Ο Λέανδρος Μπόλαρης θυμίζει την πλούσια διαδρομή του μεγάλου επαναστάτη από τα οδοφράγματα του 1848 ως τη «Διαλεκτική της Φύσης», πάντα δίπλα στον Μαρξ και στην πάλη των εργατών για απελευθέρωση
Το 1871 ο Φρίντριχ Ένγκελς (1820-1895) έγραφε στη μητέρα του που παραπονιόταν ότι ένας τόσο πολλά υποσχόμενος γόνος της αστικής τάξης έφτασε στο σημείο να υποστηρίζει την Κομμούνα του Παρισιού, ότι:
«Γνωρίζεις ότι για κοντά τριάντα χρόνια δεν έχω αλλάξει τις ιδέες μου και δεν πρόκειται να σε εκπλήξει ότι όταν οι περιστάσεις το απαιτήσουν όχι μόνο θα τις κρατήσω αλλά ότι θα κάνω το καθήκον μου και με άλλους τρόπους. Ντροπή θα έπρεπε να νιώθεις αν δεν έκανα κάτι τέτοιο. Δεν θα έκανε καμιά διαφορά αν ο Μαρξ δεν ήταν εδώ, αν δεν είχε υπάρξει ποτέ».1
Ο Φρίντριχ Ένγκελς αναφέρεται συνήθως ως ο «αχώριστος φίλος και συνεργάτης» του Καρλ Μαρξ. Ο ίδιος έλεγε με σεμνότητα ότι ήταν πάντα το «δεύτερο βιολί» σε σύγκριση με τον Μαρξ. Ωστόσο ο Ένγκελς ήταν κάτι πολύ περισσότερο. Όχι μόνο γιατί όλα τα έργα που υπέγραψε μόνος του ο Μαρξ έχουν ένα «κομμάτι» του Ένγκελς: Ο Μαρξ, για παράδειγμα, πρόλαβε να δημοσιεύσει σε ολοκληρωμένη μορφή μόνο τον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου. Όταν πέθανε άφησε πίσω του ένα βουνό από σημειώσεις, προσχέδια και υλικό που προοριζόταν για τους επόμενους τόμους. Ο Ένγκελς δημοσίευσε τον Δεύτερο Τόμο το 1885 και τον Τρίτο το 1894. Δεν έκανε μια απλή επιμέλεια, ήταν από πολλές απόψεις μια τιτάνια δουλειά.2
Όμως, όταν το 1844 ξεκινούσαν τη φιλία τους, ο Ένγκελς είχε ήδη τη δική του συμβολή στη διαμόρφωση της επαναστατικής θεωρίας που θα συνέχιζε και μετά το θάνατο του Μαρξ το 1883. Και μόνο το βιβλίο Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους να σκεφτούμε αρκεί: είναι το πρωτοποριακό έργο που και σήμερα αποτελεί την αφετηρία για να κατανοήσουμε από που προέρχεται η γυναικεία καταπίεση.
Κι όχι μόνο της θεωρίας. Μια συνηθισμένη καρικατούρα τον Μαρξ τον ζωγραφίζει να παράγει θεωρία από το γραφείο του ή την απομόνωση της Βιβλιοθήκης του Βρετανικού Μουσείου. Για τον Ένγκελς δεν χωράνε τέτοιες παρεξηγήσεις. Είχε «κάνει το καθήκον του» με το όπλο στο χέρι στην Επανάσταση του 1848 και συνέχισε να το κάνει μέχρι το θάνατό του με την ενεργό συμμετοχή και στην Πρώτη Διεθνή όσο και στα μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα που άρχισαν να χτίζονται στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα.
Απ’ τη φιλοσοφία στην εργατική τάξη
Ο Ένγκελς ήταν ο πρωτότοκος γιος μιας οικογένειας βιομηχάνων του Ρουρ που και σήμερα παραμένει η βιομηχανική καρδιά της Γερμανίας. Όμως κράτος με το όνομα Γερμανία δεν υπήρχε ακόμα, η περιοχή ήταν ένα ψηφιδωτό 39 βασιλείων, δουκάτων, ανεξάρτητων πόλεων. Το ισχυρότερο κράτος που κυβερνούσε απολυταρχικά μια αριστοκρατία γαιοκτημόνων ήταν η Πρωσία. Όταν έφτασε στο Βερολίνο το 1841 για να υπηρετήσει τη θητεία του ως λοχαγός πυροβολικού του πρωσικού στρατού, ήταν ένας ρομαντικός Γερμανός φιλελεύθερος που απεχθανόταν την πρωσική απολυταρχία. Και στις εξόδους του είχε δυο αγαπημένες ασχολίες: τα καπηλειά και τα μαθήματα φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο.
Ο Ένγκελς, όπως και ο Μαρξ, εντάχθηκαν σε ένα ρεύμα που ονομαζόταν Νέοι Χεγκελιανοί ή Αριστεροί Χεγκελιανοί. Ο Γ.Β.Φ Χέγκελ ήταν ο κορυφαίος φιλόσοφος που γέννησε η εποχή της Γαλλικής Επανάστασης.3 Η καρδιά των φιλοσοφικών ιδεών του ήταν η διαλεκτική: Τίποτα δεν είναι αιώνιο, η ιστορία προχωράει μέσα από την σύγκρουση αντιθέσεων, με άλματα. Όπως έγραφε ο Ένγκελς αργότερα: «ολόκληρος ο φυσικός, ιστορικός και πνευματικός κόσμος παρουσιάζεται σαν εξελικτική διαδικασία, δηλαδή μέσα σε μια αδιάκοπη κίνηση, μεταβολή, ανασχηματισμό και εξέλιξη, και έγινε προσπάθεια να αποδειχθεί η εσωτερική αλληλουχία στην κίνηση και την εξέλιξη αυτή».4
Για τον Χέγκελ αυτό ήταν μια διαδικασία που εκτυλισσόταν στο κόσμο των ιδεών, και είχε μια κατεύθυνση και ένα «τέλος»: το γερμανικό κράτος. Όταν πέθανε το 1831 ήταν ο «επίσημος» φιλόσοφος της πρωσικής μοναρχίας. Όμως, για τους «Αριστερούς» Χεγκελιανούς η διαλεκτική μέθοδος γινόταν όπλο κριτικής στην υπάρχουσα κατάσταση, στο κράτος, τη θρησκεία, τις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις.
Εν μέρει για να τον απομακρύνει από τέτοιες «κακές» επιρροές, η οικογένεια έστειλε τον Ένγκελς στην Αγγλία, για να μαθητεύσει στο εργοστάσιο που ήταν συνέταιροι στην περιοχή του Μάντσεστερ. Η πόλη ήταν ήδη ένα μεγάλο βιομηχανικό κέντρο. Ο Ένγκελς που είχε ήδη γράψει άρθρα σε γερμανικές εφημερίδες για τις συνθήκες που επικρατούσαν σε εργοστάσια εκεί, έρχεται τώρα σε επαφή με το πιο ανεπτυγμένο προλεταριάτο του κόσμου. Όχι μόνο σε αριθμούς αλλά και σε ιδέες και οργάνωση.
Το κίνημα των Χαρτιστών βρισκόταν στο απόγειό του. Το κίνημα είχε πάρει το όνομά του από τη Χάρτα των αιτημάτων τους, με κεντρικό το δικαίωμα της ψήφου (τότε το είχε μια μικρή μειοψηφία πλούσιων). Ήταν ένα κίνημα που πυροδότησε τεράστιες συγκεντρώσεις, γενικές απεργίες και ταυτόχρονα μια ολόκληρη συζήτηση σε εφημερίδες, περιοδικά και διαδικασίες του κινήματος για τον τρόπο που θα ικανοποιήσει τους στόχους του. Όταν ο Ένγκελς έφτασε στο Μάντσεστερ τον Νοέμβρη του 1842, η πόλη κι όλη η Αγγλία ζούσε στον απόηχο της μεγάλης γενικής απεργίας του Αυγούστου στην οποία συμμετείχαν μισό εκατομμύριο εργάτες και εργάτριες που ξεσηκώθηκαν ταυτόχρονα για αυξήσεις αλλά και για την Χάρτα.
Ο Ένγκελς έζησε το κίνημα, τις διεργασίες και τις μάχες του, για παράδειγμα είχε μια συστηματική συνεργασία με την πιο γνωστή εφημερίδα του, την Northern Star (Αστέρι του Βορρά). Ένας πρώτος καρπός της εμπειρίας από τον πιο προχωρημένο καπιταλισμό της εποχής ήταν ένα κείμενο με τίτλο Περίγραμμα της Κριτικής στην Πολιτική Οικονομία που γράφτηκε στα τέλη του 1843.5 Σε αυτό το κείμενο έκανε την πρώτη σοβαρή απόπειρα να εξηγήσει τον τρόπο που λειτουργεί ο καπιταλισμός: η κινητήρια δύναμή του είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους καπιταλιστές και η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Ο δεύτερος καρπός είναι πιο γνωστός: το βιβλίο Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία που γράφτηκε στα τέλη του 1844 και δημοσιεύτηκε την επόμενη χρονιά στα γερμανικά. Σε αυτό ο Ένγκελς έκανε τρία πράγματα: μια πρωτοποριακή και ολοζώντανη περιγραφή των συνθηκών ζωής και δουλειάς της εργατικής τάξης, μια σκληρή καταγγελία της βαρβαρότητας και υποκρισίας της αστικής τάξης. Αλλά το πιο σημαντικό ήταν αυτό που θα επεσήμαινε ο Λένιν στη νεκρολογία που έγραψε για τον Ένγκελς το 1895:
«Πρώτος ο Ένγκελς είπε, ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο τάξη που υποφέρει, ότι ίσα-ίσα η επαίσχυντη οικονομική κατάσταση του προλεταριάτου το σπρώχνει ακατάσχετα προς τα μπρός και το αναγκάζει να παλεύει για τη δικιά του απελευθέρωση. Και το αγωνιζόμενο προλεταριάτο θα βοηθήσει μόνο του τον εαυτό του».6
Αυτά τα δυο κείμενα άσκησαν τεράστια επιρροή στον Μαρξ. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεκαέξι χρόνια μετά στον περίφημο Πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας χαρακτήριζε το Περίγραμμα «ιδιοφυές δοκίμιο για την κριτική των οικονομικών κατηγοριών».7 Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι ο Μαρξ αναφέρεται στην Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία στο συγκλονιστικό κεφάλαιο Η Εργάσιμη Ημέρα, στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου. Γράφει για το: «πόσο βαθιά κατανόησε ο Ένγκελς το πνεύμα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής».8
«Όταν ο Μαρξ συνάντησε τον Ένγκελς»
Η απόδοση στα ελληνικά του τίτλου της ταινίας του Ράουλ Πέκ9 αιχμαλωτίζει με ακρίβεια τη δυναμική της σχέσης ανάμεσα στους δυο επαναστάτες που ξεκίνησε το 1844 στο Παρίσι. Η συμβολή του Ένγκελς σε αυτή τη σχέση -που αναγνώριζε συστηματικά ο Μαρξ- ήταν καθοριστική: «έβαλε την Αγγλία στην εικόνα» και στη διάρκεια της χρονιάς που ακολούθησε «μετασχημάτισε τη θεωρία του Μαρξ για το προλεταριάτο και της έδωσε σταθερό υπόβαθρο».10 Δουλέψανε μαζί σε τρία επίπεδα: το ξεκαθάρισμα των θεωρητικών τους εργαλείων, την πολιτική τους παρέμβαση στο κίνημα και την οργανωτική αποκρυστάλλωσή της.
Γράψανε από κοινού δυο βιβλία ανάμεσα στα τέλη του 1844 και το 1846. Το πρώτο έχει τίτλο Η Αγία Οικογένεια, μια σαρκαστική αναφορά στους αδελφούς Έντγκαρ και Μπρούνο Μπάουερ και τους οπαδούς τους. Ήταν «αριστεροί χεγκελιανοί» που είχαν καταλήξει στο απώτατο όριο του ελιτισμού. Υποστήριζαν ότι μόνο κάποιες εκλεκτές προσωπικότητες, η «κριτική κριτική» (δηλαδή ο εαυτός τους) εκπροσωπούν το ενεργό πνεύμα ενώ οι αδρανείς «μάζες» είναι από τη φύση τους αντιδραστικές. Γερμανική Ιδεολογία11 ήταν το δεύτερο κοινό τους έργο. Σε αυτό ουσιαστικά θέσανε τις βάσεις της «υλιστικής αντίληψης της ιστορίας» (ιστορικός υλισμός), δηλαδή της εξήγησής τους για το πως αναπτύσσονται και αλλάζουν οι κοινωνίες.
Το βιβλίο έχει τη μορφή πολεμικής στις απόψεις που είχαν γίνει της μόδας στους κύκλους των ριζοσπαστικών διανοούμενων στην Γερμανία εκείνης της εποχής. Στην ουσία υποστήριζαν ότι η κοινωνία θα αλλάξει αν οι άνθρωποι απαλλαγούν από καθυστερημένες ιδέες όπως η θρησκεία. Κι ο τρόπος να απαλλαγούν είναι να ακούσουν τις διδαχές των φωτισμένων πνευμάτων, των «αγίων», όπως αποκαλούσαν κοροϊδευτικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς: του «αγίου Μπρούνο» (Μπάουερ) ή του «αγίου Μαξ» Στίρνερ που για δεκαετίες μετά ασκούσε μια έντονη έλξη στο αναρχικό ρεύμα.
Η αφετηρία του Μαρξ και του Ένγκελς ήταν εντελώς διαφορετική. Δεν υποτιμούσαν το ρόλο των ιδεών, κάθε άλλο. Όμως, υποστήριζαν ότι η κατανόηση του κόσμου πρέπει να ξεκινάει όχι από τις ιδέες που υπήρχαν στο μυαλό των ανθρώπων σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, αλλά από τις πραγματικές υλικές συνθήκες μέσα από τις οποίες αναδύονταν οι ιδέες αυτές.
Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει την πολιτική, κοινωνική και πνευματική πορεία της ζωής γενικά. Ο άνθρωπος είναι γέννημα και κομμάτι του φυσικού κόσμου, και αντεπιδράει πάνω του με την συλλογική του εργασία για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Σε αυτή τη διαδικασία οι άνθρωποι έρχονται σε σχέσεις μεταξύ τους, σχέσεις παραγωγής12 που πάνω τους υψώνεται ένα ολόκληρο οικοδόμημα ιδεών και θεσμών για να τις διατηρήσει. Ο χωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις, η εμφάνιση του κράτους, η ίδια η «πυρηνική» οικογένεια είναι ιστορικά προϊόντα, δεν είναι η «φυσική τάξη πραγμάτων».
«Οι κυρίαρχες ιδέες στην κοινωνία είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης» έγραφαν. Όμως, το συμπέρασμα που έβγαζαν ήταν ότι η εργατική τάξη είναι σε θέση να απαλλαγεί από αυτές μέσα από τη δράση της, αλλάζοντας τις συνθήκες που καθορίζουν την ύπαρξή της. Γι’ αυτό έγραφαν για παράδειγμα ότι «ο Στίρνερ δεν καταλαβαίνει ότι έστω μια μειοψηφία εργατών που συνεργάζεται για να κατέβει σε απεργία δρα με επαναστατικό τρόπο». Για να συμπεράνουν:
«Τόσο για τη μαζική παραγωγή αυτής της κομμουνιστικής συνείδησης, όσο και για την επιτυχία του ίδιου του επαναστατικού σκοπού, η αλλαγή στη συνείδηση των ανθρώπων σε μαζική κλίμακα είναι, αναγκαστικά, μια αλλαγή που μπορεί να γίνει μόνο μέσα σε ένα πρακτικό κίνημα, μια επανάσταση. Αυτή η επανάσταση είναι αναγκαία όχι μόνο επειδή η κυρίαρχη τάξη δεν μπορεί να ανατραπεί με κανέναν άλλο τρόπο, αλλά και επειδή η τάξη της ανατροπής μπορεί μόνο σε μια επανάσταση να επιτύχει να απαλλαγεί από βάρη του παρελθόντος και να είναι σε θέση να δημιουργήσει μια κοινωνία εκ νέου».13
Το Μανιφέστο και το «Κόκκινο 1848»
Η περίοδος που γράφονταν αυτά τα έργα και οι Μαρξ και οι Ένγκελς γίνονταν «μαρξιστές», ήταν περίοδος πολιτικού και κοινωνικού αναβρασμού σε όλη την Ευρώπη. Κι οι δυο σύντροφοι ρίχνονται στις διεργασίες ενός κινήματος που δυναμώνει. Μια πτυχή είναι η δημιουργία των Επιτροπών Κομμουνιστικής Αλληλογραφίας, ένα χαλαρό δίκτυο ομάδων με κέντρο τις Βρυξέλλες. Μια άλλη ήταν οι επαφές που ανέπτυξαν με την Ένωσης των Δικαίων, μια συνωμοτική οργάνωση Γερμανών τεχνιτών με κέντρο το Παρίσι αλλά με παραρτήματα στο Λονδίνο και τη Ζυρίχη.14
Ο Ένγκελς συμμετείχε στο συνέδριο της Ένωσης τον Ιούνη του 1847 το οποίο αποφάσισε την μετονομασία της σε Κομμουνιστική Ένωση. Η συμβολή του στις διεργασίες στο εσωτερικό της κατά τη διάρκεια του συνεδρίου και στους επόμενους μήνες ήταν καθοριστική. Όχι μόνο για να αλλάξει το σύνθημά της από «όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια» στο γνωστό μας «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!», αλλά και σε πολύ περισσότερα. Με την επιμονή του η Ένωση υιοθέτησε δημοκρατικές αρχές λειτουργίες (ετήσια συνέδρια, εκλογή οργάνων), και ξεκίνησε την έκδοση μιας εφημερίδας, της Kommunistische Zeitschrift.
Το κείμενο Αρχές του Κομμουνισμού που έγραψε ο Ένγκελς τον Οκτώβριο του 1847 ήταν προϊόν αυτής της προσπάθειας. Γραμμένο με μορφή ερωταποκρίσεων έγινε η βάση για τη τελική διακήρυξη αρχών που η Κομμουνιστική Ένωση ανέθεσε να γράψει ο Μαρξ στο Δεύτερο Συνέδριό της τον Νοέμβρη του 1847.15
Ο τίτλος της ήταν το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Έχουν περάσει 172 χρόνια από τη δημοσίευσή του και το Μανιφέστο εξακολουθεί να είναι το πιο πολυεκδομένο και μεταφρασμένο κείμενο στον κόσμο. Αυτό που το κάνει τόσο «φρέσκο» είναι καταρχήν η ανάλυση του καπιταλισμού. Το Μανιφέστο παρομοιάζει την αστική κοινωνία «με το μάγο εκείνο που δεν καταφέρνει πια να κυριαρχήσει πάνω στις καταχθόνιες δυνάμεις που ο ίδιος κάλεσε». Οικονομική κρίση, πόλεμοι, περιβαλλοντική καταστροφή και απότομη κλιματική αλλαγή επιβεβαιώνουν την ανάλυση του Μαρξ και του Ένγκελς.
Η εργατική τάξη, το «προλεταριάτο», για τους Μαρξ και Ένγκελς είναι η τάξη που μπορεί να ανατρέψει τον καπιταλισμό και να απελευθερώσει όλη την ανθρωπότητα από τα δεσμά και τις καταστροφές που φέρνει αυτό το σύστημα. Γράφουν ότι «η αστική τάξη δεν σφυρηλάτησε μονάχα τα όπλα που της φέρνουν το θάνατο. Δημιούργησε και τους ανθρώπους που θα χειριστούν αυτά τα όπλα, τους σύγχρονους εργάτες, τους προλετάριους».16 Σήμερα αυτή η τάξη μετράει εκατοντάδες εκατομμύρια σε όλο τον πλανήτη. Τότε έκανε τα πρώτα της μεγάλα βήματα στο στίβο της ανοιχτής πάλης.
Η δημοσίευση του Μανιφέστου συνέπεσε με την «άνοιξη των λαών», το κύμα των επαναστάσεων που συγκλόνισαν την Ευρώπη το 1848, ξεκινώντας τον Φλεβάρη από το Παρίσι. Το 1848 ήταν από μια άποψη συνέχεια της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης: η αστική τάξη διεκδικούσε την πολιτική εξουσία στηριγμένη στο μαζικό κίνημα στους δρόμους. Όμως, ήταν και κάτι παραπάνω: για πρώτη φορά η εργατική τάξη μπήκε στην αρένα της πολιτικής πάλης με τα δικά της αιτήματα και οράματα. Τον Ιούνη του 1848 οι εργάτες του Παρισιού σφαγιάστηκαν από τους δημοκράτες αστούς.
Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς ρίχτηκαν στη φωτιά της πολιτικής δράσης στην επαναστατημένη Γερμανία. Με όργανο τη Νέα Εφημερίδα του Ρήνου, τάχτηκαν στην άκρα αριστερά του δημοκρατικού κινήματος. Μέσα από τις σελίδες αυτής της εφημερίδας ξεσκεπαζόταν η υποκρισία και τα σχέδια της πρωσικής απολυταρχίας και καυτηριάζονταν η δειλία και η υποχωρητικότητα των φιλελεύθερων αστών.
Το απόγειο της επιρροής της αριστεράς στο «γερμανικό 1848» ήταν το φθινόπωρο, όταν η κυβέρνηση πέρασε στην αντεπίθεση προσπαθώντας να πνίξει τις κατακτήσεις των προηγούμενων μηνών. Τον Σεπτέμβρη, για παράδειγμα, ο Ένγκελς ήταν ομιλητής σε μια γιγάντια συγκέντρωση λίγο έξω από την Κολονία, με τις κόκκινες σημαίες να ανεμίζουν17 και χιλιάδες αντίτυπα των Αιτημάτων του Κομμουνιστικού Κόμματος,18 να μοιράζονται. Όμως, ένα δεκαπενθήμερο μετά ο πρωσικός στρατός μπήκε στην Κολονία και ο Ένγκελς ήταν πλέον καταζητούμενος.
Αυτό δεν τον εμπόδισε να βρεθεί στην πρώτη γραμμή όταν την άνοιξη του 1849 η επανάσταση γνώρισε την τελευταία της αναλαμπή στη Γερμανία. Τον Μάη εκείνης της χρονιάς πήγε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Έμπερφελντ, κουβαλώντας και δυο κάσες φυσίγγια για τον εξοπλισμό της πολιτοφυλακής. Τον Ιούνη κατατάχτηκε σε ένα εθελοντικό σώμα που πολέμησε για τις δημοκρατικές κυβερνήσεις της Βάδης και του Παλατινάτου. Βετεράνος τεσσάρων μαχών ο Ένγκελς μαζί με τους τελευταίους συντρόφους πέρασε στην Ελβετία μετά την ήττα του επαναστατικού στρατού.
Σε ένα κείμενο για εκείνη τη φάση του αγώνα, που ολοκλήρωσε στις αρχές του 1850, βλέπουμε πάλι το πάθος του Ένγκελς και την πίστη του στην απελευθερωτική δύναμη της εργατικής τάξης. Τα λόγια του προκαλούν συγκίνηση και σήμερα:
«…καμιά φωνή δεν υψώνεται για λογαριασμό των εκατοντάδων και χιλιάδων εργατών που έδωσαν τις μάχες, που έπεσαν στο πεδίο της τιμής, που σάπισαν ζωντανοί στα κελιά του φρουρίου του Ράστατ… Η εκμετάλλευση των εργατών είναι μια παλιά ιστορία, πολύ γνωστή στους επίσημους ‘δημοκράτες’ μας για να τους αντιμετωπίσουν σαν κάτι περισσότερο από πρώτη ύλη για προπαγάνδα, για να τους εκμεταλλεύονται σαν κρέας για τα κανόνια. Οι ‘δημοκράτες’ είναι υπερβολικά αμαθείς και αστοί για να κατανοήσουν την επαναστατική θέση του προλεταριάτου, το μέλλον της εργατικής τάξης. Για αυτό μισούν τους αυθεντικούς προλεταριακούς χαρακτήρες… που παρόλα αυτά είναι πάντα εκεί, με το όπλο στο χέρι όταν πρόκειται για την ανατροπή της κατεστημένης εξουσίας και που σε κάθε επαναστατικό κίνημα εκπροσωπούν το κόμμα του προλεταριάτου. Αλλά αν δεν συμφέρει τους λεγόμενους δημοκράτες να αναγνωρίζουν αυτούς τους εργάτες, το καθήκον του προλεταριακού κόμματος είναι να τους τιμά όπως τους αξίζει».19
Το 1850 ο Ένγκελς πήρε μια απόφαση που του κόστισε πολύ ψυχολογικά. Αναγκάστηκε να πάει να δουλέψει στην οικογενειακή επιχείρηση στο Μάντσεστερ. Ο λόγος που βάρυνε περισσότερο σε αυτή την απόφαση ήταν η στήριξη του Μαρξ και της οικογένειάς του κάτι που έκανε συστηματικά και απλόχερα μέχρι το θάνατο του αγαπημένου φίλου του το 1883 και στη συνέχεια για τις κόρες του.
Η Ελεωνόρα Μαρξ (με πρωτοπόρα δράση η ίδια στο κίνημα) κατέγραφε την αγαλλίαση με την οποία ο Ένγκελς ξεκίνησε την τελευταία μέρα «των καταναγκαστικών έργων» στην επιχείρηση φωνάζοντας «για τελευταία φορά!» είκοσι χρόνια μετά. Όμως, η εικόνα του Ένγκελς που ζωγραφίζουν διάφοροι πρόσφατοι βιογράφοι του για κείνη την περίοδο, ενός «επαναστάτη με φράκο»20 που απλά συντρόφευε και συντηρούσε τον Μαρξ είναι εντελώς λάθος.
Ο Ένγκελς είχε ξεχωριστή συμβολή τόσο στην ανάπτυξη της επαναστατικής θεωρίας όσο και στην παρέμβαση στο κίνημα και την Αριστερά της εποχής. Ένα τέτοιο πεδίο παρέμβασης ήταν η Διεθνής Ένωση των Εργατών, που έγινε γνωστή ως Πρώτη Διεθνής, που είχε ιδρυθεί το 1865. Ο Μαρξ είχε παίξει ηγετικό ρόλο στη Διεθνή που είχε στη σημαία της το σύνθημα «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας».
Κομμούνα
Ο Ένγκελς εκλέχτηκε μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς τον Σεπτέμβρη του 1870 με ευθύνη την «αλληλογραφία», δηλαδή την επικοινωνία με τα τμήματά της σε πολλές χώρες. Εκείνο το μήνα ξεκίνησε ο Γαλλοπρωσικός Πόλεμος που οδήγησε στην ήττα του αυτοκράτορα Λουδοβίκου Βοναπάρτη την ανακήρυξη της Γαλλικής Δημοκρατίας και την γερμανική ενοποίηση υπό την ηγεμονία της Πρωσίας και του «σιδερένιου καγκελάριου» της, του Ότο φον Μπίσμαρκ.
Ο πόλεμος γέννησε την επανάσταση. Στις 18 Μάρτη του 1871, η εργατική τάξη του Παρισιού πήρε την εξουσία στα χέρια της με την Κομμούνα. Ήτανε μια νέα μορφή εξουσίας που συγκροτούταν από αντιπροσώπους που εκλέγανε τα δημοτικά διαμερίσματα. Το σημαντικό δεν ήταν μόνο ότι ήταν εργάτες. Πληρώνονταν σαν εργάτες -15 φράγκα τη μέρα, 6.000 το χρόνο οι ίδιοι κι όσοι κατείχαν θέσεις στις υπηρεσίες της. Ακόμα πιο σημαντικό ήταν ότι οι αντιπρόσωποι της Κομμούνας ήταν άμεσα ανακλητοί από τους εκλογείς τους.
Η Κομμούνα ήταν και νομοθετικό και εκτελεστικό σώμα. Κατάργησε το μόνιμο στρατό και την αστυνομία και τα αντικατέστησε με το γενικό εξοπλισμό των εργατών (και κάμποσων εργατριών). Δεν ψήφιζε φιλεργατικούς νόμους που έπρεπε να τους εφαρμόσει ένας μηχανισμός που είχε στηθεί για να εξυπηρετεί τα συμφέροντα της εκμεταλλευτικής μειοψηφίας. Οι εργάτες αποφάσιζαν μέσω των αντιπροσώπων τους και υλοποιούσαν τις αποφάσεις τους. Ένα πολύβουο ποτάμι συνελεύσεων, διαδηλώσεων, συζητήσεων σε εκατοντάδες λέσχες και ενώσεις εξασφάλιζε τη συνεχή ροή αυτής της διαδικασίας.21
Ο Μαρξ κέρδισε την Διεθνή στην υποστήριξή αυτής της «εφόδου στον ουρανό» όπως την χαρακτήρισε. Το κείμενό του Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Γαλλία που υιοθέτησε το γενικό συμβούλιο της Διεθνούς τον Μάη του 1871 είναι ένας ύμνος στον ηρωισμό των Κομμουνάρων, μια καυστική καταγγελία των αστών εχθρών της, και ένα μεγάλο προχώρημα στην επαναστατική θεωρία. Η εργατική τάξη με τη δράση της έδειξε χειροπιαστά πως μπορεί να οργανωθεί μια νέα κοινωνία. Όπως έγραφε ο Μαρξ, οι εργάτες του Παρισιού:
«Κατάλαβαν ότι είναι επιτακτικό καθήκον τους και απόλυτο δικαίωμά τους να γίνουν κύριοι της τύχης τους και να πάρουν στα χέρια τους την κυβερνητική εξουσία. Μα η εργατική τάξη δεν μπορεί να πάρει απλώς στα χέρια της την έτοιμη κρατική μηχανή, και να την βάλει σε κίνηση για τους δικούς της σκοπούς… Η Κομμούνα έδωσε στη δημοκρατία τη βάση πραγματικά δημοκρατικών θεσμών… Όμως, ο τελικός της σκοπός δεν ήταν ούτε ‘η φτηνή κυβέρνηση’, ούτε η ‘αληθινή δημοκρατία’. Και τα δύο υπήρξαν συνακόλουθά της... Το πραγματικό της μυστικό ήταν ότι ήταν ουσιαστικά μια κυβέρνηση της εργατικής τάξης, το αποτέλεσμα της πάλης της παραγωγικής τάξης ενάντια στην τάξη των σφετεριστών, η ανοιχτή τελικά πολιτική μορφή, με την οποία μπορούσε να συντελεστεί η οικονομική απελευθέρωση της εργασίας».22
Είκοσι χρόνια μετά, ο Ένγκελς τέλειωνε την εισαγωγή που έγραψε για μια νέα έκδοση του Εμφύλιου με τις εξής φράσεις: «Τον τελευταίο καιρό, το σοσιαλδημοκράτη φιλισταίο τον πιάνει ξανά ένας ιερός τρόμος όταν ακούει τις λέξεις δικτατορία του προλεταριάτου. Ε λοιπόν κύριοι, θέλετε να μάθετε τι λογής είναι αυτή η δικτατορία; Κοιτάχτε την Παρισινή Κομμούνα. Αυτή ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου».23 Δικτατορία του προλεταριάτου ήταν μια φράση που χρησιμοποιούσαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς ως συνώνυμο της πολιτικής εξουσίας της εργατικής τάξης, της εργατικής δημοκρατίας.
«Στρατηγός»
Η αναφορά στους «σοσιαλδημοκράτες φιλισταίους» δεν ήταν τυχαία. Όταν την έκανε είχε πίσω του πολλές μάχες, κάποιες μαζί με τον Μαρξ, ενάντια στην επιρροή των διάφορων ρεφορμιστικών ρευμάτων στην γερμανική σοσιαλδημοκρατία, το κόμμα που βοήθησαν να ιδρυθεί και ήταν μέλη του. Από την Κριτική του Προγράμματος της Γκότα (1875) που έγραψαν από κοινού μέχρι την κριτική του Ένγκελς στο «μαρξιστικό» Πρόγραμμα της Ερφούρτης του 1891, είχε μόνιμο μέτωπο ενάντια στη τάση της κομματικής ηγεσίας να υποκύπτει στο «ρεαλισμό» του συμβιβασμού με το κράτος και την άρχουσα τάξη. Ο Ένγκελς δεν έζησε να δει το τέλος αυτής της διαδρομής, την συνθηκολόγηση της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της Δεύτερης Διεθνούς που τόσο είχε συμβάλει στην ίδρυσή της με τις άρχουσες τάξεις και τον ιμπεριαλισμό το 1914.
Όμως, η συμβολή του στη θεωρία ήταν άρρηκτα δεμένη με την προσπάθεια να διαπαιδαγωγήσει τα νεαρά σοσιαλιστικά κόμματα, που μεγάλωναν, με τις επαναστατικές ιδέες. Ένα παράδειγμα είναι το βιβλίο Η Ανατροπή της Επιστήμης από τον κύριο Ευγένιο Ντίρινγκ, που είναι περισσότερο γνωστό με τον σύντομο τίτλο Αντί-Ντίρινγκ. Ο Ντίρινγκ ήταν ένας πανεπιστημιακός καθηγητής που είχε προσχωρήσει μεν στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα αλλά κήρυττε ότι οι ιδέες για την ταξική πάλη και την επανάσταση ήταν και λάθος και ξεπερασμένες. Και το σημαντικότερο, αποκτούσε επιρροή. Το βιβλίο εμφανίστηκε πρώτα με την μορφή σειράς άρθρων στη εφημερίδα του κόμματος το 1877 παρά την αντίσταση και την υπονόμευση από την κομματική ηγεσία.
Παρόλο που σύντομα απαγορεύτηκε στη Γερμανία, μια ενότητα του βιβλίου κυκλοφόρησε με τη μορφή ενός δημοφιλούς μικρού βιβλίου, Ουτοπικός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός, που μεταφράστηκε σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες και πουλήθηκε σε πολλά αντίτυπα. Ήταν, και ακόμη είναι, μια από τις καλύτερες και πιο κατανοητές εισαγωγές στις μαρξιστικές ιδέες.
Το 1884 ο Ένγκελς δημοσίευσε ένα κλασσικό πλέον έργο, την Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους. Ήταν μια πρωτοποριακή δουλειά, στηριγμένη στη τελευταία λέξη της κοινωνικής ανθρωπολογίας της εποχής, που τα συμπεράσματά του στέκουν και σήμερα. Δεν είναι τυχαίο ότι τριάντα χρόνια μετά ο Λένιν θα στηριχτεί και σε αυτό το βιβλίο για να «ξεθάψει» τις επαναστατικές αιχμές της μαρξιστικής διδασκαλίας για το κράτος, στο έργο του Κράτος και Επανάσταση.
Ο Ένγκελς είχε αποκτήσει ένα παρατσούκλι: οι σύντροφοι και στενοί φίλοι τον αποκαλούσαν στρατηγό. Αυτό είχε να κάνει καταρχήν με τις στρατιωτικές του γνώσεις που φρόντιζε να ανανεώνει συνεχώς. To 1870-71 στη διάρκεια του Γαλλο-Πρωσικού Πολέμου δημοσίευσε, ανώνυμα, μια σειρά άρθρων στην εφημερίδα Παλ Μαλ Γκαζέτ, με εκτιμήσεις για την πορεία του πολέμου και αναλύσεις των μαχών και εκστρατειών. Έπεσε τόσο μέσα στις εκτιμήσεις του,24 που κάμποσοι «ειδικοί» της εποχής νόμιζαν ότι είναι γραμμένα από κάποιον πολύ κοντά στο πρωσικό γενικό επιτελείο.
Όμως, το παρατσούκλι έκφραζε κάτι πολύ ευρύτερο. Τη δυνατότητα του Ένγκελς όχι μόνο να εκλαϊκεύει αλλά να βαθαίνει την επαναστατική θεωρία, όχι επαναλαμβάνοντας δόγματα αλλά με την συστηματική έρευνα και το «διάλογο» με όλα τα προχωρήματα της επιστήμης. Αυτή ήταν η προσπάθεια που έκανε στο ημιτελές έργο του που επέλεξε να μη δημοσιεύσει, τη Διαλεκτική της Φύσης. Ένα τμήμα αυτής της δουλειάς αποτελεί η μπροσούρα Ο Ρόλος της Εργασίας στην Εξανθρώπιση του Πιθήκου25 που έκανε την πρωτοποριακή υπόθεση που επαληθεύουν όλα τα σύγχρονα δεδομένα ότι δηλαδή είναι η εργασία που δημιούργησε τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι σε αυτό το κείμενο που ο Ένγκελς κάνει μια παρατήρηση πολύ επίκαιρη σήμερα. «Ας μην κολακευόμαστε ωστόσο για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση. Η φύση μάς εκδικείται για κάθε μια τους», γράφει ο Ένγκελς εξηγώντας στη συνέχεια τις καταστροφικές συνέπειες του κέρδους και του ανταγωνισμού, που χαρακτηρίζουν το καπιταλιστικό σύστημα πάνω στη φύση και τις ανθρώπινες κοινωνίες.
Υπάρχει μια συστηματική προσπάθεια να παρουσιασθεί ο Ένγκελς σαν υπεύθυνος για όλες τις «μηχανιστικές» διαστρεβλώσεις του μαρξισμού που οδήγησαν σε μύρια κακά τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη. Παρουσιάζεται ο Ένγκελς σαν να πιστεύει ότι η ιστορία βαδίζει προς την πρόοδο με βάση κάποιους «σιδερένιους νόμους» από τους οποίος κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Κι όμως είναι ο νεαρός Ένγκελς που έγραφε ότι: «Η ιστορία δεν κάνει τίποτα, δεν κατέχει αμύθητα πλούτη, δεν διεξάγει μάχες. Είναι ο άνθρωπος, ο πραγματικός ζωντανός άνθρωπος που τα κάνει όλα αυτά, που κατέχει και πολεμά. Η ιστορία δεν είναι ένα ξεχωριστό πρόσωπο που χρησιμοποιεί τον άνθρωπο για τους σκοπούς της η ιστορία δεν είναι τίποτα πέρα από τη δραστηριότητα του ανθρώπου για την εκπλήρωση των σκοπών του...».26
Ο σκοπός του Ένγκελς ήταν η επανάσταση και τον υπηρέτησε μέχρι την τελευταία πνοή του.
Σημειώσεις
1. Gustav Mayer, Friedrich Engels A Biography, Chapman and Hall 1936, σελ. 208. Ο ξεχασμένος Μάγιερ υπήρξε ο πρώτος βιογράφος του Ένγκελς. Είχε γράψει μια δίτομη βιογραφία του Ένγκελς στα γερμανικά που δημοσιεύτηκε το 1933. Διωγμένος από τους ναζί βρέθηκε στη Βρετανία όπου δημοσίευσε την σύνοψή της σε ένα τόμο στα αγγλικά.
2. Και πιστή στη μέθοδο και τα συμπεράσματα του Μαρξ παρά τις κατηγορίες για το αντίθετο. Σχετικά βλέπε, Άλεξ Καλλίνικος, Η Αποκρυπτογράφηση του Κεφάλαιου - Το Κεφάλαιο του Μαρξ και η πορεία του, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2016, σ.σ. 66-74.
3. Για μια παρουσίαση της ζωής και των ιδεών του βλέπε Terry Sullivan Donny Gluckstein, Hegel and Revolution, Bookmarks 2020.
4. Φρίντριχ Ένγκελς, Σοσιαλισμός Ουτοπικός και Επιστημονικός, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2006, σελ. 109.
5. Karl Marx-Frederick Engels, «Collected Works, Vol. 3 1843-1844», σ.σ. 417-443. Η πρώτη ελληνική μετάφραση στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, όργανο της ΚΕ του ΚΚΕ, τεύχος 1 Γενάρης-Φλεβάρης 2019, https://www.komep.gr/m-article/Perigramma-mias-kritikis-tis-politikis-oikonomias/
6. Β.Ι Λένιν, Φρίντριχ Ένγκελς, Άπαντα τόμος 2, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 9.
7. Καρλ Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Σύγχρονη Εποχή 2010, σελ. 21.
8. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 251, υποσημείωση 48.
9. «Le jeune Karl Marx», 2017. Μπορείτε να το δείτε ονλαην στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://watch.cinobo.com/watch/3f7de196-94cb-429d-ba42-d2a156e80ba0
10. Hal Draper, «Karl Marx Theory of Revolution, Vol. I State and Bureaucracy», Monthly Review Press 1977, σελ. 149.
11. Η Αγία Οικογένεια κυκλοφόρησε τον Φλεβάρη του 1845. Η Γερμανική Ιδεολογία αντίθετα έμεινε για δεκαετίες αδημοσίευτη, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα γερμανικά το 1932.
12. Στο βιβλίο χρησιμοποιούν την φράση «σχέσεις επικοινωνίας».
13. Καρλ Μαρξ-Φρ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, τόμος Α’, Gutenberg 1997, σελ 84.
14. Η οργάνωση είχε επαφή με το ρεύμα του Μπλανκί, ενός Γάλλου επαναστάτη που θεωρούσε ότι η απελευθέρωση των εργατών ήταν έργο μιας μειοψηφίας αποφασισμένων που θα αναλάμβανε άμεση δράση. Οργάνωσε μια αποτυχημένη εξέγερση τον Μάη του 1839 στην οποία συμμετείχε και η Ένωση των Δικαίων.
15. Michael Lοwy, The Theory of Revolution in the Young Marx, Haymarket Books 2005, σ.σ. 130-36.
16. Κ. Μαρξ-Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Σύγχρονη Εποχή 1984, σελ. 27.
17. G. Mayer, ο.π, σελ. 97.
18. Ήταν μια σειρά 17 άμεσων στόχων για το κίνημα στην Γερμανία που διατύπωσαν οι Μαρξ και Ένγκελς για λογαριασμό της Κεντρικής Επιτροπής της Ένωσης λίγο πριν πάνε στην Γερμανία.
19. F. Engels, «The Campaign for the German Imperial Constitution», Neue Rheinische Zeitung. Politisch-okonomische Revue Nos. 1, 2 and 3, 1850, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1850/german-imperial/index.htm
20. Αυτός είναι ο τίτλος της βιογραφίας του Ενγκελς από τον Tristram Hunt, The Frock-Coated Communist: The Revolutionary Life of Friedrich Engels, Penguin Books 2009.
21. Μια σύντομη παρουσίαση της Κομμούνας, στο Λ. Μπόλαρης, «145 χρόνια από την Παρισινή Κομμούνα», Εργατική Αλληλεγγύη 1215 (15/3/2016), https://ergatiki.gr/article.php?id=13423
22. Καρλ Μαρξ, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Γαλλία, Στοχαστής 2001 [1976], σ.σ. 75, 83.
23. Οπ, σελ. 29.
24. Πρόβλεψε για παράδειγμα την συνθηκολόγηση του γαλλικού στρατού στο Σεντάν μια βδομάδα πριν συμβεί. G. Mayer, οπ, σελ. 199.
25. Κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο συμπληρωμένο με ένα κείμενο του Κρις Χάρμαν. Για μια σύντομη παρουσίαση βλ. Σάββας Κκονέ «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου - Φρίντριχ Ένγκελς - Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας - Κρις Χάρμαν», Σοσιαλισμός από τα Κάτω, τ. 136 (Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2019), https://www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=1191
26. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Η Αγία Οικογένεια Η Κριτική της Κριτικής Κριτικής, Φιλοσοφία 1976, σ.σ. 115-116.