Ομαδικός τάφος θυμάτων κορονοϊού στη Νέα Υόρκη
Θανατηφόρα υγειονομική καταστροφή, τεράστια οικονομική κατάρρευση, η κρίση του συστήματος γίνεται πολυδιάστατη. Ο Πάνος Γκαργκάνας εξηγεί τις αλληλοσυνδέσεις και τις βαθύτερες αιτίες.
«Το πιο αποπροσανατολιστικό κλισέ σχετικά με τον κορονοϊό είναι ότι μας απειλεί όλους εξίσου. Αυτό δεν ισχύει ούτε από ιατρική ούτε από οικονομική, κοινωνική ή ψυχολογική άποψη. Ιδιαίτερα, ο ιός αυτός επιδεινώνει προϋπάρχουσες συνθήκες ανισότητας όπου εμφανίζεται. Πριν περάσει μεγάλο διάστημα, αυτό θα προκαλέσει κοινωνική αναταραχή μέχρι εξεγέρσεις και επαναστάσεις.
Η κοινωνική αναταραχή βρισκόταν σε ανοδική πορεία παγκόσμια πριν ξεκινήσει η πανδημία του κορονοϊού. Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, έχουν σημειωθεί περίπου εκατό μεγάλες αντικυβερνητικές κινητοποιήσεις από το 2017- από τα Κίτρινα Γιλέκα σε μια πλούσια χώρα όπως η Γαλλία μέχρι τις διαδηλώσεις ενάντια σε δικτατορίες σε φτωχές χώρες όπως το Σουδάν ή η Βολιβία. (…)
Η άμεση επίδραση του κορονοϊού είναι να περιορίσει τις περισσότερες μορφές αναταραχής καθώς κυβερνήσεις δημοκρατικές και αυταρχικές επιβάλλουν περιορισμούς καραντίνας στους πληθυσμούς. Αλλά πίσω από τις κλειστές πόρτες, οι τραγωδίες και τα τραύματα συσσωρεύονται. …Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αυτές οι πιέσεις θα ξεσπάσουν».1
«Ζούμε ήδη, κατά τους ειδικούς, τη μεγαλύτερη παγκόσμια πανδημία μετά την ισπανική γρίπη του 1918 και τη χειρότερη οικονομική κρίση μετά τη Μεγάλη Ύφεση του ’30. Δύσκολο να πετύχεις τέτοιο συνδυασμό, ιδίως αν έχεις μόλις αποφοιτήσει από την αμέσως προηγούμενη βαθύτερη ύφεση της μεταπολεμικής περιόδου».2
Όταν στα πιο κατεστημένα Μέσα Ενημέρωσης διατυπώνονται τέτοιες απόψεις, είναι βέβαιο ότι η Αριστερά πρέπει να κάνει κάθε προσπάθεια να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις που αναδεικνύουν αυτές οι έκτακτες συνθήκες. Ζούμε μια απότομη επιδείνωση της μακρόσυρτης κρίσης που χαρακτηρίζει τον παγκόσμιο καπιταλισμό εδώ και πολλά χρόνια.
Πρόκειται για μια επιδείνωση με τραγικές διαστάσεις. Στο τέλος Απρίλη, η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού παγκόσμια είχε υποστεί καραντίνα, τα κρούσματα του κορονοϊού έφταναν τα 3 εκατομμύρια και οι θάνατοι ξεπερνούσαν τις 220.000.
Ακόμη και αν βρισκόμαστε πέρα από την κορύφωση της πανδημίας, ο αριθμός των νεκρών θα συνεχίσει να ανεβαίνει.
Και αυτά είναι τα επίσημα στοιχεία που, όπως παραδέχονται οι περισσότεροι αναλυτές, δεν καταγράφουν το σύνολο των θυμάτων. Τραγική επιβεβαίωση η παραδοχή ότι στην καταγραφή δεν περιλαμβάνονται όσοι υπέκυψαν στα γηροκομεία, τα οποία μετατράπηκαν σε σφαγεία ηλικιωμένων.
«‘Ο στρατός, κατά τη διάρκεια ορισμένων επισκέψεων στα Γηροκομεία, είδε ηλικιωμένους τελείως εγκαταλελειμμένους, ακόμη και πεθαμένους πάνω στα κρεβάτια τους μερικές φορές’. Αυτή η φράση, της υπουργού Άμυνας της Ισπανίας, συνοψίζει σε λίγες λέξεις πώς ο «Ευρωπαϊκός Πολιτισμός» αντιμετωπίζει τους ηλικιωμένους του. Στο Ισπανικό κράτος μόνο στην περιφέρεια της Μαδρίτης μέχρι τις 27 Μαρτίου είχαν μολυνθεί σχεδόν 6.300 τρόφιμοι οίκων ευγηρίας κι είχαν πεθάνει 885 σε ένα σύνολο περίπου 2400 θυμάτων. Σε πολλά από αυτά οι εργαζόμενοι έχοντας ήδη νοσήσει μαζικά δεν βρίσκονταν καν εκεί. Στη Γαλλία μέχρι τις 4 Απρίλη από ένα σύνολο 7560 νεκρών, οι 2028 είχαν πεθάνει σε γηροκομεία! H κατάσταση παρόμοια και στην Ιταλία, όπου οι ηλικιωμένοι που πέθαιναν στα γηροκομεία ή στο σπίτι πολλές φορές δεν καταμετρούνταν καν στα επίσημα θύματα του κορονοϊού».3
Ίσως ακόμη πιο τραγική είναι η εικόνα που έρχεται από τη Νέα Υόρκη. Εκεί, στην οικονομική πρωτεύουσα του παγκόσμιου καπιταλισμού, την πόλη της Γουόλ Στρητ που δίνει τον τόνο στα χρηματιστήρια και στο τραπεζικό σύστημα παντού, έχουν ανοίξει ξανά ομαδικοί τάφοι στη Νήσο Χαρτ για τα θύματα του κορονοϊού που δεν έχουν κανέναν να φροντίσει για την κηδεία τους!4 Το Hart Ιsland (Bronx) ήταν χώρος καραντίνας στη διάρκεια της επιδημίας του «Κίτρινου πυρετού» το 1870 και κοιμητήριο για τα θύματα του AIDS το 1985.
Σήμερα, o συνδυασμός φτώχειας, ρατσισμού και επιδημίας ξαναφέρνει ιστορίες φρίκης όπως αυτές που καταγράφει άρθρο των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς στη συνοικία Queens της Νέας Υόρκης με τίτλο «Τα γραφεία κηδειών δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις εργατογειτονιές της Νέας Υόρκης».5
Η συζήτηση για τις αιτίες αυτής της καταστροφής έχει ανοίξει πλατιά και αναδεικνύει όλο και περισσότερο τους συστημικούς παράγοντες που έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο.
Πανδημία και περιβάλλον
Πρώτο σε αυτή την κατηγορία είναι το ζήτημα των αλλαγών στη σχέση της κοινωνίας με το φυσικό περιβάλλον. Όπως το διατύπωσε ο βιολόγος Ρομπ Γουάλας:
«Ο πραγματικός κίνδυνος σε κάθε νέο ξέσπασμα επιδημίας είναι η αποτυχία -ή καλύτερα να πούμε σκόπιμη άρνηση- να αντιληφθεί κανείς ότι κάθε νέα εμφάνιση ιών σαν τον Covid-19 δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό. Συνδέεται στενά με την παραγωγή τροφίμων και την κερδοφορία των πολυεθνικών εταιρειών. Όποιος θέλει να καταλάβει γιατί οι ιοί γίνονται όλο και πιο επικίνδυνοι πρέπει να κοιτάξει το βιομηχανικό μοντέλο της γεωργίας και ειδικότερα της κτηνοτροφίας. Προς το παρόν, λίγες κυβερνήσεις και ελάχιστοι επιστήμονες είναι διατεθειμένοι να το πράξουν. Το αντίθετο γίνεται συνήθως. Όταν ξεσπούν τα νέα κρούσματα, οι κυβερνήσεις, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ακόμη και το μεγαλύτερο μέρος του ιατρικού κατεστημένου επικεντρώνονται σε κάθε ξεχωριστή κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αγνοούν τα δομικά αίτια που οδηγούν πολλαπλά περιθωριακά παθογόνα σε ξαφνική παγκόσμια διάδοση, το ένα μετά το άλλο. Ευθύνεται λοιπόν η βιομηχανική γεωργία αλλά και κάτι άλλο. Η όλο και πιο επιθετική εισβολή του κεφαλαίου και στο τελευταίο παρθένο δάσος, και στη μικρότερη καλλιεργήσιμη γη παγκοσμίως. Η αποδάσωση και η επακόλουθη ανάπτυξη οδηγούν σε ξεσπάσματα νέων ασθενειών. Η λειτουργική πολυμορφία και η πολυπλοκότητα που αντιπροσωπεύουν αυτές οι τεράστιες εκτάσεις γης ισοπεδώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε τα παλαιότερα εγκλωβισμένα παθογόνα να μεταδίδονται σε τοπικές ζωικές και ανθρώπινες κοινότητες».6
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η διαδικασία περάσματος ιών από τα ζώα στους ανθρώπους είναι γνωστή με τον όρο ζωονόσος (zoonosis). Όπως παρατηρεί ο Τζόζεφ Τσουνάρα:
«Όπως συμβαίνει και με πολλούς άλλους ιούς, οι κορονοϊοί ελλοχεύουν σε δεξαμενές ζωικών πληθυσμών. Οι περισσότερες ιογενείς επιδημίες και πανδημίες προκύπτουν όταν νέοι ιοί μεταδίδονται στους ανθρώπους από άλλα είδη ζώων, μία διαδικασία που είναι γνωστή ως ζωονόσος (zoonosis), και μέσα από μεταλλάξεις, αναπτύσσουν την ικανότητα να μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Όταν η νέα, μεταλλαγμένη μορφή του ιού κάνει αυτό το άλμα, συναντά έναν πληθυσμό ανθρώπων που δεν έχει ανοσία στον παθογόνο παράγοντα, με δυνητικά καταστροφικά αποτελέσματα».7
Οι θεωρίες συνομωσίας ότι ο κορονοϊός είναι κατασκεύασμα βιολογικού πολέμου έχουν καταρριφθεί επιστημονικά: «Στην πιo έγκυρη, μέχρι τώρα, εργασία οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο ιός SARS-CoV-2 που προκαλεί την πνευμονία COVID-19 ήταν αποτέλεσμα φυσικής επιλογής και όχι προϊόν γενετικής μηχανικής».8
Πιο συγκεκριμένα: «η ολοένα πιο ευάλωτη θέση μας απέναντι στις πανδημίες έχει μια πολύ βαθύτερη αιτία: την εντεινόμενη καταστροφή των ενδιαιτημάτων της άγριας ζωής... από το 1940, εκατοντάδες παθογόνα μικρόβια έχουν κάνει την εμφάνιση ή την επανεμφάνισή τους σε περιοχές όπου, μερικές φορές, δεν είχαν ποτέ παρατηρηθεί μέχρι εκείνη τη στιγμή. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του ιού HIV, του Έμπολα στη Δυτική Αφρική ή του Ζίκα στην αφρικανική ήπειρο. Η πλειονότητά τους (60%) είναι ζωικής προέλευσης... ωστόσο, τα ζώα δεν φέρουν την παραμικρή ευθύνη... είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα ζώα είναι σε μεγάλο βαθμό προσβεβλημένα από θανατηφόρους παθογόνους οργανισμούς έτοιμους να μας μολύνουν. Στην πραγματικότητα, η πλειονότητα των μικροβίων ζει μέσα στον οργανισμό των ζώων χωρίς να τους προξενούν το παραμικρό κακό. Το πρόβλημα βρίσκεται αλλού: με την ξέφρενη αποδάσωση, αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση, προσφέραμε στα μικρόβια τον τρόπο να φτάσουν μέχρι το ανθρώπινο σώμα και να προσαρμοστούν σε αυτό».9
Οι διαστάσεις της καταστροφής των δασών είναι απίστευτες. Όπως συμπληρώνει ο Γιώργος Ράγκος στο ίδιο άρθρο «Η βιομηχανική κτηνοτροφία, στο σύνολο της, έχει αποψιλώσει μια έκταση ίση με την αφρικανική ήπειρο (!) προκειμένου να εκθρέψει ζώα που προορίζονται για σφαγή. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο δημιουργώντας ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε θανάσιμους παθογόνους οργανισμούς (οι ιοί της γρίπης των πτηνών, των οποίων ξενιστές ήταν υδρόβια πουλιά, έκαναν πάρτυ στα πτηνοτροφεία όπου και μεταλλάχτηκαν αποκτώντας περισσότερη λοιμογόνο δύναμη)».
Και δεν είναι «μόνο» οι πολυεθνικές των τροφίμων που συμμετέχουν σε αυτή την καταστροφή. Οι πολυεθνικές της ενέργειας έχουν το δικό τους μερίδιο, όχι μόνο με τις πυρκαγιές που καταστρέφουν δάση στη Σιβηρία και στον Αμαζόνιο με την κλιματική αλλαγή και την άνοδο της θερμοκρασίας που προκαλείται από τη χρήση ορυκτών καυσίμων, αλλά και με την προσπάθειά τους να ελέγξουν εναλλακτικές πηγές ενέργειας, όπως τα λεγόμενα βιοκαύσιμα. Υπολογίζεται ότι ανάμεσα στο 2002 και το 2012, λεηλατήθηκαν 170 εκατομμύρια στρέμματα για τη καλλιέργεια καλομποκιού με στόχο την παραγωγή αιθανόλης.10
Τέτοιες δραστηριότητες είναι επιδοτούμενες από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις ΗΠΑ και από όλες τις κυβερνήσεις που υπηρετούν τα πολυεθνικά μεγαθήρια που εδρεύουν στο δικό τους κράτος. Χωρίς να ξεχνάμε το ρόλο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου που με τα δικά του προγράμματα «δομικής προσαρμογής» επιβάλλει στις χώρες που πέφτουν στα νύχια του αλλαγές στις καλλιέργειες που αποψιλώνουν συστηματικά τα δάση.
Η αποψίλωση των δασών λειτουργεί διπλά επιβαρυντικά. Όχι μόνο συμβάλλει στην εμφάνιση μεταλλαγμένων ιών που περνάνε στους ανθρώπους, αλλά κάνει επίσης τους πληθυσμούς πιο ευάλωτους στις επιδημίες με την κλιματική αλλαγή που επιβαρύνει την ατμόσφαιρα.11
Στην πραγματικότητα, πρέπει να θυμηθούμε τον Μαρξ που μίλησε για ρήγμα στη σχέση του μεταβολισμού ανάμεσα στην ανθρώπινη κοινωνία και τη φύση μέσα από την ανάπτυξη του καπιταλισμού: «Η καπιταλιστική παραγωγή συγκεντρώνει τον πληθυσμό σε μεγάλα κέντρα και ωθεί σε αυξανόμενη βαρύτητα του πληθυσμού των πόλεων. Αυτό έχει δυο αποτελέσματα. Από τη μια μεριά συγκεντρώνει την ιστορική κινητήρια δύναμη της κοινωνίας. Από την άλλη, διαταράσσει την μεταβολική αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και γης …Κάθε πρόοδος στην καπιταλιστική γεωργία είναι πρόοδος στην τέχνη της καταλήστευσης όχι μόνο του εργάτη αλλά και του εδάφους. ... Η καπιταλιστική παραγωγή, συνεπώς, αναπτύσσει την τεχνική και το βαθμό συνδυασμού της κοινωνικής παραγωγικής διαδικασίας υπονομεύοντας ταυτόχρονα τις αρχικές πηγές κάθε πλούτου- το έδαφος και τον εργάτη».12
Η καπιταλιστική συσσώρευση δημιουργεί τις συνθήκες για την εμφάνιση καταστροφικών φαινομένων όπως οι πανδημίες σε τεράστια κλίμακα και σε αντίφαση με τις προόδους της επιστήμης. Αλλά οι συστημικές ευθύνες δεν περιορίζονται εκεί. Το σύστημα είναι υπεύθυνο και για την αδυναμία κρατών και κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τις πανδημίες όταν ξεσπάνε και για τις άνισες ταξικά επιπτώσεις πάνω στους πληθυσμούς.
Είναι προκλητικό, τόσους αιώνες μετά τον Μεσαίωνα και την πανούκλα, το κύριο μέτρο προστασίας του πληθυσμού να παραμένει η καραντίνα. Στην αυγή του καπιταλισμού, η ανερχόμενη αστική τάξη ειρωνευόταν τα φεουδαρχικά καθεστώτα για τις δεισιδαιμονίες τους που χρέωναν τις επιδημίες στον «οργή του Θεού» (έστω κι αν η πανούκλα ταξίδευε με τα καράβια που υπηρετούσαν το ανερχόμενο εμπόριο ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, με τους αρουραίους και τους ψύλλους τους που ταξίδευαν μαζί).13
Σήμερα, με την πρόοδο της επιστήμης, δεν ήταν μοιραίο και αναπόφευκτο ότι ο νέος κορονοϊός θα έβρισκε την κοινωνία τόσο απροετοίμαστη ώστε να καταφεύγει στην παλιά μέθοδο της καραντίνας. Οι κυβερνήσεις είχαν προειδοποιηθεί για την απειλή, όχι μόνο από στελέχη της επιστημονικής κοινότητας αλλά ακόμη και από ΜΜΕ. Το περιοδικό Time, παραδείγματος χάρη έγραφε στις 15 Μάη 2017 ότι:
«Από τον Έμπολα στη Δυτική Αφρική, στον Ζίκα στη Λατινική Αμερική και τον MERS στη Μέση Ανατολή, τα ξεσπάσματα επικίνδυνων επιδημιών έχουν αυξητική τάση σε όλο τον κόσμο. Ο αριθμός νέων ασθενειών ανά δεκαετία έχει αυξηθεί τέσσερις φορές μέσα στα τελευταία 60 χρόνια και από το 1980 ο αριθμός των επιδημιών ανά έτος έχει τριπλασιαστεί» και είχε τίτλο στο εξώφυλλό του ότι «Δεν είμαστε έτοιμοι για την επόμενη πανδημία».14
Ο Μάικ Ντέιβις, γνωστός για τα βιβλία του για τις συνθήκες ζωής των φτωχών από το Λος άντζελες μέχρι τις παραγκουπόλεις του Τρίτου Κόσμου και συγγραφέας βιβλίου που προειδοποιούσε για την επόμενη πανδημία (The Monster at our door) δίνει την εξήγηση για αυτή την έλλειψη προετοιμασίας:
«Οι μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες έχουν παραιτηθεί από την έρευνα και την ανάπτυξη νέων αντιβιοτικών και αντιικών σκευασμάτων. Από τις 18 μεγαλύτερες φαρμακοβιομηχανίες, οι 15 έχουν εγκαταλείψει τελείως αυτό το πεδίο. Πρωταθλητές κερδοφορίας είναι τα φάρμακα για καρδιακές παθήσεις, τα εθιστικά ηρεμιστικά και οι θεραπείες για την ανδρική ανικανότητα και όχι οι άμυνες απέναντι στις νοσοκομειακές λοιμώξεις, τις αναδυόμενες ασθένειες και τις παραδοσιακές ασθένειες των τροπικών. Ένα εμβόλιο που να καλύπτει καθολικά τις μορφές γρίπης -δηλαδή ένα εμβόλιο που βάζει στο στόχαστρο τα τμήματα εκείνα των πρωτεϊνών του ιού που δεν μεταλλάσσονται- είναι εφικτό εδώ και δεκαετίες, αλλά ποτέ δεν πήρε προτεραιότητα για λόγους κερδοφορίας».15
Δεν έλλειπε, όμως, μόνο το εμβόλιο και τα φάρμακα για την αντιμετώπιση της νέας πανδημίας. Παράλληλα, μέσα στα προηγούμενα χρόνια είχαν καταστραφεί γραμμές άμυνας πρωτοβάθμιας υγείας και είχε συρρικνωθεί το δημόσιο σύστημα υγείας σχεδόν παντού. Όπως καταγγέλλει ο Βιτόριο Ανιολέτο σε συνέντευξή του στην Εργατική Αλληλεγγύη:
«Έχουμε μια πολύ σημαντική πρώτη γραμμή άμυνας, μια από τις καλύτερες στον κόσμο, γιατί έχουμε πολλές χιλιάδες οικογενειακούς γιατρούς σε όλες τις περιοχές και όλοι οι ιταλοί πολίτες και οι νόμιμοι μετανάστες που ζούνε στην Ιταλία οφείλουν να είναι στη λίστα κάποιου παθολόγου. (…) Η κυβέρνηση κατέστρεψε την πρώτη γραμμή άμυνας. Πρόκειται για ένα πολιτικό ζήτημα. Στα μέσα του Αυγούστου στην Ιταλία, ο Τζορτζέτι, το νο2 της τότε προηγούμενης κεντρικής κυβέρνησης που ανήκε στην Λέγκα του Βορρά διακήρυξε ότι οι οικογενειακοί γιατροί δεν είναι πλέον σημαντικοί, πρέπει να τους σταματήσουμε γιατί ο κόσμος πια μπορεί να μπαίνει στο κομπιούτερ και να διαλέγει έναν ειδικό παρακάμπτοντας τον γιατρό του».16
Το αποτέλεσμα των νεοφιλελεύθερων περικοπών παντού ήταν να βρεθούν τα νοσοκομεία με περιορισμένες δυνατότητες να καλύψουν τα κρούσματα του κορονοϊού, τόσο από άποψη ελέγχου και διάγνωσης όσο και από άποψη Μονάδων Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ). Αυτό ήταν το υπόβαθρο για την αναζήτηση στρατηγικών αντιμετώπισης της πανδημίας που να προσαρμόζονται στις περιορισμένες δυνατότητες του συστήματος υγείας.
Πρωτόγονες στρατηγικές
Οι κυβερνήσεις και οι εμπειρογνώμονες που δέχθηκαν να τις υπηρετήσουν αναζήτησαν τρόπους για να «κοντύνουν» την καμπύλη της εξάπλωσης της πανδημίας (να την κάνουν πιο «επίπεδη»), έτσι ώστε η κορυφή της να βρίσκεται κάτω από το κουρεμένο όριο των συστημάτων υγείας. Η παλιά μέθοδος της καραντίνας επιστρατεύτηκε για αυτό τον σκοπό και εξωραϊστηκε σε αντιπαράθεση με την στρατηγική της «ανοσίας αγέλης».
Η στρατηγική της «ανοσίας αγέλης» με την οποία φλερτάρησε η βρετανική κυβέρνηση πριν την εγκαταλείψει πανικόβλητη, αναζητούσε τη λύση στην άλλη πρωτόγονη μέθοδο σύμφωνα με την οποία κάθε επιδημία σβήνει αφού σκοτώσει ένα τμήμα του πληθυσμού καθώς όσοι και όσες επιβιώσουν αποκτούν ανοσία. Έτσι περνούσε η ανθρωπότητα τις επιδημίες όταν δεν διέθετε τις επιστημονικές γνώσεις για να κάνει κάτι άλλο. Η επιστροφή σε τόσο πρωτόγονες τακτικές αποδείχτηκε πολιτικά ανέφικτη ακόμη και για τους πιο κυνικούς οπαδούς της θεωρίας ότι στον καπιταλισμό ισχύει το «ο σώζων εαυτόν σωθήτω».
Αυτό, όμως, δεν αναιρεί ούτε την τύφλα ούτε τον κυνισμό της στρατηγικής της καραντίνας. Ακόμη και φωνές όπως του καθηγητή επιδημιολογίας στο πανεπιστήμιο Stanford Γιάννη Ιωαννίδη (που δεν μπορεί εύκολα να κατηγορηθεί για «ανευθυνότητα» όπως γίνεται με φωνές που ασκούν κριτική από τα αριστερά) ομολογούν ότι:
«Πώς χαρακτηρίζετε την πολιτική της καραντίνας που εφαρμόζουν πολλά κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας;
Απαραίτητη, τυφλή λύση, όταν δεν έχεις δεδομένα για την πορεία της επιδημίας, αλλά δεν μπορείς να τη διατηρήσεις στα τυφλά, κινδυνεύουν να τιναχτούν όλα στον αέρα. Πρέπει όμως άμεσα να παρθούν τυχαία αντιπροσωπευτικά δείγματα από τον πληθυσμό για να φανεί αν τα μέτρα κάνουν καλό ή κακό».17
Ουσιαστικά, το «Μένουμε σπίτι» είναι αναγκαστική προσαρμογή του πληθυσμού στα όρια που επιβάλλει η αποτυχία του συστήματος να αποτρέψει την εξάπλωση της επιδημίας και να προετοιμάσει τα συστήματα υγείας για την αντιμετώπιση των κρουσμάτων. Και βέβαια αυτά τα όρια δεν ισχύουν ομοιόμορφα για όλο τον πληθυσμό. Δεν είναι «μόνο» οι άστεγοι που δεν μπορούν να μείνουν σπίτι. Οι ταξικές διαφορές αναδεικνύονται τρομακτικά.
Στην Ιταλία χρειάστηκε ένα απεργιακό ξέσπασμα για να πάψουν οι εργάτες να συνωστίζονται στα εργοστάσια:
«Όπως εξηγεί ο Τζάνι ντελ Πάντα, σοσιαλιστής από την Ιταλία, οι μεγάλες κινητοποιήσεις μέσα στα εργοστάσια ξεπετάχτηκαν σαν μανιτάρια σαν αντίδραση στο διάγγελμα του πρωθυπουργού Κόντε την προηγούμενη Δευτέρα το βράδυ. Όλοι περίμεναν ότι θα ανακοινωνόταν η διακοπή της παραγωγής, αλλά παρότι έκλεισαν τα σχολεία, τα εστιατόρια και τα μαγαζιά, ο Κόντε είπε πως η παραγωγή θα συνεχίσει. Οι πιέσεις των Ιταλών βιομήχανων είχαν λειτουργήσει. Έτσι την επόμενη μέρα το πρωί, “ένα πρωτοφανές κύμα απεργιών σάρωσε τη χώρα.” Ένας συνδικαλιστής της GKN, ένα εργοστάσιο με 450 εργάτες και εργάτριες που παράγει εξαρτήματα για αυτοκίνητα κοντά στη Φλωρεντία λέει: “Ήταν ξεκάθαρο πως τα ιδιωτικά κέρδη είναι πιο σημαντικά από τη δημόσια υγεία. Οι εργάτες ριχνόμαστε σαν αναλώσιμο υλικό για να παράγουμε. Έτσι, υπήρξε μια τεράστια αντίδραση από τον απλό κόσμο που άρχισε να διαμαρτύρεται και να απεργεί. Τα συνδικάτα αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν».18
Ο συνωστισμός είναι καθημερινή συνθήκη για την εργατική τάξη μέσα στον καπιταλισμό. Προφανώς αυτό ισχύει για τους χώρους δουλειάς, αλλά δεν περιορίζεται εκεί. Ισχύει για όλο τον κύκλο από την κατοικία στη δουλειά και πάλι πίσω, στα μέσα μεταφοράς, στην ξεκούραση, στα σπορ, παντού.
Χρειάζεται να θυμηθούμε το πρώτο βιβλίο του νεαρού τότε Ένγκελς για την «Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία το 1844» όπου περιγράφει τις συνθήκες στη χειρότερη εργατογειτονιά του Μάντσεστερ, εκεί που έμεναν μετανάστες από την Ιρλανδία και γι’ αυτό λεγόταν «Μικρή Ιρλανδία»:
«Σε μια μάλλον βαθιά τρύπα περικυκλωμένη από όλες τις μεριές από ψηλά εργοστάσια, βρίσκονται δυο συγκροτήματα με διακόσια περίπου χαμόσπιτα όπου ζουν περίπου τέσσερις χιλιάδες ψυχές, στην πλειοψηφία τους από την Ιρλανδία. (…) Σε καθένα από αυτά τα σπίτια που έχουν το πολύ δυο δωμάτια, ζουν κατά μέσο όρο είκοσι άτομα. Και παρά τα κηρύγματα των γιατρών, παρά την αναταραχή που προκάλεσε η επιδημία χολέρας στην υγειονομική υπηρεσία της αστυνομίας, παρ’ όλα αυτά, το έτος 1844 όλα είναι στην ίδια κατάσταση όπως στο έτος της χολέρας το 1831!».19
Το Μάντσεστερ ήταν τότε η πρωτεύουσα της βιομηχανικής επανάστασης, στον πιο προχωρημένο καπιταλισμό της εποχής. Σχεδόν 180 χρόνια αργότερα, αν μεταφερθούμε στο Σικάγο και βάλουμε στη θέση των Ιρλανδών τους Μαύρους, ανακαλύπτουμε ότι συνεισφέρουν το 72% των θανάτων από τον κορονοϊό.20
Εκτός από τους μετανάστες, τους πρόσφυγες και τους άστεγους, το άλλο πιο ευάλωτο κομμάτι είναι οι απόμαχοι της δουλειάς. Και είναι φρικαλέος ο κυνισμός με τον οποίο αντιμετωπίζονται στην πράξη πίσω από τις υποκριτικές εκκλήσεις «φροντίστε τον παππού και τη γιαγιά». Ένας βρετανός δημοσιογράφος συντηρητικής εφημερίδας, ο Τζέρεμι Γουόρνερ έφτασε να γράψει ανοιχτά αυτό που έχουν κατά νου τα νεοφιλελεύθερα επιτελεία:
«Ας μην το πολυψάχνουμε, από τελείως αποστασιοποιημένη οικονομική σκοπιά ο κορονοϊός μπορεί ακόμη και να αποδειχθεί ελαφρά ευεργετικός μακροπρόθεσμα ξεκληρίζοντας δυσανάλογα τους ηλικιωμένους».21
Η πανδημία του κορονοϊού συνδυάζεται με τη χειρότερη οικονομική βουτιά σε παγκόσμιο επίπεδο και αυτό κάνει επιτακτική την ανάγκη να αντιμετωπίσουμε παρόμοιες φρικαλέες σκέψεις από τα καπιταλιστικά επιτελεία.
Οικονομία και πανδημία
Ένα πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι να απορρίψουμε τις θεωρίες ότι η οικονομική επιδείνωση είναι αποτέλεσμα ενός εξωτερικού σοκ που προκλήθηκε από την πανδημία. Αυτή δεν είναι κάποια ακαδημαϊκή ή άσκοπη συζήτηση του στιλ «αν το αυγό έκανε την κότα». Οι κυβερνήσεις παντού χρησιμοποιούν αυτή τη «θεωρία» για να επιχειρηματολογήσουν ότι μόλις τελειώσει η καραντίνα η οικονομία θα ανακάμψει και άρα δεν χρειάζεται να ανησυχούμε. Όσο βαθιά θα είναι η βουτιά τώρα σαν αποτέλεσμα των έκτακτων μέτρων καραντίνας λόγω πανδημίας, τόσο μεγάλη και ακόμη περισσότερο θα είναι η ανάκαμψη που θα ακολουθήσει με την επιστροφή στην «κανονικότητα».
Μια πρώτη απάντηση έρχεται από οικονομικούς αναλυτές στα πιο σοβαρά έντυπα που επισημαίνουν ότι υπάρχουν πολλές αβεβαιότητες. Γράφει, παραδείγματος χάρη ο Βόλφγκανγκ Μύνχαου στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς στις 13 Απρίλη:
«Τα γερμανικά οικονομικά ινστιτούτα έδωσαν μια κοινή πρόβλεψη με απίθανη ακρίβεια για κάμψη 4,2% στο ΑΕΠ φέτος με άνοδο 5,8% το 2021- μια τέλεια ανάκαμψη σε σχήμα V. … Αλλά νομίζω ότι κάνουν λάθος. Αγνοούν παράγοντες όπως τις επιδράσεις της καραντίνας στα παγκόσμια δίκτυα, τη διάρκεια των επιπτώσεων σε τομείς όπως οι μεταφορές και ο τουρισμός καθώς και ένα πιθανό δεύτερο κύμα της πανδημίας τον χειμώνα. Το δικό μου σενάριο υποθέτει μια πτώση στο ΑΕΠ της Ευρωζώνης πιο κοντά στο 10% φέτος με μέτρια ανάκαμψη στη Γερμανία το 2021 και ακόμη μικρότερη στο Νότο».22
Η επίσημη έκθεση του ΔΝΤ για τις οικονομικές προοπτικές παγκόσμια που δόθηκε στη δημοσιότητα στις 15 Απρίλη ήταν πλήγμα για τα αισιόδοξα σενάρια, τόσο ως προς το βάθος της βουτιάς όσο και ως προς τα πιθανά σενάρια για τη διάρκεια και τις επιπτώσεις της. Υπολογίζει ότι η πτώση θα είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη από την κρίση του 2008, συγκρίσιμη με την κρίση της δεκαετίας του 1930 και με τη ζημιά που προκάλεσε ο συνδυασμός του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου με την «Ισπανική γρίπη» το 1918-19. Η όποια ανάκαμψη θα αφήσει τις περισσότερες οικονομίες κατά 5% μικρότερες από τα σημερινά επίπεδα.23
Ακόμα, όμως, και αυτή η φοβερή έκθεση δεν αποκαλύπτει συνολικά την πραγματικότητα για τις διαστάσεις της οικονομικής κρίσης. Πρέπει να πάρουμε υπόψη τις επιπτώσεις από τον προηγούμενο γύρο της κρίσης το 2008. Τότε, διαπιστώναμε ότι οι συνέπειες του διεθνούς ξεσπάσματος πάνω στην ελληνική οικονομία ήταν ιδιαίτερα βαριές γιατί ο ελληνικός καπιταλισμός ήταν εξασθενημένος από προηγούμενες κρίσεις χρέους.24 Σήμερα, εξασθενημένος είναι ο καπιταλισμός παγκόσμια. Όλοι οι επιμέρους καπιταλισμοί κουβαλάνε πληγές από τις πολιτικές διάσωσης που εφαρμόστηκαν και από την ασθενική ανάκαμψη που έφεραν.
Είναι εύκολο να το διαπιστώσουμε αυτό. Αρκεί να θυμηθούμε τις συμβουλές που έδιναν τα κυρίαρχα οικονομικά επιτελεία παντού και οι διεθνείς οργανισμοί τους. Τα προηγούμενα δυο χρόνια ήταν γεμάτα από προειδοποιήσεις ότι οι πολιτικές του φθηνού χρήματος πρέπει να σταματήσουν, τα επιτόκια πρέπει να ανέβουν, δεν υπάρχουν περιθώρια για νέες κρατικές επεμβάσεις διάσωσης τραπεζών και επιχειρήσεων. Οι προειδοποιήσεις ότι υπάρχει κίνδυνος για νέες φούσκες έρχονταν όχι μόνο από μαρξιστές οικονομολόγους αλλά και από τα κατεστημένα ΜΜΕ.25
Η καλύτερη περιγραφή για την κατάσταση του συστήματος ήταν εκείνη που μας άφησε ο Κρις Χάρμαν:
«Η κρίση [του 2007-8] ξέσπασε μετά από ένα τέταρτο του αιώνα κατά το οποίο ο χρηματοπιστωτικός τομέας μεγεθύνθηκε σε τόσο τεράστια κλίμακα, ώστε να διαδραματίζει ένα ρόλο που δεν είχε ποτέ στο παρελθόν. (…) η αναλογία των κερδών των χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων προς τα κέρδη των μη-χρηματοπιστωτικών είχε αυξηθεί από το 6% στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και του 60 σε περίπου 26% το 2001. (…) Το χρέος των νοικοκυριών στις ΗΠΑ έφτανε το 127% των συνολικών ατομικών εισοδημάτων το 2006 ενώ το 1952 αυτό το ποσοστό ήταν μόλις 36%. (…) Όλα τα παραπάνω συνοδεύτηκαν από μια μεγάλη αύξηση της συχνότητας των χρηματοπιστωτικών κρίσεων. (…) Στην πραγματικότητα ο χρηματοπιστωτικός τομέας λειτουργούσε σαν ένα ναρκωτικό για το σύστημα: φαινομενικά του έδινε μεγάλη ενέργεια και μια αίσθηση ευφορίας, μετά ακολουθούσε ένας σύντομος πονοκέφαλος που τον διαδεχόταν μια ακόμη δόση ναρκωτικού, μέχρι που ξαφνικά το σύστημα ανακάλυψε ότι ο μεταβολισμός του είναι δηλητηριασμένος».26
Κι όμως, το μόνο που κάνουν αυτή τη στιγμή οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες παντού μέσα στον πανικό τους είναι να αναζητούν άλλη μια δόση του ναρκωτικού, εφαρμόζοντας σε απίστευτα μεγαλύτερη κλίμακα τις πολιτικές «ποσοτικής χαλάρωσης» που είχαν αρχίσει να ξορκίζουν.
Είναι πλέον ζήτημα κυριολεκτικά ζωής και θανάτου να διαμορφώσει η Αριστερά και η εργατική τάξη μια ανατρεπτική στρατηγική εξόδου από τον φονικό συνδυασμό της πανδημίας με τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση. Για να σώσουμε ζωές, για να αρχίσουν οι εργάτες να παίρνουν τον έλεγχο της κατάστασης, για να βγούμε σε μια νέα κοινωνία απαλλαγμένη από αυτές τις τραγωδίες. Όπως τονίζει η Διακήρυξη της Διεθνιστικής Σοσιαλιστικής Τάσης:
«η κρίση του κορονοϊού γεννήθηκε από τις σύγχρονες μορφές συσσώρευσης κεφαλαίου και οι επιπτώσεις της μεσολαβούνται από τις ταξικές αντιθέσεις και ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς που συγκροτούν την καπιταλιστική κοινωνία. Ωστόσο, οι επίσημες ηγεσίες της Αριστεράς και του εργατικού κινήματος έχουν συνταχθεί με τις κυβερνητικές εκκλήσεις για εθνική ενότητα. Οι σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί και οι συνδικαλιστικές ηγεσίες αναπαράγουν στο λόγο τους τις επίσημες πολιτικές και έχουν καλωσορίσει τα μέτρα που στόχο έχουν την στήριξη της οικονομίας, ακόμα κι αν αυτά είναι σχεδιασμένα για να προστατεύουν τα κέρδη κι όχι τις ζωές. Όμως, παρά την παραλυτική επίδραση αυτής της στάσης, κομμάτια εργαζομένων έχουν μπει σε δράση με τα πιο σημαντικά παραδείγματα να έρχονται από την Γαλλία, την Ιταλία και τις ΗΠΑ. Οι κινητοποιήσεις τους έχουν επιβάλει το κλείσιμο μη-κρίσιμων χώρων εργασίας ενώ σε χώρους που συνεχίζουν να λειτουργούν απαιτούν την παροχή επαρκών μέσων προστασίας. Αυτή η βασική εργατική απάντηση πρέπει να απλωθεί σαν δράση και να γενικευτεί σε ένα πρόγραμμα που θα γίνεται ο άξονας του αγώνα.
Αυτό το πρόγραμμα θα πρέπει να περιλαμβάνει αιτήματα όπως:
Κρατική διεύθυνση της οικονομίας με σκοπό την ανακατανομή πόρων στην υγεία, στην παραγωγή του απαραίτητου εξοπλισμού για τη θεραπεία των ασθενών και την προστασία όσων τους φροντίζουν, στην ικανοποίηση των βασικών αναγκών του πληθυσμού.
• Μόνιμη παροχή δωρεάν υγειονομικής φροντίδας με βάση τις ανάγκες, χρηματοδοτημένη από προοδευτική φορολογία
• Ανακατανομή πόρων μέσω της περικοπής των στρατιωτικών δαπανών
• Απαραίτητοι εργαζόμενοι θα πρέπει να θεωρούνται εκείνοι/ες που έχουν ουσιώδη συμβολή στις συνθήκες διαβίωσης και πρόνοιας του πληθυσμού και στους οποίους πρέπει να παρέχονται ασφαλή μέσα μετακίνησης και συνθήκες εργασίας.
• Όλοι οι μη-απαραίτητοι εργαζόμενοι που δεν μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι, θα πρέπει να πληρώνονται έναν αξιοπρεπή μισθό ανεξάρτητα από το νομικό καθεστώς τους.
• Οικονομική υποστήριξη των κοινοτήτων από το κράτος, ώστε με τη βοήθεια των τοπικών αρχών να οργανωθεί η υποστήριξη των ευπαθών ομάδων και να εξασφαλιστεί η διανομή τροφίμων, φαρμάκων και άλλων αναγκαίων.
• Κρατικοποίηση χωρίς αποζημίωση όλων των εταιρειών που κερδοσκοπούν.
• Όχι στην ρατσιστική στοχοποίηση: να κλείσουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των προσφύγων, παροχή στέγης για να μπορούν να προστατευτούν. Ας ακολουθήσουμε το παράδειγμα της Πορτογαλίας (με ακόμα καλύτερο τρόπο), απαιτώντας παραχώρηση άδειας παραμονής σε πρόσφυγες και μετανάστες.
• Υπεράσπιση των πολιτικών ελευθεριών: καμιά έκτακτη εξουσία στην αστυνομία, οι περιορισμοί μετακινήσεων να επιβάλλονται από τις τοπικές κοινότητες.
Η πανδημία του Covid-19 αναδεικνύει με τον πιο σκληρό τρόπο τα όρια του κεφαλαίου. Δεξιές κυβερνήσεις -όπως αυτές του Τραμπ, της Μέρκελ και του Τζόνσον- έχουν αναγκαστεί να εισβάλουν σε πεδία απαγορευμένα για το κράτος από τον νεοφιλελευθερισμό: παρέχουν κρατική εγγύηση σε ένα τεράστιο φάσμα οικονομικών δραστηριοτήτων, αναθέτουν παραγγελίες για την βιομηχανική παραγωγή εξοπλισμού που απαιτεί η υγειονομική έκτακτη ανάγκη. Παρόλο που τέτοια μέτρα είναι ανεπαρκή και εφαρμόζονται για να προστατέψουν τον καπιταλισμό από τα πάνω, είναι απόδειξη ότι υπάρχει εναλλακτική. Έρχονται σε μια στιγμή που η ίδια η πανδημία -όπως και οι πλημμύρες στην Ανατολική Αφρική, οι πυρκαγιές που κατέκαψαν τον Αμαζόνιο πέρσι και οι ανεξέλεγκτες πυρκαγιές στην Αυστραλία στις αρχές του 2020- αποκαλύπτει το βαθμό που ο καπιταλισμός καταστρέφει τη φύση.
Με άλλα λόγια ο γνήσιος σοσιαλισμός, μια κοινωνία όπου οι εργαζόμενοι ασκούν δημοκρατικό έλεγχο στον κόσμο και τους πόρους του και παράγουν με βάση τις ανάγκες κι όχι το κέρδος, είναι και εφικτός και αναγκαίος. Δεν πρέπει να υπάρξει καμιά επιστροφή στην «κανονικότητα» που εκτρέφει αυτές τις καταστροφές. Η πανδημία είναι ένα τρομακτικό γεγονός που υπογραμμίζει την καταστροφική δύναμη του καπιταλισμού. Όμως, μια ισχυρή πολιτική απάντηση απ’ τα αριστερά μπορεί να βάλει τις βάσεις για ένα διαφορετικό κόσμο στον οποίο θα έχει μέλλον η ανθρωπότητα».27
Σημειώσεις
1. Άρθρο στην ιστοσελίδα του πρακτορείου Μπλούμπεργκ στις 11 Απρίλη, bit.ly/socrev2
2. Γιώργος Παγουλάτος, «Αυτή η κρίση επιταχύνει τα πάντα», Καθημερινή 12 Απριλίου 2020.
3. «Σήμα κινδύνου στα Γηροκομεία», Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1417, 8 Απρίλη 2020, https://ergatiki.gr/article.php?id=22058&issue=1417. Βλέπε επίσης την Καθημερινή της Κυριακής 12 Απρίλη το άρθρο «Εκατόμβες που δεν καταμετρούνται στα γηροκομεία της Ευρώπης».
4. bit.ly/massgrave2
5.«Funeral homes struggle to cope in working-class NYC», Financial Times 11/12 April 2020 on.ft.com/2W9vNl86
6. www.marx21.de/coronavirus-agribusiness-would-risk-millions-of-deaths/ Συνέντευξη στο περιοδικό Marx21 της Γερμανίας. Αναφέρεται από τον Στέλιο Μιχαηλίδη στο άρθρο «Τον ξέρουμε τον ένοχο» στην Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1414, 18 Μάρτη 2020, bit.ly/gnostosenoxos
7. Τζόζεφ Τσουνάρα, «Ο σοσιαλισμός στα χρόνια της πανδημίας», https://state2parastatescam.blogspot.com/2020/04/blog-post.html. Μετάφραση από το περιοδικό International Socialism Journal Νο 166 isj.org.uk/socialism-in-a-time-of-pandemics/
8. Γιώργος Ράγκος, «Πολυεθνικές τροφίμων, μια τεράστια δύναμη καταστροφής», Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1416, 1 Απρίλη 2020, https://ergatiki.gr/article.php?id=22019&issue=1416. Παραπέμπει στην μελέτη «The proximal origin of SARS-Cov-2» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Μedicine, https://www.nature.com/articles/s41591-020-0820-9
9. Sonia Shah, «Από που προέρχονται οι κορονοϊοί», ελληνική έκδοση της Monde diplomatique, μετάφραση από το περιοδικό Nation, https://monde-diplomatique.gr/?p=4114. Αναφέρεται από τον Γιώργο Ράγκο ό.π.
10. Martin Empson, Land and Labour, Bookmarks, London 2014, p. 196.
11. Βλέπε σχετικά τη μελέτη «Η ατμοσφαιρική ρύπανση αυξάνει τον κίνδυνο θανάτου από κορονοϊό» https://bit.ly/CoronaPollution. Επίσης το άρθρο της Μαρίας Ντάσιου «Επιδημίες και περιβάλλον», Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1416, 1 Απρίλη 2020, https://ergatiki.gr/article.php?id=22018&issue=1416
12. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος Ι. Αναφέρεται από τον John Bellamy Foster στο βιβλίο του Marx’s ecology, materialism and nature, Monthly review press, New York 2000, σελ. 156-7. Βλέπε επίσης το άρθρο του Πάνου Γκαργκάνα, «Κλιματική αλλαγή- η αντικαπιταλιστική απάντηση», Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 136, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2019, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1182
13. Mark O’ Brien, A History of the peasants revolt of 1381, Bookmarks, London 2016.
14. bit.ly/TimeNextPandemic
15. Mike Davis on COVID-19: «The Monster is finally at the door», Links, international journal of socialist renewal, bit.ly/DavisMonster. Βλέπε επίσης το άρθρο του Γιώργου Πίττα στην Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1416 την 1 Απρίλη 2020 «Οι ένοχοι της πανδημίας- Φαρμακοβιομηχανίες: φονικές προτεραιότητες».
16. Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1414, 18 Μάρτη 2020, https://ergatiki.gr/article.php?id=21954&issue=1414. Βλέπε επίσης τη συνέντευξη του Β. Ανιολέτο στην Αυγή στις 2 Μάρτη, bit.ly/AgnolettoAvgi
17. Συνέντευξη στην Εφημερίδα των Συντακτών, 2 Απρίλη 2020, bit.ly/IoannidisEfsyn
18. Νίκος Λούντος, «Απεργιακός ιός στους χώρους δουλειάς σε Ιταλία-Ισπανία και όλο τον κόσμο», Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1414, 18 Μάρτη 2020, https://ergatiki.gr/article.php?id=21955&issue=1414
19. Engels, The condition of the working class in England in 1844, George Allen and Unwin, London 1968, p.60.
20. Alex Callinicos, «We are in the fight of our lives», Socialist Worker No 2700, 15 April 2020 https://socialistworker.co.uk/art/49885/Were+in+the+fight+of+our+lives+to+save+our+lives
21. Βλέπε σχετικά στο μπλογκ του Μάικλ Ρόμπερτς https://thenextrecession.wordpress.com/…/it-was-the-virus-…/
22. Wolfgang Munchau, «How the next euro crisis could unfold», Financial Times, 13 April 2020. https://www.ft.com/content/ddb02110-7b24-11ea-af44-daa3def9ae03
23. Financial Times 15 April 2020, https://www.ft.com/content/e626cc6f-5aa9-4dae-b6a0-175b92aa126d
24. «Το ελληνικό δημόσιο, όπως σχεδόν όλα τα κράτη μετά το 2008, μετέτρεψε μεγάλο μέρος από το ιδιωτικό χρέος σε δημόσιο, δανειζόμενο για να διασώσει το τραπεζικό σύστημα. Αλλά δεν ήταν η πρώτη φορά που έπαιζε αυτό το ρόλο. Είχε προηγηθεί μια αντίστοιχη επιχείρηση στη δεκαετία του 1980, όταν ξανά το ελληνικό τραπεζικό σύστημα κινδύνευε από τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια των επιχειρήσεων που τότε είχαν μείνει γνωστές με το όνομα “προβληματικές”. Τα βάρη από εκείνη την πρώτη διάσωση σήμαιναν ότι το ελληνικό δημόσιο μπήκε στη δεύτερη διάσωση των τραπεζών από μια αφετηρία χειρότερη από άλλα κράτη. Το δημόσιο χρέος ήταν ήδη στα επίπεδα του 100% του ΑΕΠ.9 Καθόλου τυχαία, λοιπόν, η Ελλάδα βρέθηκε στην πρώτη σειρά των χωρών που ονομάστηκαν τότε PIGS. Και όταν ακολούθησαν η Ιρλανδία και η Πορτογαλία, η ελληνική κρίση, που ήταν αντανάκλαση μιας κατάρρευσης που ξεκίνησε στις ΗΠΑ, μετατράπηκε σε κομμάτι της κρίσης της Ευρωζώνης». Πάνος Γκαργκάνας, «Κρίση χρέους έτος οκτώ», Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 110, Μάης-Ιούνης 2015, https://www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=769
25. «στην οικονομία που παραμένει η μεγαλύτερη σε όγκο και σημασία παγκόσμια, στην «ατμομηχανή» του παγκόσμιου καπιταλισμού, τα κέρδη των επιχειρήσεων και το φθηνό χρήμα που εξασφαλίζει η πολιτική της κεντρικής τράπεζας αντί για επενδύσεις μετατρέπονται σε επαναγορά των μετοχών στο Χρηματιστήριο. Όπως γράφει ο μαρξιστής οικονομολόγος Μάικλ Ρόμπερτς: «Η μεγαλύτερη ώθηση για το αμερικανικό χρηματιστήριο προέρχεται από το γεγονός ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις χρησιμοποιούν τη φτηνή χρηματοδότηση για επαναγορά των δικών τους μετοχών ανεβάζοντας την τιμή των μετοχών τους και τη «χρηματιστηριακή αξία» της εταιρείας. Το 2018 οι επαναγορές έφτασαν τα 1,18 τρισεκατομμύρια δολάρια, ποσό διπλάσιο από αυτό που επενδύθηκε σε παραγωγικό δυναμικό (εργοστάσια, γραφεία, εξοπλισμό, λογισμικό κλπ)». (…) Δικαιολογημένα η δημοσιογράφος Τζίλιαν Τετ σχολιάζει στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς ότι «οι διευθύνοντες τις αμερικανικές επιχειρήσεις φαίνεται ότι είναι διατεθειμένοι να κάνουν σχεδόν οτιδήποτε άλλο μετά τις φορολογικές διευκολύνσεις που πήραν εκτός από το να χτίσουν νέα εργοστάσια». Και στηρίζει την άποψή της με στοιχεία από την έκθεση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Global Financial Stability Report». Από το άρθρο του Πάνου Γκαργκάνα «Το τραπεζικό ζήτημα», Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 134, Μάης-Ιούνης 2019, https://www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=1160
26. Chris Harman, Zombie capitalism, Bookmarks, London 2009. Ελληνική έκδοση από το Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, 2011, σελ 369-72.
27. http://www.sekonline.gr/article.php?id=990