Διαδηλωτές ενάντια στη σύνοδο των G7 στα τέλη Αυγούστου. Η οργή για την καταστροφή του Αμαζονίου κυριάρχησε στα συνθήματα.
Στις 20 Σεπτέμβρη συντονίζονται σε διεθνή κλίμακα οι κινητοποιήσεις ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Ο Πάνος Γκαργκάνας γράφει για τις διαστάσεις που έχει πάρει αυτή η απειλή, για τις αιτίες που την προκαλούν, αλλά και για τις λύσεις που διεκδικούμε.
Η απειλή ανεπανόρθωτης καταστροφής εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής έχει πάρει πια τέτοιες διαστάσεις ώστε είναι αδύνατο να την αγνοήσει κανείς. “Μιλούν” γι' αυτήν τα ίδια τα ακραία φαινόμενα σε παγκόσμιο επίπεδο, από το ρυθμό που λιώνουν οι πάγοι στην Αρκτική μέχρι το ρυθμό που καίγονται δάση ακόμη και στην παγωμένη Βόρεια Σιβηρία.
Μιλούν επίσης θεσμοί όπως η Διακυβερνητική Επιτροπή του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), η οποία προειδοποιεί ότι απομένουν μόνο 12 χρόνια για να ληφθούν τα μέτρα που χρειάζονται για να αποφευχθεί η άνοδος της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας κατά 1,5 βαθμό Κελσίου σε σύγκριση με τα επίπεδα που επικρατούσαν πριν αρχίσει η επικίνδυνη υπερθέρμανση του πλανήτη.
“Μιλούν” με το δικό τους τρόπο τα κατεστημένα συμφέροντα που εξακολουθούν να προωθούν πολιτικές οι οποίες αυξάνουν αντί να μειώνουν τη χρήση ορυκτών καυσίμων με αποτέλεσμα να συνεχίζεται αντί να πέφτει η συσσώρευση διοξείδιου του άνθρακα και άλλων “αερίων του θερμοκηπίου” στην ατμόσφαιρα.
Αλλά ευτυχώς μιλούν με όλο και πιο δυνατή φωνή νέα οικολογικά κινήματα όπως οι κινητοποιήσεις των μαθητών και οι προσπάθειες συντονισμού για μια διεθνή μέρα δράσης στις 20 Σεπτέμβρη.
Η Αριστερά δεν μπορεί να λείπει από αυτή την εικόνα. Ιδιαίτερα η αντικαπιταλιστική αριστερά που έχει σαν σημαία της ένα μεταβατικό πρόγραμμα για το πέρασμα σε μια δίκαιη κοινωνία δεν μπορεί παρά να αναδείξει τα μέτρα που απαιτούνται και τις κοινωνικές δυνάμεις που μπορούν να τα επιβάλουν ώστε να σώσουμε τον πλανήτη από την απειλούμενη καταστροφή.
Για να ανταποκριθούμε σε αυτή την πρόκληση χρειάζεται να σταθούμε στις αιτίες της κλιματικής αλλαγής, στη σχέση τους με την πορεία του καπιταλισμού σαν σύστημα και βέβαια στις αλλαγές που διεκδικούμε για να αντιμετωπιστεί αυτή η καταστροφική δυναμική.
Η απειλή
Οι επιστημονικές εκτιμήσεις για τους μηχανισμούς που προκαλούν την υπερθέρμανση του πλανήτη και για τους κινδύνους που εγκυμονούν είναι πλέον αναμφισβήτητες, όσο κι αν προσπαθεί ο Τραμπ και οι όμοιοί του να τις εμφανίσουν ως “θεωρίες συνωμοσίας”.
Η ατμόσφαιρα γύρω από τη Γη και η παρουσία “αερίων του θερμοκηπίου” στη σύνθεσή της λειτουργεί σαν ρυθμιστής της θερμοκρασίας του πλανήτη, καθώς αυτά και ιδιαίτερα το διοξείδιο του άνθρακα βοηθούν στη συγκράτηση ενέργειας από την ηλιακή ακτινοβολία. Αν δεν υπήρχε αρκετό διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, η Γη θα ήταν σαν τον Άρη, ένας παγωμένος και άνυδρος πλανήτης. Αν αντίθετα, υπήρχαν υπερβολικές ποσότητες, τότε θα ήταν σαν την Αφροδίτη που στην επιφάνειά της επικρατούν θερμοκρασίες τήξης μετάλλων.
Επιστημονικές έρευνες έχουν κατοχυρώσει τη σύνδεση ανάμεσα στις ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα και τη θερμοκρασία. Την εποχή των Παγετώνων η συγκέντρωση CO2 βρισκόταν στα επίπεδα των 200 ppm (μέρη ανά εκατομμύριο), ενώ ανέβαινε στα 300 ppm όταν έλιωναν οι πάγοι. Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα, βρισκόμασταν στα 280 ppm. Το 1958 φτάσαμε στα 315 ppm και το 2013 στα 400 ppm!1
Οι Παγετώνες ήταν φυσικά φαινόμενα που συνδέονται με τις αλλαγές στην κλίση του άξονα της Γης. Η άνοδος της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας στη σύγχρονη περίοδο είναι ανθρωπογενής. Υπολογίζεται ότι από την προβιομηχανική περίοδο μέχρι σήμερα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν στείλει στην ατμόσφαιρα 200 δισεκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα. Σήμερα θα έπρεπε να βρούμε τρόπους να αρχίσουμε να μειώνουμε αυτές τις ποσότητες. Αντίθετα, η κατάσταση επιδεινώνεται επειδή οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου συνεχίζονται.
Είναι μήπως αυθαιρεσία να μπαίνει ένα όριο για την άνοδο της θερμοκρασίας κατά 1,5-2 βαθμούς Κελσίου; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά αρνητική. Όσο πλησιάζουμε σε αυτό το όριο, οι καταστροφικές συνέπειες γίνονται ήδη αισθητές με πολλούς τρόπους και ταυτόχρονα αυξάνεται ο κίνδυνος να πυροδοτηθούν μηχανισμοί που θα κάνουν την άνοδο της θερμοκρασίας ανεξέλεγκτη και μη αναστρέψιμη.
Στις άμεσες συνέπειες περιλαμβάνεται η άνοδος της θερμοκρασίας των ωκεανών και οι αλλαγές στα θαλάσσια ρεύματα και στους ανέμους που αυτή προκαλεί. Φαινόμενα όπως καταστροφικοί τυφώνες γίνονται πιο συχνά. Οι πιο πολλοί θυμόμαστε τον τυφώνα Κατρίνα που χτύπησε τη Νέα Ορλεάνη στις ΗΠΑ τότε που πρόεδρος ήταν ακόμα ο Τζορτζ Μπους. Μέσα στην πιο πλούσια χώρα του κόσμου, ο πληθυσμός έζησε μια φοβερή τραγωδία. Πιο πρόσφατα, το ίδιο έγινε στο Πόρτο Ρίκο, όπου η εξέγερση του πληθυσμού ενάντια στην καταστροφή ανάγκασε τον κυβερνήτη σε παραίτηση.
Ασύγκριτα μικρότερη δημοσιότητα πήρε η καταστροφή της Μπέιρα στη Μοζαμβίκη που έγινε φέτος την άνοιξη. Μια ιστορική πόλη, πρωτεύουσα του αντιαποικιακού αγώνα στις ανατολικές ακτές της Αφρικής, εξαφανίστηκε από τον χάρτη χτυπημένη από τον τυφώνα Ιντάι. Αντίστοιχα μικρή ήταν η κάλυψη για τις καταστροφικές πλημμύρες στο Πακιστάν το 2010, όταν υπέφεραν είκοσι εκατομμύρια άνθρωποι. Οι εικόνες καταστροφής από ακραία καιρικά φαινόμενα δεν είναι προβλέψεις κάποιων επιστημόνων, είναι ζωντανές εμπειρίες για όλο και περισσότερους ανθρώπους.
Σύμφωνα με τον μετεωρολόγο Χρήστο Ζερεφό, “στην Αττική, από δυο καύσωνες τα πρώτα 30 χρόνια του 20ου αιώνα φτάσαμε τους δεκαπέντε τα τελευταία 30 χρόνια”.2 Χωρίς αμφιβολία, οι νεκροί στο Μάτι και στη Μάνδρα ήταν θύματα των μνημονιακών περικοπών και των ταξικών επιλογών που δίνουν προτεραιότητες π.χ. στις δαπάνες για την αστυνομία και τους εξοπλισμούς αντί για την αντιπυρική και την αντιπλημμυρική προστασία. Θα επανέλθουμε σε αυτό παρακάτω. Αλλά η καταστροφική διάσταση της κλιματικής αλλαγής δεν μπορεί να αγνοηθεί.
Η απειλή γίνεται πιο σκληρή αν υπολογίσουμε και τους μηχανισμούς που αγριεύουν και επιταχύνουν τους ρυθμούς ανόδου της υπερθέρμανσης. Οι πάγοι στους πόλους της Γης δεν λειτουργούν μόνο σαν τεράστιοι καταψύκτες. Λειτουργούν επίσης σαν τεράστιοι καθρέφτες που στένουν πίσω ποσότητες ενέργειας αντανακλώντας την ηλιακή ακτινοβολία. Στους πάγους η αντανάκλαση στέλνει πίσω το 70 τοις εκατό, ενώ στους ωκεανούς η αντανάκλαση πέφτει στο 20%. Όσο συρρικνώνονται οι πάγοι και αυξάνεται η επιφάνεια των θαλασσών, τόσο η Γη χάνει την ικανότητα να αντανακλά. Η κλιματική αλλαγή γίνεται αυτοτροφοδοτούμενη.
Ένας άλλος μηχανισμός που λειτουργεί παρόμοια είναι η συρρίκνωση του τροπικού δάσους στον Αμαζόνιο. Το δάσος αποτελεί το μεγαλύτερο αποθηκευτικό μηχανισμό του πλανήτη για το διοξείδιο του άνθρακα. Όσο οι πυρκαγιές που προκαλεί η κλιματική αλλαγή (και η λεηλασία του από τα συμφέροντα που υπηρετεί σήμερα ο Μπολσονάρο) το συρρικνώνουν, τόσο περισσότερο χάνει αυτή την ικανότητα. Οι ποσότητες είναι τεράστιες. Το διοξείδιο του άνθρακα που συγκρατούν τα δέντρα και το έδαφος τους τροπικού δάσους του Αμαζόνιου ισοδυναμεί με εκπομπές δεκαετιών από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Ήδη πριν από τη φοβερή πυρκαγιά που ξέσπασε μέσα στον Αύγουστο, υπήρχαν μελέτες που εκτιμούσαν ότι με τους ρυθμούς που συρρικνώνεται το δάσος του Αμαζόνιου, ο ρυθμός υπερθέρμανης του πλανήτη θα αυξηθεί κατά 50% σε μερικές δεκαετίες. Μετά τις πυρκαγιές του Αυγούστου, μάλλον δεν υπάρχει περιθώριο δεκαετιών.
Δικαιολογημένα η πιο πρόσφατη έκθεση της IPCC είναι κατηγορηματική. Μια από τις συγγραφείς της έκθεσης, η Ντέμπρα Ρόμπερτς δήλωσε: “Αυτό είναι το πιο μεγάλο 'καμπανάκι' από πλευράς της επιστημονικής κοινότητας και ελπίζω ότι θα κινητοποιήσει τον κόσμο και θα σπάσει τον εφησυχασμό”.3
Οι αιτίες
Ποιες δραστηριότητες παράγουν αυτές τις τεράστιες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου και ιδιαίτερα διοξείδιου του άνθρακα που μας απειλούν με κλιματική καταστροφή; Τα μερίδια ποικίλουν από χώρα σε χώρα ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν και ανάλογα με τη θέση της στην παγκόσμια οικονομία, αλλά στα κέντρα του καπιταλισμού οι μελέτες δείχνουν ότι το 35% προέρχεται από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, 22% από τις μεταφορές, 29% από την χρήση ορυκτών καυσίμων για θέρμανση και άλλες ανάγκες των κατοίκων και των επιχειρήσεων στις πόλεις και 9% από αγροτικές δραστηριότητες.4
Στην κορυφή των ρυπαντών βρίσκονται οι ΗΠΑ, παρόλο που η οικονομία της Κίνας έχει γιγαντωθεί και από το 2007 παράγει περισσότερες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από κάθε άλλη χώρα. Ιστορικά, όμως, μελέτες δείχνουν ότι από το 1751 μέχρι το 2016 η συμβολή των ΗΠΑ στη συσσώρευση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα ήταν 29%, της Κίνας 13%, της Βρετανίας 5%.5 Επιπλέον, χρειάζεται να παίρνουμε υπόψη και την αλληλοδιείσδυση μεταξύ των επιμέρους οικονομιών. Πολλά από τα ρυπογόνα εργοστάσια της Κίνας δουλεύουν για τις πολυεθνικές της Δύσης που έχουν βρει εκεί φτηνό εργατικό δυναμικό. Επίσης, το αμερικανικό Πεντάγωνο από μόνο του ευθύνεται για περισσότερες εκπομπές από τις πιο πολλές χώρες. Όπως παρατηρεί ο Λέανδρος Μπόλαρης:
“Στον πλανήτη ζούνε περίπου έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι κι από αυτούς οι μισοί δεν συμβάλλουν στο παραμικρό στην υπερθέρμανση, οι «εκπομπές» τους είναι μηδενικές. Ένα πρόσθετο 1,5 δις του παγκόσμιου πληθυσμού πραγματοποιεί πολύ μικρές εκπομπές. Καμιά σύγκριση δηλαδή με τον σημαντικότερο ρυπαντή του περιβάλλοντος που σπάνια αναφέρεται, το αμερικάνικο Πεντάγωνο. Όπως σημειώνει ο Ίαν Άνγκους: «Σήμερα, οι αμερικάνικες ένοπλες δυνάμεις είναι ο μεγαλύτερος χρήστης πετρελαίου στον κόσμο, ο μεγαλύτερος ρυπαντής -παράγει περισσότερα επικίνδυνα απόβλητα από τις πέντε μεγαλύτερες χημικές βιομηχανίες των ΗΠΑ- και ο μεγαλύτερος παραγωγός εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου». Η αμερικάνικη κυβέρνηση είχε φροντίσει να εξασφαλίσει την εξαίρεση των ενόπλων δυνάμεών της από την Συνθήκη του Κιότο για το Περιβάλλον το 1997 και του Παρισιού στα τέλη του 2015”.
Όταν έχουμε αυτές τις εικόνες, γίνεται πιο καθαρό το πόσο παραπλανητικά είναι κάποια κλισέ που αναπαράγονται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ και τροφοδοτούνται από τις κυβερνήσεις που υπηρετούν τα μεγάλα καπιταλιστικά συμφέροντα. Ξεχωριστή θέση σε αυτή την κατηγορία έχει ο μύθος ότι ρυπογόνες είναι οι “αναδυόμενες” οικονομίες όπως η Κίνα ή η Ινδία ενώ η Ευρώπη έχει περάσει σε φάση “πράσινης ευαισθησίας”.
Η Βρετανία, η Γαλλία, η Ιρλανδία και ο Καναδάς τυπικά έχουν κηρύξει τις χώρες τους σε κατάσταση έκτακτης κλιματικής ανάγκης και έχουν δεσμευτεί ότι θα σταματήσουν τις επιδοτήσεις για τα ορυκτά καύσιμα στα πλαίσια των αποφάσεων των G7 το 2016. Στην πράξη τα στοιχεία δείχνουν ότι δίνουν συνολικά 27,5 δις δολάρια κάθε χρόνο για τέτοιες επιδοτήσεις.7 Η Γερμανία που αυτοπροβάλλεται ως πρωταθλήτρια στην προώθηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, προωθεί ταυτόχρονα έναν νέο αγωγό φυσικού αερίου από τη Ρωσία, τον Nord Stream 2.
Η συνολική εικόνα είναι ότι παρά τις προειδοποιήσεις της IPCC και τις τυπικές δεσμεύσεις, η χρήση ορυκτών καυσίμων αυξάνεται και οι ανταγωνισμοί για τον έλεγχο των πηγών τους οξύνονται. Πίσω από τις εικόνες για αυξανόμενη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας όπως η αιολική, υπάρχει μια επέκταση αντί για περιορισμό της χρήσης ορυκτών καυσίμων. Η BP παραδείγματος χάρη ανακοινώνει επίσημα ότι σχεδιάζει αύξηση της παραγωγής πετρέλαιου και φυσικού αέριου κατά 16% μέχρι το 2025, έστω κι αν η έκθεση που δίνει αυτά τα στοιχεία μιλάει με τα καλύτερα λόγια για το μέλλον των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.8
Στις ΗΠΑ, πριν ακόμα από τις εξορμήσεις του Τραμπ που υπερασπίζεται ανοιχτά τα ορυκτά καύσιμα, είχε ξεκινήσει μια τεράστια προσπάθεια για αξιοποίηση κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου με τη μέθοδο του fracking. Όπως γράφαμε στην Εργατική Αλληλεγγύη πριν πέντε χρόνια: “Στις ΗΠΑ την τελευταία δεκαετία, η παραγωγή φυσικού αερίου έχει εκτιναχτεί χάρη στη νέα τεχνολογία που ονομάστηκε fracking. Με τις πλάτες των κυβερνήσεων Μπους και Ομπάμα, οι αμερικάνικες εταιρείες ενέργειας άρχισαν να χρησιμοποιούν μια καταστροφική για το περιβάλλον μέθοδο οριζόντιων γεωτρήσεων και υδραυλικής διάνοιξης των προσβάσεων σε κοιτάσματα που παλιά ήταν απρόσιτα. Αυτό ανέβασε την παραγωγή σε σημείο που πολλοί αναλυτές να μιλούν για ενεργειακή ανεξαρτησία των ΗΠΑ.
Η θεωρία ότι οι ΗΠΑ δεν έχουν πια ανάγκη τα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής είναι ένα παραμύθι, όπως εξηγεί πολύ ωραία ένα πρόσφατο βιβλίο με τίτλο “Snake Oil”. Παρά την τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή, κύρια των υδάτινων πόρων, η παραγωγή φυσικού αέριου με τη μέθοδο fracking στηρίζεται στην εκμετάλλευση των πιο «εύκολων» κοιτασμάτων. Η συνέχισή της απαιτεί όλο και πιο δαπανηρές (και καταστροφικές) γεωτρήσεις”.9
Αυτή η εξόρμηση για την “ενεργειακή ανεξαρτησία” των ΗΠΑ που συνεχίζεται αμείωτη με τεράστια στήριξη από το κράτος και τις τράπεζες για τις εταιρείες του fracking συμπληρώνεται από τις εξορμήσεις του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού για τον έλεγχο των αποθεμάτων πετρελαίου που έχουν ανάγκη τόσο οι σύμμαχοι όσο και οι ανταγωνιστές τους. Περίπου το 80% των ενεργειακών αναγκών παγκόσμια καλύπτεται από ορυκτά καύσιμα και υπολογίζεται ότι το 25% των γνωστών κοιτασμάτων πετρελαίου βρίσκονται στη Σαουδική Αραβία. Αν προσθέσουμε στην εικόνα και το Ιράκ, το Κουβέιτ και το Ιράν, καταλαβαίνουμε γιατί η Μέση Ανατολή ήταν και παραμένει το θέατρο των πιο σκληρών συγκρούσεων ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις και καμιά κυβέρνηση δεν αποσύρεται από αυτόν τον άγριο ανταγωνισμό.
Αυτό ισχύει και για την ελληνική περίπτωση. Ο κόσμος κυριολεκτικά καίγεται, αλλά η επίσημη πολιτική επιμένει ότι το μέλλον ανήκει στην αξιοποίηση του “ορυκτού πλούτου της χώρας” με χορήγηση αδειών για γεωτρήσεις και άντληση πετρέλαιου ή φυσικού αέριου στο Ιόνιο, στα νότια της Κρήτης αλλά και μέχρι το Καστελόριζο και την Κύπρο, σε ανταγωνισμό με την Τουρκία και σε συμμαχία με το κράτος-τρομοκράτη της Μέσης Ανατολής, το Ισραήλ. Η Λουίζα Γκίκα δίνει αναλυτικά τις εικόνες της απειλούμενης καταστροφής, αλλά και των αντιστάσεων που αναπτύσσονται, σε άλλες σελίδες αυτού του τεύχους. Θα ξαναγυρίσουμε πιο κάτω στα καθήκοντα που βάζουν για το κίνημα και την Αριστερά αυτές οι εξελίξεις.
Ο καπιταλισμός είναι από το ξεκίνημά του ένα σύστημα τυφλής ανταγωνιστικής συσσώρευσης που στηρίζεται στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και δημιουργεί συνθήκες ανταγωνιστικής σχέσης με τη φύση: αντλεί πόρους που αυξάνουν τον πλούτο αλλά ταυτόχρονα εξαντλεί τις δυνατότητες του φυσικού περιβάλλοντος να αναπαράγει τις συνθήκες του. Είναι μια κατάσταση που οδήγησε τον Μαρξ να μιλήσει για ρήγμα στη σχέση του μεταβολισμού ανάμεσα στην ανθρώπινη κοινωνία και τη φύση.
Ο Μαρξ και το περιβάλλον
Για να κατανοήσουμε αυτό το “ρήγμα” χρειάζεται να δούμε την ίδια την έννοια αυτού του “μεταβολισμού”:
“Η εργασία είναι πρώτα απ' όλα μια διαδικασία ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, μια διαδικασία με την οποία ο άνθρωπος με τις δικές του δράσεις μεσολαβεί, ρυθμίζει και ελέγχει τον μεταβολισμό ανάμεσα στον ίδιο και τη φύση. Στέκεται απέναντι στα υλικά της φύσης σαν μια δύναμη της φύσης. Βάζει σε κίνηση τις φυσικές δυνάμεις που ανήκουν στο ίδιο του το σώμα, τα χέρια, τα πόδια, το κεφάλι του με στόχο να οικειοποιηθεί τα υλικά της φύσης με μορφή προσαρμοσμένη στις ανάγκες του. Μέσα από αυτή την κίνηση επιδρά πάνω στην εξωτερική φύση και την αλλάζει και με αυτόν τον τρόπο ταυτόχρονα αλλάζει τη δική του φύση. ... Η εργασία είναι η γενικευμένη συνθήκη για τη μεταβολική αλληλεπίδραση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, η διαρκής συνθήκη που έχει επιβάλει η φύση πάνω στην ανθρώπινη ύπαρξη”.10
Ο Μαρξ άρχισε να εντοπίζει τα προβλήματα που προκαλεί ο καπιταλισμός στην ίδια τη σχέση των ανθρώπων με τη φύση μέσα από τη μελέτη των επιπτώσεων της χρήσης χημικών λιπασμάτων στην αγροτική παραγωγή.
Επί αιώνες, από την εποχή του περάσματος από τις κοινωνίες των τροφοσυλλεκτών στις κοινωνίες που στηρίζονταν σε εγκαταστημένους καλλιεργητές της γης, μέχρι το πέρασμα στον καπιταλισμό και τη βιομηχανική επανάσταση, η γεωργία πέρασε από διάφορες μορφές καλλιέργειας και αναμόρφωσε το τοπίο σχεδόν παντού, αλλά πάντα κατάφερνε να έχει μια σχέση με την καλλιεργούμενη γη που ανανέωνε τις δυνατότητες του εδάφους. Τα στοιχεία που αντλούσαν τα σπαρτά και τα κοπάδια από το έδαφος επέστρεφαν σε αυτό μετά την κατανάλωσή τους από τους ανθρώπους και τα ζώα με πολλούς τρόπους- με την κοπριά, με το νερό της βροχής, με τα φύλλα και τις στάχτες από τα δέντρα, με την εναλλαγή των καλλιεργειών.
Το προχώρημα του καπιταλισμού σε ανταγωνιστικό διαχωρισμό ανάμεσα σε ύπαιθρο και πόλη, με τις πιέσεις για εντατικοποίηση της παραγωγής, την εξειδίκευση σε μονοκαλλιέργειες και άλλα πολλά ήταν αυτό που οδήγησε σε φαινόμενα εξάντλησης του εδάφους.
Γράφει ο Μαρξ και πάλι στο Κεφάλαιο:
“Η καπιταλιστική παραγωγή συγκεντρώνει τον πληθυσμό σε μεγάλα κέντρα και ωθεί σε αυξανόμενη βαρύτητα του πληθυσμού των πόλεων. Αυτό έχει δυο αποτελέσματα. Από τη μια μεριά συγκεντρώνει την ιστορική κινητήρια δύναμη της κοινωνίας. Από την άλλη, διαταράσσει την μεταβολική αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και γης, εμποδίζει την επιστροφή στο έδαφος των στοιχείων που καταναλώθηκαν από τους ανθρώπους με τη μορφή τροφής και ένδυσης. Έτσι εμποδίζει τη λειτουργία της αιώνιας φυσικής συνθήκης για τη συνεχή γονιμότητα του εδάφους. ...Κάθε πρόοδος στην καπιταλιστική γεωργία είναι πρόοδος στην τέχνη της καταλήστευσης όχι μόνο του εργάτη αλλά και του εδάφους. ... Η καπιταλιστική παραγωγή, συνεπώς, αναπτύσσει την τεχνική και το βαθμό συνδυασμού της κοινωνικής παραγωγικής διαδικασίας υπονομεύοντας ταυτόχρονα τις αρχικές πηγές κάθε πλούτου- το έδαφος και τον εργάτη”.11
Από την εποχή του Μαρξ στη σημερινή, οι διαστάσεις αυτών των φαινομένων έχουν γίνει τεράστιες και αφορούν πια όχι μόνο την ποιότητα του εδάφους αλλά και των ωκεανών και της ατμόσφαιρας.
Οι δραστηριότητες των πολυεθνικών που ελέγχουν την παραγωγή και διακίνηση τροφίμων και γενικότερα αγροτικών προϊόντων έχουν συνέπειες που φτάνουν πολύ πέρα από τα χωράφια της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Καταστρέφουν τα εδάφη σε τεράστιες εκτάσεις της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας προωθώντας επιλογές καλλιεργειών που δεν έχουν σχέση με τις παραδοσιακές της κάθε περιοχής, αλλά με το εξαγωγικό μοντέλο που επιβάλλουν με τη βοήθεια “διαρθρωτικών προγραμμάτων” του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Η επιλογή ότι μια χώρα του “Τρίτου Κόσμου” θα κάνει τα χρέη της βιώσιμα επειδή θα κερδίζει συνάλλαγμα εξάγοντας τριαντάφυλλα ή φράουλες στις παγκόσμιες αγορές αποδείχθηκε τρελλή από κάθε άποψη. Όσο περισσότερες χώρες μπήκαν σε αυτόν τον προσανατολισμό, τόσο περισσότερο χειροτέρευαν οι δυνατότητες να εξυπηρετούν τα χρέη τους καθώς οι τιμές των εξαγωγών τους σε δολάρια έπεφταν. Οι συνέπειες για το περιβάλλον τους και τους πληθυσμούς τους, όμως, αποδεικνύονταν διαρκείς. Και τα κέρδη συγκεντρώνονταν σε όλο και λιγότερα χέρια.
Τα κέρδη από τις μονοκαλλιέργειες είναι ακόμη πιο συγκεντρωμένα. Το 40% των κερδών από το τσάι ελέγχεται από 4-5 μεγαθήρια σαν την Unilever. H Nestle έχει κέρδη που ξεπερνούν το ΑΕΠ των 65 πιο φτωχών χωρών του πλανήτη. Η Bayer έδωσε 50 δισεκατομμύρια για να εξαγοράσει την Monsanto, αλλά τώρα η μετοχή της βουλιάζει καθώς τα δικαστήρια επιδικάζουν τεράστιες αποζημιώσεις για τις συνέπειες που έχουν καρκινογόνα προϊόντα όπως το πολυδιαφημισμένο ζιζανιοκτόνο της.
Οι καταστροφικές επιπτώσεις δεν περιορίζονται εκεί. Οι μεταφορές που απαιτούνται για τη διακίνηση του αυξανόμενου όγκου αυτού του διεθνούς εμπορίου έχουν μεγάλο μερίδιο στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου. Οι μεταφορές με αεροπλάνο επιβαρύνουν την ατμόσφαιρα ανά χιλιόμετρο εφτά φορές παραπάνω σε σύγκριση με το τρένο. Φορτηγά και αυτοκίνητα ευθύνονται για το 70% των εκπομπών από τις μεταφορές. Αν η αντίστοιχη μεταφορά γινόταν με τρένο η μείωση των εκπομπών θα ήταν 92%! Κι όμως, οι επενδύσεις στρέφονται διαρκώς προς τους κατασκευαστές αυτοκινητόδρομων και σε βάρος του σιδηρόδρομου. Στην Ελλάδα, το μερίδιο των μεταφορών με το τρένο έχει συρρικνωθεί απελπιστικά επί δεκαετίες.
Η βιομηχανία τσιμέντου που είναι ο μεγάλος προμηθευτής των κατασκευαστικών εταιρειών, βρίσκεται ανάμεσα στους πρωταθλητές των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου παγκόσμια. Μαζί με τα διυλιστήρια και τα χαλυβουργεία ευθύνονται για το 50% των εκπομπών της παγκόσμιας βιομηχανίας. Ο κύκλος των επιλογών του καπιταλισμού είναι φαύλος και δεν πρόκειται να σπάσει με δικές τους επιλογές.
Ένα παράδειγμα τέτοιων αποτυχημένων επιλογών είναι τα βιοκαύσιμα, δηλαδή καύσιμα που προέρχονται από την επεξεργασία φυτικής παραγωγής. Προβλήθηκαν ως “βιώσιμη” και “ανανεώσιμη” πηγή ενέργειας και η ΕΕ έβαλε στόχους ότι τα κράτη-μέλη πρέπει να αντλούν το 10% των καυσίμων για τις μεταφορές από τέτοιες πηγές μέχρι το 2020. Ωστόσο, τα βιοκαύσιμα προκαλούν εκπομπές CO2 όπως και τα ορυκτά καύσιμα. Επιπλέον, απαιτούν τεράστιες εκτάσεις γης για την καλλιέργεια της πρώτης ύλης, προκαλώντας καταστροφές σε δάση εκεί όπου οι πολυεθνικές τρέχουν να αρπάξουν εκτάσεις για να επωφεληθούν από τις επιδοτήσεις για αυτή την “εναλλακτική” μορφή ενέργειας.
Οι λύσεις
Πώς μπορούμε, λοιπόν, να σπάσουμε πραγματικά αυτόν το φαύλο κύκλο; Ένα πρώτο βήμα είναι να απορρίψουμε τις απόπειρες να μεταφερθεί η ευθύνη στον καθένα και την καθεμιά μας ατομικά. Είναι προκλητικό να κάνει διαφημίσεις η Κόκα-κόλα που μας προτρέπουν να ανακυκλώνουμε τα πλαστικά μπουκαλάκια της. Δεν μπορούν να κουνούν το δάχτυλο στον απλό κόσμο ότι δεν έχει οικολογική συνείδηση, όλα αυτά τα συμφέροντα που παράγουν δισεκατομμύρια τόνους απόβλητα καταστροφικά για το περιβάλλον. Οι αλυσίδες σουπερμάρκετ εμπορεύονται προϊόντα τυλιγμένα σε πλαστικά και απαιτούν από τον πελάτη να προσέξει πού θα καταλήξουν. Μόνο συλλογικά μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις.
Αυτό ισχύει για όλες τις προκλήσεις, ακόμη και αυτές που είναι πιο προσωπικές, όπως οι διατροφικές επιλογές. Η λύση δεν είναι να γίνουμε όλοι χορτοφάγοι επειδή η βιομηχανία κρέατος λειτουργεί απαράδεκτα. Συνολικά η παραγωγή τροφίμων όπως είδαμε βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο τεράστιων συμφερόντων που ενδιαφέρονται περισσότερο για τα κέρδη τους παρά για την ποιότητα της τροφής που φτάνει στο τραπέζι μας. Και μέσα στον καπιταλισμό οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι δεν έχουν την ελευθερία και την άνεση να δώσουν τον χρόνο που χρειάζεται για να προσέξουν τη διατροφή τους. Άμα είσαι στο τρέξιμο, ένα πιτόγυρο με απ' όλα είναι μια εύκολη λύση έστω κι αν ξέρεις ότι δεν είναι η πιο υγιεινή επιλογή.
Πολύ περισσότερο η συλλογικότητα είναι αναγκαία όταν βρισκόμαστε απέναντι σε ζητήματα που αφορούν ολόκληρες περιοχές. Οι κάτοικοι της Μάνδρας δεν είχαν ούτε έχουν την πολυτέλεια να μετακομίσουν ο καθένας και η καθεμιά κάπου αλλού για να σωθούν από τις πλημμύρες.12 Ούτε υπάρχει ζήτημα ότι η επιστήμη δεν μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων. Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό της έδρας Γεωλογικών Επιστημών Κώστα Συνολάκη: “Ήδη από το 1938 υπάρχει η τεχνολογία που επιτρέπει να γίνει άμεση εκτίμηση της στάθμης του νερού σε όμορες συνοικίες πόλεων και σε χειμάρρους ώστε να ληφθεί κατάλληλη απόφαση για απομάκρυνση του πληθυσμού σε περίπτωση ακραίων βροχοπτώσεων. Δεκάδες ίσως και εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ έχουν δαπανηθεί σε σχετικές υδρολογικές μελέτες αλλά στη Μάνδρα καταλάβαμε πόσο απροετοίμαστοι είμαστε”.13
Το πραγματικό ζήτημα είναι ότι κόντρα στα συμφέροντα των πολλών και στις δυνατότητες που προσφέρει η επιστήμη και η τεχνολογία, οι επιλογές του συστήματος επιμένουν σε λύσεις καταστροφικές. Σε άλλες σελίδες αυτού του τεύχους η Εμμανουέλα Τερζοπούλου παρουσιάζει τις απειλές για τη Ραφήνα και συνολικότερα για την Αττική από τη διαχείριση των ρεμάτων που επιβάλλουν οι προτεραιότητες της τουριστικής και της κατασκευαστικής βιομηχανίας. Η αντίσταση σε αυτές τις επιλογές είναι αναγκαία, όχι μόνο από περιοχή σε περιοχή, αλλά συνολικά και συντονισμένα από όλες τις οργανωμένες συλλογικότητες.14
Η παγκόσμια μέρα δράσης στις 20 Σεπτέμβρη είναι μια καλή ευκαιρία για να βρεθούμε μαζί στους δρόμους όχι μόνο με το διεθνές κίνημα αλλά και πανελλαδικά, από τις Σκουριές μέχρι το Καστέλλι και από την Πίνδο ως την Αττική.
Οι διεκδικήσεις που έχουμε να προβάλουμε είναι τεράστιες.
Ένα πρώτο παγκόσμιο αίτημα είναι ότι τα αποθέματα ορυκτών καυσίμων πρέπει να μείνουν εκεί που βρίσκονται, κάτω από το έδαφος. Το “Στοπ στις εξορύξεις” είναι αίτημα που ενώνει πάνω από σύνορα. Αλλά είναι και τεράστια μάχη, όχι μόνο γιατί απαιτεί σύγκρουση με τα πολυεθνικά μεγαθήρια του πετρέλαιου και του φυσικού αέριου, αλλά και με τις πολεμικές εξορμήσεις των κυβερνήσεων για τον έλεγχο των κοιτασμάτων. Μαζί με το αίτημα για να σταματήσουν οι γεωτρήσεις και οι εξορύξεις πάει το αίτημα για να σταματήσει ο αγώνας δρόμου των εξοπλισμών και η εμπλοκή στις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις. Δεν θέλουμε περισσότερες φρεγάτες, θέλουμε ειρήνη στο Αιγαίο και λευτεριά στους λαούς της Μέσης Ανατολής.
Επίσης παγκόσμιο αίτημα είναι όχι μόνο να μην αυξάνεται η χρήση ορυκτών καυσίμων αλλά και να αρχίσει να μειώνεται η κατανάλωσή τους. Υπάρχουν τρόποι και τεχνολογίες για να πάμε προς τα εκεί με γοργούς ρυθμούς για να προλάβουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη. Δημόσιες και δωρεάν συγκοινωνίες στις πόλεις για να μειωθεί η χρήση αυτοκινήτων. Προτεραιότητα στις ηλεκτροκίνητες συγκοινωνίες, στο μετρό αλλά και στο σιδηρόδρομο απέναντι στα φορτηγά και τους αυτοκινητόδρομους. Μεγαλύτερης διάρκειας διακοπές για τους εργαζόμενους σε συνδυασμό με μείωση των αεροπορικών πτήσεων που επιβαρύνουν δυσανάλογα την ατμόσφαιρα. Δεν είναι ανάγκη να έρχονται με τσάρτερ οι τουρίστες για να ξεκουραστούν. Πρόγραμμα εργατικών κατοικιών με σύγχρονες προδιαγραφές μόνωσης και συλλογικής θέρμανσης για να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας. Στήριξη αγροτικών συνεταιρισμών με προσανατολισμό τη βιώσιμη καλλιέργεια ποιοτικών προϊόντων με μείωση της σπατάλης σε λιπάσματα, νερό και ενέργεια. Και βέβαια, στροφή της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας προς τις ανανεώσιμες πηγές.
Αυτό δεν σημαίνει πράσινο φως για τον κάθε Μυτιληναίο να σπέρνει ανεμογεννήτριες όπου γουστάρει καταστρέφοντας τα βουνά και τα δάση. Ακριβώς το αντίθετο: βασικό αίτημα είναι ο δημόσιος και εργατικός έλεγχος στη ΔΕΗ και σε όλο τον τομέα ενέργειας. Οι τεχνολογικές δυνατότητες για να προχωρήσουμε σε αντικατάσταση της χρήσης ορυκτών καυσίμων με την προγραμματισμένη ανάπτυξη εναλλακτικών ανανεώσιμων πηγών υπάρχουν. Το θέμα είναι ποιος έχει τον έλεγχο και πόσο σέβεται τις ανάγκες των ανθρώπων και της φύσης.
Τα κινήματα για το κλίμα και το περιβάλλον πρέπει να μπουν δυναμικά στη μάχη ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις. Για τους πιο πολλούς ακτιβιστές, αυτό είναι προφανές στην περίπτωση του νερού και (συνήθως) των συγκοινωνιών. Όμως είναι το ίδιο επείγον να σταματήσουμε το πέρασμα της ΔΕΗ αλλά και των ΕΛΠΕ και της ΔΕΣΦΑ στα ιδιωτικά συμφέροντα. Οι Λάτσηδες, οι Βαρδινογιάννηδες, οι Κοπελούζοι και οι εφοπλιστές είναι σφιχτά διαπλεκόμενοι με τις μεγαλύτερες εταιρείες που βγάζουν μυθικά κέρδη από τα ορυκτά καύσιμα. Δικό τους όραμα είναι να επεκταθούν μαζί με την Total, την Exxon, την Eni κλπ από το Ιόνιο μέχρι την Κύπρο. Είναι τραγικό να απλωθεί περισσότερο ο έλεγχός τους στην παραγωγή ενέργειας.
Αντίθετα, δημόσιος έλεγχος σημαίνει αγώνα για προχώρημα στην εναλλακτική κατεύθυνση. Η ΔΕΗ έχει ανάγκη από επενδύσεις και όχι από λεηλασία από αυτά τα αρπακτικά. Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι στη Βρετανία, παραδείγματος χάρη, τα δυο τρίτα της ενέργειας που παράγεται στους ηλεκτρικούς σταθμούς χάνεται σε απώλειες είτε από διαρροές στο δίκτυο μεταφοράς είτε από απαρχαιωμένες εγκαταστάσεις. Αλίμονο αν παραδώσουμε στα αρπακτικά την αντιμετώπιση τέτοιων προβλημάτων.
Ακριβώς επειδή είναι τόσο τεράστιο το μέγεθος των αλλαγών που απαιτούνται, είναι απαραίτητο να αξιοποιήσουμε τη δύναμη της εργατικής τάξης. Χρειαζόμαστε το εργατικό κίνημα στην πρώτη γραμμή της πάλης για να σώσουμε τον πλανήτη. Χρειαζόμαστε τα συνδικάτα να υιοθετήσουν το ριζικό πρόγραμμα των αλλαγών που είναι απαραίτητες για να σταματήσουμε την κλιματική καταστροφή. Και μπορούμε να το πετύχουμε γιατί αυτό συμβαδίζει με τα συμφέροντα όλης της εργατικής τάξης που ζει όχι μόνο την εκμετάλλευση και την καταπίεση από αυτό το σύστημα αλλά βιώνει τις απειλές της κλιματικής αλλαγής στην καθημερινή ζωή της.
Ακόμη και εργατικά κομμάτια που απασχολούνται σε τομείς που θα χρειαστεί να συρρικνωθούν και προοπτικά να κλείσουν, όπως παραδείγματος χάρη η άντληση και διύλιση πετρέλαιου, μπορούν να κερδιθούν, γιατί ένα πρόγραμμα αναδιάρθρωσης της παραγωγής με βάση τις ανάγκες των ανθρώπων και του περιβάλλοντος θα δημιουργήσει περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και συνθήκες για όλους.
Θυμόμαστε τον αγώνα των ανθρακωρύχων της Βρετανίας με τη μεγάλη απεργία ενάντια στη Θάτσερ. Όσοι νόμιζαν ότι μια ήττα των ανθρακωρύχων θα ήταν μια “πράσινη” νίκη επειδή θα έκλειναν ορυχεία άνθρακα έπεσαν τελείως έξω. Η επικράτηση της Θάτσερ έδωσε μεγαλύτερη δύναμη στη BP και στη Shell, εξασθένισε το εργατικό κίνημα και τις αντιστάσεις στη νεοφιλελεύθερη επέλαση που απογείωσε και την περιβαλλοντική καταστροφή. Η επαναστατική αριστερά που στήριξε τους ανθρακωρύχους είχε δίκιο να υποστηρίζει ότι η αλλαγή της κοινωνίας περνάει από εργατικές νίκες και όχι από καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις.
Σήμερα, πριν φτάσουμε σε επαναστατικές ανατροπές, υπάρχουν προγραμματικές προτάσεις από τμήματα της ρεφορμιστικής, κοινοβουλευτικής αριστεράς που μιλούν για “Ένα εκατομμύριο πράσινες θέσεις εργασίας” στη Βρετανία και για ένα “Πράσινο Νιου Ντιλ” στις ΗΠΑ. Οι τέσσερις βουλευτίνες των Δημοκρατικών που έχουν μπει στο στόχαστρο του Τραμπ (αυτές από τις οποίες ζήτησε ρατσιστικά “να πάνε πίσω από εκεί που ήρθαν” επειδή είναι αφροαμερικάνικης ή ισπανόφωνης καταγωγής) κερδίζουν σε δημοφιλία καθώς συνδέουν ένα πρόγραμμα αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής με μεγάλης κλίμακας κρατική παρέμβαση ενάντια στην ανεργία και την οικονομική κρίση με τρόπο αντίστοιχο του Ρούζβελτ στη δεκαετία του 1930.
Ξέρουμε ότι ο κοινοβουλευτικός δρόμος δεν οδηγεί στην πραγματοποίηση των υποσχέσεων που υπάρχουν στις διακηρύξεις του. Ζούμε στη χώρα που έχει ζωντανές τις εμπειρίες από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, θυμόμαστε υπουργούς να μπαίνουν με άλλο πρόγραμμα στα υπουργεία και στην πορεία να εφαρμόζουν μνημονιακές περικοπές στη δασοπροστασία και στην πυρόσβεση, να υποκύπτουν στην Eldorado Gold, στην COSCO και στην Lamda development, να προωθούν ιδιωτικοποιήσεις στα τρένα, στα λιμάνια, στα αεροδρόμια.
Το συμπέρασμα που βγάζουμε από τέτοιες εμπειρίες, όμως, δεν είναι να εγκαταλείψουμε τις ριζικές ανατροπές ως “ανέφικτες”, αλλά αντίθετα να επιδιώξουμε να τις επιβάλουμε κόντρα στα μεγάλα συμφέροντα μέσα από τον επαναστατικό δρόμο, με τη δύναμη του κινήματος, των αγώνων και της εργατικής τάξης. Για να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό πριν καταστρέψει τα πάντα.
Σημειώσεις
1. Martin Empson, Land and Labour, Marxism ecology and human history, London, Bookmarks, 2014, p. 250
2. Χρήστος Ζερεφός, Τα περιθώρια στενεύουν, Η Καθημερινή, 18 Αυγούστου 2019
3. αναφέρεται από την Suzanne Jeffery στο άρθρο της Dirty energy, capitalism and the working class, International socialism journal 162, spring 2019. http://isj.org.uk/dirty-energy-capitalism/
4. Martin Empson, ο.π. σελ. 270
5. Suzanne Jeffery, ο.π. πηγή Hansen, James, 2018, “Climate Change in a Nutshell: The Gathering Storm”, www.columbia.edu/~jeh1/mailings/2018/20181206_Nutshell.pdf
6. Λέανδρος Μπόλαρης, Καπιταλισμός και περιβάλλον- σχέσεις καταστροφής, Σοσιαλισμός από τα κάτω 125, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2017, http://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1021
7. https://www.climatechangenews.com/2019/06/24/four-countries-declared-climate-emergencies-give-billions-fossil-fuels/
8. Vaughan, Adam, 2019, “Renewable Energy will be World’s Main Power Source by 2040, says BP”, Guardian (14 February), www.theguardian.com/business/2019/feb/14/renewable-energy-world-power-source-bp
9. http://ergatiki.gr/article.php?id=10354
10. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος Ι. Αναφέρεται από τον John Bellamy Foster στο βιβλίο του Marx's ecology, materialism and nature, Monthly review press, New York 2000, σελ. 157
11. Αναφέρεται από τον John Bellamy Foster, ό.π. Σελ 156
12. Δήμητρα Κυρίλλου, Κώστας Πίττας, Μάνδρα- η κρίση της Αττικής, Σοσιαλισμός από τα κάτω 126, Γενάρης-Φλεβάρης 2018.
13. Κώστας Συνολάκης, Δρόμος χωρίς επιστροφή, Καθημερινή 18 Αυγούστου 2019
14. Ορέστης Ηλίας, Ξεσηκωμός για τον πλανήτη, Σοσιαλισμός από τα κάτω 134, Μάης-Ιούνης 2019.