Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου
Φρίντριχ Ένγκελς
Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας
Κρις Χάρμαν
Τιμή 12 ευρώ, 156 σελίδες
Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο
«Είναι η ανθρώπινη φύση εμπόδιο στην πάλη για το σοσιαλισμό;» Αυτό το ερώτημα απασχολεί πολλούς νέους και νέες, εργάτες και εργάτριες που αναζητούν μια εναλλακτική διέξοδο από τη βαρβαρότητα και τη φρίκη που σκορπάει το σάπιο καπιταλιστικό σύστημα στις ζωές των ανθρώπων.
Η κυρίαρχη ιδεολογία και οι αστοί απολογητές του συστήματος προσπαθούν να μας πείσουν, παρουσιάζοντας μια πραγματικότητα όπου η απληστία, η ιεραρχία και ο ανταγωνισμός είναι «φυσικά» χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ότι οι οικονομικές ανισότητες, οι ρατσιστικές και σοβινιστικές προκαταλήψεις καθώς και οι πόλεμοι είναι εν γένει αναπόφευκτα.
Αντίθετα οι υποστηριχτές του σοσιαλισμού θεωρούν ότι η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η ύπαρξη του κράτους και η γυναικεία καταπίεση, είναι προϊόντα της ανθρώπινης ιστορίας και στηρίζουν την επιχειρηματολογία τους στην καταγωγή των ανθρώπινων όντων και των κοινωνικών θεσμών. Πρωτοπόροι στην αποδόμηση των κυρίαρχων ιδεών και την ανάπτυξη μιας νέας αντίληψης για τον τρόπο με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα σχετίζονται με τον κόσμο γύρω τους ήταν αναμφισβήτητα ο Μαρξ και ο Ένγκελς.
Οι δυο τους χρειάστηκε να έρθουν σε ρήξη και να απορρίψουν τα δυο βασικά επικρατούντα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής που επηρέαζαν τους σοσιαλιστές: του ιδεαλισμού και του μηχανιστικού υλισμού. Επέμεναν ότι η σοσιαλιστική σκέψη έπρεπε να ξεφύγει από τα όρια της ουτοπίας και της ηθικής αγανάκτησης με τον καπιταλισμό και να μετατραπεί σε επιστημονική ανάλυση της λειτουργίας του συστήματος και δράση αλλαγής. Η ανάπτυξη της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας τους επέτρεψε να δουν τον άνθρωπο σαν προϊόν του φυσικού κόσμου και την ιστορία σαν μέρος της φυσικής ιστορίας, παρατηρώντας ταυτόχρονα την ιδιαίτερη ικανότητα του ανθρώπου να επενεργεί πάνω στις συνθήκες που τον δημιούργησαν, αλλάζοντας έτσι τις συνθήκες και τον ίδιο του τον εαυτό.
Στο βιβλίο αυτό παρατίθενται δύο κείμενα. Το πρώτο είναι «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» γραμμένο από τον Ένγκελς το 1876. Αποτελεί πρελούδιο της μεγάλης του εργασίας «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» το 1884 και βοηθάει να κατανοήσουμε τη μέθοδο με την οποία οι δύο μεγάλοι θεωρητικοί ερμήνευσαν με ένα θαυμαστό για τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής τους τρόπο, την προέλευση του ανθρώπινου είδους.
Ο Ένγκελς στηρίχθηκε στην επιστημονική πρόοδο της περιόδου και κυρίως στα δύο έργα του Δαρβίνου, την «Καταγωγή των ειδών» και την «Καταγωγή του Ανθρώπου», για να διευρύνει τις αντιλήψεις που είχαν εκφράσει ο ίδιος και ο Μαρξ. Ξεκινάει το κείμενό του: «Η εργασία είναι η πηγή κάθε πλούτου, λένε οι οικονομολόγοι. Και πραγματικά είναι τέτοια – πλάι στη φύση, που της προσφέρει το υλικό που το μετατρέπει σε πλούτο. Αλλά είναι επίσης και κάτι απείρως περισσότερο από αυτό. Είναι ο πρωταρχικός βασικός όρος κάθε ανθρώπινης ζωής και αυτό ισχύει σε τέτοιο βαθμό που από μια άποψη πρέπει να πούμε: η εργασία δημιούργησε τον ίδιο τον άνθρωπο». Στη συνέχεια καταπιάνεται να εξηγήσει πως το κατακόρυφο βάδισμα και η απελευθέρωση των χεριών έπαιξε αποφασιστικό ρόλο για το πέρασμα από τον πίθηκο στον άνθρωπο. Υποστηρίζει ότι αυτό αποτέλεσε το εναρκτήριο λάκτισμα για την μακρόχρονη, ομαλή και βαθμιαία ανάπτυξη του σώματος, των οργάνων, του εγκεφάλου, της γλώσσας και των αισθήσεων σε μια διαλεκτική σχέση με την άνθηση και εξέλιξη της σκέψης, της κρίσης και της συνείδησης.
Το δεύτερο κείμενο «Ο Ένγκελς και η καταγωγή της Ανθρώπινης κοινωνίας» γράφτηκε το 1994 από τον Κρις Χάρμαν. Αποτελούσε τμήμα μιας ευρύτερης συλλογής άρθρων που εμφανίστηκαν στο τεύχος Νο 65 του περιοδικού International Socialism που ήταν αφιερωμένο στα 100 χρόνια από το θάνατο του Ένγκελς. Η τεράστια συμβολή του Χάρμαν και η σημαντικότητα των κειμένων του έγκειται στο γεγονός ότι επιχειρεί να εκσυγχρονίσει, να επαναδιατυπώσει και να εμπλουτίσει πολλά σημεία στα δύο έργα του Ένγκελς με μια πληθώρα νέων επιστημονικών ανακαλύψεων.
Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια εκτενής παρουσίαση των επιχειρημάτων του για την καταγωγή του ανθρώπινου είδους, βασισμένα σε σύγχρονες αρχαιολογικές ανακαλύψεις και ευρήματα που ξεδιαλύνουν το «θολό τοπίο» γύρω από τη φυσιολογία των πιθήκων και των πρώιμων ανθρώπινων προγόνων μας με τη βοήθεια της γενετικής.
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο συγγραφέας ασχολείται με τις ανθρώπινες κοινωνίες και την καταγωγή των τάξεων και του κράτους. Υποστηρίζει την θέση του Μαρξ και του Ένγκελς για την ύπαρξη πρωτόγονων κομμουνιστικών κοινωνιών στις οποίες οι άνθρωποι ζούσαν νομαδικά σαν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, παίρνοντας συλλογικά τις αποφάσεις τους χωρίς καμία ανισότητα και διάκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών. Αξιοποιεί τις έρευνες ανθρωπολόγων, όπως ο Richard Lee, που μελετάνε τέτοιου είδους κοινωνίες που επιβιώνουν ακόμα, όπως για παράδειγμα οι !Κουνγκ που ζουν στην έρημο Καλαχάρι. Ακολούθως εξετάζει την εμφάνιση των πρώτων καλλιεργητών, την καταγωγή της γεωργίας και τη γέννηση των πρώτων ιεραρχιών. Επισημαίνει πως το πέρασμα στις ταξικές κοινωνίες έγινε σταδιακά με τη δημιουργία του πρώτου πλεονάσματος της παραγωγής και την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας.
Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο «η καταγωγή της γυναικείας καταπίεσης» ο συγγραφέας ασχολείται με ένα θέμα πρωτεύουσας σημασίας για τον Ένγκελς. Ο Χάρμαν μελετάει τη θέση της γυναίκας σε όλα τα είδη κοινωνιών, από τις πρωτόγονες κομμουνιστικές μέχρι τις σύγχρονες καπιταλιστικές, επανεξετάζοντας κάποια από τα επιχειρήματα του Ένγκελς, υπογραμμίζοντας όμως τη βασική του θέση, ότι η ανάπτυξη των οικογενειακών μορφών και δομών συνδέεται άμεσα με την άνοδο της ιδιοκτησίας που έχει μια συγκεκριμένη τάξη μέσα στην κοινωνία.
Απέναντι στις όποιες επιθέσεις στις αξίες του Μαρξισμού και στο έργο του Ένγκελς, τα κείμενα του Χάρμαν αποτελούν την καλύτερη ασπίδα προστασίας, υποστηρίζοντας ό,τι αξιόλογο υπάρχει σε αυτά και αφαιρώντας ταυτόχρονα ό,τι είναι ξεπερασμένο και αναχρονιστικό.
Το βιβλίο με τα δυο αυτά κείμενα των Ένγκελς και Χάρμαν είναι ένα πολύτιμο θεωρητικό εργαλείο που πρέπει να βρίσκεται στο οπλοστάσιο καθενός που θέλει να ερμηνεύσει αλλά και να αλλάξει τον κόσμο.