταποκρίνονται στο κάλεσμα και ενώνονται με τους φοιτητές. Το απόγευμα της ίδιας μέρας γίνεται διαδήλωση και είναι τόσο μεγαλειώδης, που εκανε 15 ώρες να διασχίσει το κέντρο της πόλης. Σύμφωνα με την εφημερίδα International Herald Tribune “η δουλειά σταμάτησε στην πλειοψηφία των εργοστασίων. Οι οικοδόμοι ζητωκραύγαζαν την πορεία από τις σκαλωσιές και κράδαιναν μεγάλα δοκάρια και λοστούς. Τουλάχιστον σε τρεις περιπτώσεις, χιλιάδες εργάτες περικύκλωσαν το στρατό και την αστυνομία που είχε στείλει ο Ντενγκ και τους εμπόδισαν να πλησιάσουν τους φοιτητές”.
Σε μια προσπάθεια να κατευνάσουν το κλίμα, εκπρόσωποι της κυβέρνησης συναντιούνται με τους αντιπροσώπους των φοιτητών. Παρά τις διαφωνίες, τελικά ο Βουέρ Και Ξι, ηγέτης της ΑΦΕ, καλεί σε τέλος των κινητοποιήσεων και την έναρξη διαλόγου σε κατώτερο επίπεδο και όχι με το Πολιτικό Γραφείο που ήταν το αίτημα των διαδηλώσεων. Ο πρώτος αυτός γύρος της εξέγερσης έκλεισε με τις μεγάλες πανεθνικές διαδηλώσεις στις 4 Μάη.
Στο κρίσιμο αυτό σημείο δύο γεγονότα αναζωπυρώνουν το κίνημα. Το ένα είναι ότι στις 14 Μαΐου, 3.000 φοιτητές συγκεντρώνονται ξανά στην Τιενανμέν, ξεκινώντας απεργία πείνας. Το δεύτερο και πιο σημαντικό είναι η μαζική συμμετοχή της εργατικής τάξης στην εξέγερση. Στις 17 Μαΐου, εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες, μαζί με τους φοιτητές, κατεβαίνουν στους δρόμους με τα πανό των εργοστασίων τους και η διαδήλωση καταλήγει στην έδρα των κρατικών συνδικάτων με αίτημα τη δημιουργία ανεξάρτητων συνδικάτων. Τις επόμενες μέρες δημιουργούνται τα πρώτα ανεξάρτητα συνδικάτα. Και στη συνέχεια οι 20 από τις 27 πρωτεύουσες των επαρχιών της Κίνας συγκλονίζονται από απεργίες και διαδηλώσεις.
Η κατάσταση είναι πια εκρηκτική και η αυξανόμενη αυτοπεποίθηση του κινήματος οδηγεί σε αποτυχία την προσπάθεια του καθεστώτος για διάλογο. Το καθεστώς έντρομο στις 20 Μαΐου κηρύσσει στρατιωτικό νόμο και κατεβάζει 300.000 στρατιώτες γύρω από το Πεκίνο. Αλλά οι στρατιώτες δεν καταφέρνουν να φτάσουν στο κέντρο του Πεκίνου. Στις 21 και 22 Μαΐου εκατομμύρια εργάτες απεργούν, κατεβαίνουν στους δρόμους, στήνουν οδοφράγματα, συγκεντρώνονται κατά χιλιάδες ανά συνοικία και εμποδίζουν τα καμιόνια να φτάσουν στο κέντρο. Οι εργάτες του Μετρό κόβουν το ρεύμα, ενώ γίνονται σαμποτάζ στις σιδηροδρομικές γραμμές. Οι εικόνες συναδέλφωσης με τους φαντάρους παίρνουν μαζικό χαρακτήρα και 100 αξιωματικοί κυκλοφορούν γράμμα που ζητάει ανάκληση του στρατιωτικού νόμου. Στις 20 Μαΐου η Ανεξάρτητη Ομοσπονδία Εργατών του Πεκίνου που ιδρύθηκε στις 21 Απρίλη εμφανίζεται για πρώτη φορά δημόσια στην Τιενανμέν.
Η απάντηση του καθεστώτος τις επόμενες μέρες είναι η καταστολή. Ξεκινάει άγριο κυνηγητό συλλήψεων μέσα στα εργοστάσια, τα πανεπιστήμια, τις γειτονιές. Παρόλα αυτά, στις 30 Μάη, τριάντα χιλιάδες εργάτες δεν κάμπτονται και διαδηλώνουν απαιτώντας την απελευθέρωση τριών συλληφθέντων εργατών. Ο χρόνος είναι πλέον ζωτικής σημασίας για την άρχουσα τάξη και το βράδυ της 3ης προς 4η Ιούνη, ήρθε η ώρα να χρησιμοποιήσει τα τανκς που σπάζουν ένα προς ένα τα οδοφράγματα που οδηγούν στην Τιενανμέν. Άρματα και χιλιάδες στρατιώτες αρχίζουν την εκκαθάριση της πλατείας, πατώντας με τις ερπύστριες, πυροβολώντας στο ψαχνό τεράστιες μάζες διαδηλωτών που τραγουδούν ασταμάτητα τη Διεθνή. Σύμφωνα με τον Ερυθρό Σταυρό, μέχρι το πρωί, 2.600 διαδηλωτές έχουν πέσει νεκροί από τις σφαίρες στο Πεκίνο.
Τα ξημερώματα της 6 Ιούνη ένας 19χρονος εργάτης στάθηκε μπροστά σε μια φάλαγγα από τανκς, τα ανάγκασε να σταματήσουν την πορεία τους, ανέβηκε πάνω σε ένα από αυτά και έκανε το σήμα της νίκης. Η φωτογραφία έκανε το γύρο του κόσμου κι έγινε σύμβολο της εξέγερσης της Τιενανμέν. Στις άλλες πόλεις στη Σανγκάη, τη Ναντζινγκ, χιλιάδες εργάτες εξακολουθούν να βγαίνουν στους δρόμους τις επόμενες δέκα μέρες αντιμετωπίζοντας την καταστολή. 300 νεκροί ήταν ο απολογισμός μόνο στο Τσενγντού. Ανάμεσα στις μέρες 17-22 Ιούνη γίνονται 400 εκτελέσεις. Στα τέλη του 1989, πάνω από 30.000 εργάτες βρίσκονταν στις φυλακές.
Λίγες μέρες μετά την καταστολή της εξέγερσης της Τιενανμέν, ο υπουργός Εμπορίου Ζένγκ, θα κάνει την ακόλουθη δήλωση στα διεθνή ΜΜΕ: “Παρότι η αναταραχή έκανε κακό στη φήμη της Κίνας, η κατάσταση ομαλοποιήθηκε και το εμπόριο και οι επενδύσεις από το εξωτερικό μπορούν να συνεχιστούν ως συνήθως”. Οι ηγέτες του ΚΚΚ αν και το έκαναν στο όνομα του “κομμουνισμού”, έκαναν αυτό που κάνει κάθε άρχουσα τάξη σε στιγμές κινδύνου. Ενώθηκαν για να καταστείλουν την πλειοψηφία των καταπιεσμένων που απειλούσε τα ταξικά τους συμφέροντα. Η σφαγή της Τιενανμέν ήταν η απαρχή μιας λυσσαλέας επίθεσης στους εργάτες και τους αγρότες και ενός ανοίγματος στην αγορά τόσο οφθαλμοφανούς, που τριάντα χρόνια μετά, κανείς δεν τολμά να αναφέρει ότι η Κίνα είναι κομμουνιστική χώρα.
Το στάδιο του Καπιταλισμού
Το ερώτημα είναι τι απέγινε η επανάσταση του 1949 που υποσχόταν ότι θα κάνει την Κίνα κομμουνιστική κατά στάδια. Τελικά όμως κόλλησε στο στάδιο της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Το 1949, ο αγροτικός στρατός του Μάο ανέτρεψε την παλιά άρχουσα τάξη, τσάκισε το Δυτικό ιμπεριαλισμό που λυμαινόταν την Κίνα, επέβαλε αναδιανομή της γης. Όμως η επανάσταση δεν ήταν σοσιαλιστική, αλλά εθνικοαπελευθερωτική. Όταν ο Κόκκινος Στρατός έφτασε στις μεγάλες πόλεις, είχε ήδη κερδίσει τις αποφασιστικές μάχες και καθώς καταλάμβανε τις πόλεις, οι εργάτες δεν ήταν το υποκείμενο της αλλαγής, αλλά παθητικοί θεατές και υποστηρικτές. Η ιδέα της εργατικής δημοκρατίας και των εργατικών συμβουλίων απείχε πολύ από τα σχέδια του Μάο που καλούσε τους εργάτες και τους υπάλληλους των πόλεων που απελευθέρωνε να “συνεχίζουν να δουλεύουν κανονικά”.
Όπως έλεγε ο Μάο, λίγο πριν την επικράτησή του τον Ιούνη του 1949, “η τωρινή μας πολιτική είναι να ρυθμίσουμε τον καπιταλισμό, όχι να τον ανατρέψουμε”. Μιλούσε για τη “Νέα Δημοκρατία” που θα στηριζόταν στη “συμμαχία των τεσσάρων τάξεων, της προοδευτικής μερίδας της αστικής τάξης, των μικροαστών, των αγροτών και των εργατών”. Ουσιαστικά, ο Μάο και οι ηγέτες του ΚΚΚ θα προσπαθούσαν να μετατρέψουν την καθυστερημένη οικονομικά και διαλυμένη από τους ιμπεριαλιστές Κίνα σε ένα δυνατό εθνικό καπιταλισμό που θα είχε στην κορυφή του το στρατό και τη γραφειοκρατία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Το “μεγάλο άλμα προς τα μπρος”, το 1958, ήταν μια προσπάθεια του Μάο να το πετύχει αυτό, όπως και ο Στάλιν τη δεκαετία του ‘30, επιβάλλοντας συνθήκες γρήγορης εκβιομηχάνισης με απόλυτη εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και βίαιη κολλεκτιβοποίηση της γης.
Όμως, ο Μάο ξεκινούσε να οικοδομήσει τον κρατικό καπιταλισμό, έχοντας να διανύσει πιο δύσκολο δρόμο από το Στάλιν. Το εθνικό εισόδημα της Κίνας ήταν τρεις φορές μικρότερο σε σχέση με τη Ρωσία τη δεκαετία του ‘30. Η αγροτιά της Κίνας ήταν πιο εξατομικοποιημένη σε μικρά κτήματα. Αντέδρασε, σε δύο επαρχίες ακόμα και με ένοπλες εξεγέρσεις, στη βίαιη κολλεκτιβοποίηση και την πείνα που έφερε το “μεγάλο άλμα προς τα μπρος”.
Όταν το 1965, οι σχέσεις με την ΕΣΣΔ έγιναν ανοιχτά εχθρικές, χάθηκαν και όλες οι ελπίδες για την χώρα που θα βοηθούσε την Κίνα να αναπτυχθεί. Νέος στόχος του Μάο έγινε η Κίνα να ξεπεράσει “κάθε χώρα σε ατομικές βόμβες και υδρογονοβόμβες, όποιο και αν είναι το κόστος”. Το κόστος ήταν μεγάλο. Οι αρχές της δεκαετίας του ’70 βρήκαν τον κινέζικο κρατικό καπιταλισμό και το μοντέλο της “κλειστής οικονομίας” να βρίσκεται σε βαθιά κρίση, μην αντέχοντας πια τις πιέσεις του διεθνούς ανταγωνισμού των όπλων κι έψαξε την επιβίωσή του στο άνοιγμα στην αγορά.
Η εξέγερση της Τιενανμέν δεν έπεσε από τον ουρανό. Στην Κίνα η στροφή και το άνοιγμα του κρατικού καπιταλισμού προς την παγκόσμια αγορά έγινε πολύ νωρίτερα απ’ό,τι στην ΕΣΣΔ, μετά το θάνατο του Μάο. Την ηγεσία του ΚΚΚ κέρδισαν οι εκσυγχρονιστές εξοβελίζοντας τη χήρα του Μάο και τη “συμμορία των τεσσάρων” που ήταν υποστηρικτές της συνέχειας της κλειστής οικονομίας.
Στη συνέχεια και μέχρι το 1989, η Κίνα έκανε άνοιγμα στην αγορά. Έφτασε στο σημείο να αυξήσει το εθνικό της προϊόν τη διετία 1983-1985 σε τέτοιο βαθμό που αυτή η αύξηση να ξεπερνάει το συνολικό εθνικό προϊόν της Ν.Κορέας. Η οικονομία της Κίνας αυξήθηκε κατά μία ολόκληρη Ν.Κορέα. Αυτή η φοβερή οικονομική ανάπτυξη δεν σήμαινε τίποτα για τη ζωή των εργατών και των αγροτών της Κίνας. Αντίθετα, εντατικοποιήθηκε ακόμα παραπάνω η εργασία και μεγάλωσε η οικονομική ανισότητα. Το 1986 ξέσπασαν απεργίες και διαδηλώσεις στη Σαγκάη.
Το άνοιγμα στην αγορά δημιούργησε νέα προβλήματα και αντιφάσεις στην άρχουσα τάξη. Το 1989, η παγκόσμια οικονομία άρχισε να μπαίνει ξανά σε ύφεση, με αποτέλεσμα να μεγαλώνουν οι διαφωνίες στους από πάνω για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η ύφεση. Για το αν δηλαδή αυτές οι “μεταρρυθμίσεις” έπρεπε να συνεχιστούν με μεγαλύτερη ένταση ή αν έπρεπε να σταματήσουν. Οι ίδιες διαφωνίες εμφανίστηκαν εκείνη την περίοδο και στην ΕΣΣΔ και στα καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης δημιουργώντας κρίσεις.
Παράδοση αγώνων
Η εργατική τάξη της Κίνας έχει μια τεράστια παράδοση αγώνων. Στις 4 Μάη του 1989, όταν οι εξεγερμένοι φοιτητές και εργάτες οργάνωναν τα πανεθνικά συλλαλητήρια, το έκαναν για να γιορτάσουν την επέτειο των 80 χρόνων της εξέγερσης και της μεγάλης γενικής απεργίας στις 4 Μαΐου του 1919, που σηματοδότησε τη δημιουργία των πρώτων συνδικάτων και ένα χρόνο αργότερα του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας. Λίγα χρόνια αργότερα, έγινε η επανάσταση του 1925-27 όταν στη Σαγκάη οι εργάτες έφτιαξαν εργατικά συμβούλια και συγκρούστηκαν με τους φεουδάρχες και τους ιμπεριαλιστές της Δύσης και της Ιαπωνίας που διαμέλιζαν την Κίνα.
Τον Απρίλη του 1927, η Σαγκάη ήταν για 12 μέρες υπό την κατοχή των εξεγερμένων ένοπλων εργατών, μέχρι που το ΚΚ ακολουθώντας τις οδηγίες του Στάλιν, τους κάλεσε να καταθέσουν τα όπλα και να καλωσορίσουν τον Τσανγκ Κάι Σεκ. Ο Τσανγκ Κάι Σεκ, ο ηγέτης του Κουο Μι Τανγκ, του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, όταν είδε την κατάσταση να ξεφεύγει από τα χέρια του και να περνά στα χέρια της εργατικής τάξης, δεν δίστασε να συμμαχήσει με τους αστούς, τους γαιοκτήμονες και να κατασφάξει τους εργάτες την ίδια στιγμή που ο Στάλιν πιστός στη γραμμή των “εθνικοαπελευθερωτικών” επαναστάσεων συμβούλευε το ΚΚΚ να δηλώσει υποταγή.
Ήταν μια χαμένη ευκαιρία για την εργατική τάξη της Κίνας να ακολουθήσει το παράδειγμα της επαναστατημένης Ρωσίας του 1917. Όμως οι αγώνες της συνεχίστηκαν όλα τα επόμενα χρόνια, από τον πόλεμο ενάντια στους ιμπεριαλιστές τις δεκαετίες 1930-40 ως στο κίνημα που ακολούθησε την “πολιτιστική επανάσταση” τη δεκαετία του 1960 και από το κίνημα για δημοκρατικές ελευθερίες τη δεκαετία του 1970 ως την εξέγερση της Τιενανμέν το 1989.
Η μεγαλύτερη αριθμητικά εργατική τάξη του κόσμου κουβαλάει μια πολύ μεγάλη παράδοση εργατικών αγώνων. Σήμερα η Κίνα είναι μια από τις πιο άνισες κοινωνίες. Ο συντελεστής Gini που μετρά την κοινωνική ανισότητα ανέβηκε από το 0,30 το 1980 σε 0,47 το 2017 τη στιγμή που στις ΗΠΑ είναι 0,39. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες οι φοιτητές παλεύουν ξανά στο πλευρό της εργατικής τάξης. Όταν, στις 27 Ιούλη 2018, 29 εργάτες και ακτιβιστές που προσπάθησαν να φτιάξουν συνδικάτο στο εργοστάσιο Jasic Technology στο Σεντσέν συνελήφθησαν, προκλήθηκε θύελλα αντιδράσεων από τους φοιτητές οι οποίοι είχαν ήδη αρχίσει να εκδηλώνουν την αλληλεγγύη τους στους εργατικούς αγώνες. Η απάντηση του καθεστώτος ήταν η σκληρή καταστολή, οι κινέζικες αρχές απάντησαν με μαζικές συλλήψεις φοιτητών, που πήραν τη μορφή απαγωγών. Το στοίχημα για το αν θα μπορέσει αυτός ο γίγαντας, η εργατική τάξη της Κίνας με τη νεολαία ξανά στην πρώτη γραμμή, να φτάσει την επόμενη φορά στη νίκη είναι ανοιχτό.