Ο Νίκος Λούντος δίνει την εικόνα της πιο πρόσφατης, αλλά και πολύ παλιάς, πολεμικής σύγκρουσης στην περιοχή μας
Το πολεμικό μέτωπο ανάμεσα σε Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν με μήλο της έριδος το Ναγκόρνο Καραμπάχ (ΝΚ) κατατασσόταν στην κατηγορία των “παγωμένων” πολέμων. Από το 1994, όταν είχε υπογραφεί η εκεχειρία μετά από έξι χρόνια πολέμου, τίποτα δεν είχε συμφωνηθεί επί της ουσίας. Κατά καιρούς ξέσπαγαν ολιγοήμερες συγκρούσεις, με πιο πρόσφατες τον Ιούλη του 2020, αλλά το στάτους-κβο παρέμενε το ίδιο. Αυτό που ξεκίνησε όμως στις 27 Σεπτέμβρη δεν ήταν απλές συγκρούσεις, αλλά ένας γενικευμένος πόλεμος που μέσα σε μόλις 45 μέρες κόστισε τη ζωή σε πάνω από έξι χιλιάδες ανθρώπους, προκάλεσε πάνω από εκατό χιλιάδες πρόσφυγες και πότισε με πολύ περισσότερο δηλητήριο τις σχέσεις ανάμεσα σε Αρμένιους και Αζέρους.
Ο πόλεμος αυτή τη φορά άλλαξε τον ντε-φάκτο χάρτη της περιοχής. Το Αζερμπαϊτζάν σάρωσε την άμυνα των Αρμένιων. Πήρε πίσω όλες τις περιοχές γύρω από το ΝΚ που είχε κερδίσει η Αρμενία με τον πόλεμο του 1988-1994. Στις 8 Νοέμβρη είχε καταλάβει την Σούσα, δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του ΝΚ προτού ερημωθεί από τον προηγούμενο πόλεμο. Το Στεπανακέρτ, η πρωτεύουσα, που είχε υποστεί ασταμάτητους βομβαρδισμούς από την αρχή του πολέμου, απείχε πλέον μόλις 15 χιλιόμετρα. Περίπου 35 χιλιάδες Αρμένιοι στρατιώτες βρίσκονταν περικυκλωμένοι. Η Αρμενία στις 9 Νοέμβρη είχε αποδεχθεί άρον άρον τους όρους μιας εκεχειρίας που οργανώθηκε με ρώσικη μεσολάβηση για να γλυτώσει την ολική καταστροφή.
Το σοκ στην Αρμενία ήταν βαρύ. Ο πρωθυπουργός Πασινιάν αποδέχθηκε την ήττα και ανακοίνωσε (στο facebook!) ότι υπέγραψε τους όρους μαζί με τον Πούτιν και τον Αλίγιεφ, τον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν. Την ίδια ώρα που στο Αζερμπαϊτζάν επικρατούσε εθνικιστικό πανηγύρι στους δρόμους, στην Αρμενία γινόταν εισβολή στο κοινοβούλιο από πλήθη που αρνούνταν την παύση πυρός και θεωρούν “προδότη” τον Πασινιάν, πετούσαν μπουκάλια στους βουλευτές, ενώ ο πρόεδρος της Βουλής μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο. Το σοκ ήταν διπλό. Αφενός γιατί το αποτέλεσμα του πολέμου είναι συνολική ανατροπή του νικηφόρου πολέμου του 1988. Αφετέρου γιατί η προπαγάνδα περί των “φαντάρων μας” που έχουν “σταματήσει την επέλαση του εχθρού” συνεχιζόταν μέχρι την τελευταία στιγμή μέσα σε συνθήκες στρατιωτικού νόμου και γενικής επιστράτευσης, και ο περισσότερος κόσμος είχε πιστέψει ότι χρειαζόταν λίγο ακόμη υπομονή για να γίνουν όλα όπως πριν. Η πραγματικότητα στο Στεπανακέρτ ήταν πολύ διαφορετική εξαρχής. Οι μη ηλικιωμένοι άντρες βρίσκονταν στο μέτωπο. Χιλιάδες κόσμος είχε φύγει για να προστατευτεί στην Αρμενία και όσοι έμειναν πίσω επιβίωναν στα καταφύγια. “Στις χειρότερες στιγμές της σύγκρουσης, έκανα 10 - 11 ακρωτηριασμούς τη μέρα. Ήταν τόσο πολλοί οι βομβαρδισμοί και δεχόμασταν πάρα πολύ κόσμο με τραύματα από πυροβολικό. Ήταν δύσκολα, αλλά με τόσους ανθρώπους να χρειάζονται τη βοήθειά σου, πρέπει να φανείς δυνατός”, λέει ένας Αρμένιος χειρουργός.1
Τώρα, το Αζερμπαϊτζάν κρατάει όλες τις περιοχές που κέρδισε μέχρι την κήρυξη της εκεχειρίας μέσα και στην περιφέρεια του ΝΚ, αλλά και στα σύνορα με το Ιράν. Εκτός αυτού, η Αρμενία πρέπει να παραχωρήσει έναν διάδρομο μέσα από το έδαφός της για να συνδεθεί το κυρίως Αζερμπαϊτζάν με το Ναχιτσεβάν, το οποίο ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν, αλλά ως τώρα η σύνδεση γινόταν μόνο μέσω του Ιράν. Την τήρηση της συμφωνίας “διασφαλίζουν” δύο χιλιάδες Ρώσοι φαντάροι και τα αντίστοιχα τεθωρακισμένα που έχει στείλει ο Πούτιν. Υπήρχε ασάφεια και ένταση για το αν θα συμμετάσχουν και Τούρκοι φαντάροι στις “ειρηνευτικές” δυνάμεις, μέχρι που μια μέρα αργότερα υπογράφηκε μνημόνιο μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας για κοινό κέντρο τήρησης της εκεχειρίας, το οποίο όμως θα βρίσκεται μέσα στο Αζερμπαϊτζάν.
Aποσταθεροποίηση
Όλες αυτές οι εξελίξεις μάς αφορούν και έμμεσα και άμεσα. Μια σειρά χαρακτηριστικά της πολιτικής περιόδου που διαμορφώνεται αναδεικνύονται γλαφυρά μέσα από τον πόλεμο των 45 ημερών. Το πρώτο είναι η ανεξέλεγκτη αποσταθεροποίηση παλιών και το ξέσπασμα νέων μετώπων σε μια σειρά ανταγωνισμών. Δεν είναι μόνο οι ελληνοτουρκικές σχέσεις που βρίσκονται σε στιγμή κρίσης. Από το πιο επικίνδυνο τρίγωνο Κίνας-Ινδίας-Πακιστάν ως την Αιθιοπία και από εκεί ως τη Δυτική Σαχάρα όλα τα “παγωμένα” μέτωπα ξεπαγώνουν.
Εν μέρει αυτό συνδέεται με ένα δεύτερο χαρακτηριστικό. Την όλο και μεγαλύτερη αδυναμία/απροθυμία των διεθνών ιμπεριαλιστικών μηχανισμών που παραδοσιακά επιτηρούν την “τάξη” να επιβληθούν. Ο πόλεμος εξελίχθηκε σχεδόν στο περιθώριο και των ΜΜΕ και της διεθνούς διπλωματίας. Ακόμη και οι τυπικές ανακοινώσεις με ευχές για ειρήνη βγήκαν καθυστερημένα, με τελευταίες απ’ όλους τις ΗΠΑ. Ο Τόμας ντε Βάαλ, ειδικός στα αρμενο-αζερικά θέματα, έγραφε εκείνες τις μέρες πως: “Η Ουάσινγκτον ήταν η τελευταία που εξέδωσε ανακοίνωση για τον πόλεμο. Δείχνει απώλεια ενδιαφέροντος για την περιοχή… Είναι σύμπτωμα ενός κόσμου όπου οι ΗΠΑ δεν δρουν πλέον για να εκτονώνονται περιφερειακές συγκρούσεις. Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι εξάλλου η τρίτη ζώνη στην οποία βρίσκονται αντιμέτωπες η Τουρκία με τη Ρωσία, μετά τη Συρία και τη Λιβύη. Όσο για την ΕΕ, ποτέ δεν έπαιξε σοβαρό ρόλο στη σύγκρουση”.2 Υπογράφηκαν τρεις υποτιθέμενες εκεχειρίες, οι δύο πρώτες με ενορχηστρωτή τη Ρωσία στις 10 και 17 Οκτώβρη που κράτησαν 3 και 4 λεπτά αντίστοιχα! Ακολούθησε συνομιλία του Αμερικάνου Υπουργού Εξωτερικών Πομπέο με τις δύο πλευρές στις 26 Οκτώβρη. Δεσμεύτηκαν για εκεχειρία, ο Τραμπ πρόλαβε να δώσει τα συγχαρητήρια στον Υπουργό του και μέσα σε 45 λεπτά ο πόλεμος συνεχιζόταν. Μια σειρά μηχανισμοί που επιτηρούσαν την ειρήνη βρέθηκαν απλώς να παρακολουθούν το μακελειό. Η “ομάδα του Μινσκ”, πρώτη απ’ όλους, απέτυχε εντελώς, μιας και ήταν η πρωτοβουλία που είχε αυτόν ακριβώς το ρόλο. Σχηματίστηκε με πρωτοβουλία του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) πριν από 28 χρόνια, στη μέση του προηγούμενου πολέμου στο ΝΚ για να προωθήσει την ειρηνική λύση του ζητήματος και την αντιπροεδρία μοιράζονται οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η Γαλλία. Ούτε τραπέζι διαπραγματεύσεων δεν κατάφερε να στήσει στη διάρκεια του πολέμου.
Από τη ρώσικη πλευρά, αντίστοιχη τύχη είχε ο ΟΣΣΑ (ή σύμφωνο της Τασκένδης), η στρατιωτική συμφωνία πρώην σοβιετικών χωρών στην οποία συμμετέχει η Αρμενία (αλλά όχι το Αζερμπαϊτζάν) και υποτίθεται δεσμεύει τα μέλη του για συνεργασία σε περίπτωση επίθεσης εναντίον ενός.
Ήταν φιάσκο και για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από το 2009 η ΕΕ διακήρυξε με μεγάλες προσδοκίες την “Ανατολική Εταιρική Σχέση”, (ΑΕΣ) όπου Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν είναι ανάμεσα στις έξι χώρες “στρατηγικής σημασίας” (σύμφωνα με τις διακηρύξεις) που διευρύνουν τα εμπορικά και πολιτικά πλοκάμια της. Η ΑΕΣ δείχνει εξάλλου κάτι ευρύτερο. Εκτός από τις δύο εμπόλεμες χώρες, οι υπόλοιπες τέσσερις είναι η Γεωργία, η Ουκρανία, η Λευκορωσία και η Μολδαβία. Όλες τους βρίσκονται στη χειρότερή τους πολιτική κρίση εδώ και δεκαετίες.
Μια τρίτη αλήθεια που δεν μπορεί να κρυφτεί είναι ότι ο έλεγχος των ενεργειακών πόρων παραμένει βασικός παράγοντας για τους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς και την ανάφλεξη των πολέμων. Ο πόλεμος στο ΝΚ μπορεί να μην ξέσπασε “για το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο”, αλλά η πολιτική των υδρογονανθράκων καθόρισε όλη την πορεία προς τον πόλεμο και την έκβασή του. Το Αζερμπαϊτζάν είναι χώρα κλειδί και για το πετρέλαιο και για το φυσικό αέριο της Κασπίας. Ούτε μια βδομάδα μετά την λήξη του πολέμου, συμπτωματικά, μπήκε σε λειτουργία ο αγωγός TAP που διασχίζει τη Βόρεια Ελλάδα από τον Έβρο ως την Αλβανία και από εκεί στην Αδριατική και την Ιταλία. Τι μεταφέρει ο TAP; Φυσικό Αέριο από το Αζερμπαϊτζάν. Ο έλεγχος των ενεργειακών διαδρομών εξηγεί γιατί η Τουρκία μπήκε ενεργητικά στο πλευρό του Αζερμπαϊτζάν και σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις η υποστήριξή της ήταν καθοριστική σε στρατιωτικό επίπεδο. Το ίδιο εξηγεί γιατί το Ισραήλ από το 2015 ως το 2019 κάλυψε κατά 60% τις εισαγωγές σε εξοπλισμούς του Αζερμπαϊτζάν.3 “Όταν μιλάμε για το Αζερμπαϊτζάν, μιλάμε για το πετρέλαιο”, λέει ο πρώην εκπρόσωπος του ισραηλινού Υπ. Εξωτερικών.4
Η αντιπαράθεση για το ΝΚ φαινομενικά δεν έχει σχέση με όλα αυτά. Το ΝΚ είναι μια ορεινή περιοχή στο Νότιο Καύκασο στην οποία πλειοψηφία ήταν ιστορικά Αρμένιοι. Όπως συμβαίνει σε ολόκληρο τον Καύκασο -και συνέβαινε ακόμη περισσότερο πριν από τους ρώσικους εποικισμούς επί Τσάρου και επί σταλινισμού- οι λαοί ζουν ανακατεμένοι. Είναι μια από τις περιοχές με τη μεγαλύτερη γλωσσική ποικιλία σε ολόκληρο τον κόσμο. Έτσι, το ΝΚ βρίσκεται μέσα σε μια ευρύτερη περιοχή όπου η πλειοψηφία είναι Αζέροι. Αλλά και μέσα στο ΝΚ, η Σούσα ήταν ιστορικά σημείο αναφοράς για τα αζέρικα γράμματα και τις τέχνες. Όταν ξεσπά η ρώσικη επανάσταση και η τσαρική αυτοκρατορία καταρρέει, Αρμένιοι και Αζέροι εθνικιστές ωθούν σε αλληλοσφαγή επί σχεδόν τρία χρόνια για το ποιος θα ελέγξει τις απελευθερωμένες περιοχές, αφού πρώτα είχαν σπρωχτεί από τη βρετανική και την οθωμανική αυτοκρατορία αντίστοιχα. Η νίκη του κόκκινου στρατού θα φέρει το τέλος των εθνικιστικών σφαγών. Το Μπακού, από επίκεντρο της βίας, έγινε σημείο οργάνωσης του μεγάλου Συνεδρίου των Λαών της Ανατολής, με συμμετοχή επαναστατών δεκάδων εθνοτήτων. Το ΝΚ έγινε αυτόνομο όμπλαστ (διοικητική ενότητα) μέσα στην Σοσιαλιστική Ομοσπονδία της Υπερκαυκασίας που περιλάμβανε τη σημερινή Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν και Γεωργία. Το 1936 ο Στάλιν αποφάσισε τη διάσπαση της Ομοσπονδίας στις τρεις ξεχωριστές “δημοκρατίες” κι έτσι το ΝΚ βρέθηκε εντός του σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν. Η σταλινική αντεπανάσταση πισωγύριζε τις κατακτήσεις των απελευθερωμένων εθνών στην κατάσταση της “φυλακής των εθνών” του Τσάρου. Αν διαλέξουμε μόνο ένα σύμβολο, οι τρεις στρατηγοί του 11ου κόκκινου στρατού που απελευθέρωσε το Μπακού το 1920, εκτελέστηκαν από τον Στάλιν το 1937-38. Η πολιτική καταπίεσης των εθνοτήτων από τη Μόσχα γύρισε μπούμερανγκ στα χρόνια της κρίσης της ΕΣΣΔ, τη δεκαετία του ‘80. Η συσσωρευμένη απογοήτευση και αγανάκτηση για τη φτώχεια βρήκε βαλβίδα διεξόδου μέσα από τον εθνικισμό. Τμήματα των μεσαίων τάξεων, καλλιτέχνες και διανοούμενοι στην Αρμενία ανέλαβαν να δώσουν εθνικό χαρακτήρα στα αιτήματα των από κάτω. Το αίτημα να περάσει το ΝΚ στον έλεγχο της σοβιετικής Αρμενίας από το Αζερμπαϊτζάν μετατράπηκε σε παραμορφωτικό φακό μέσα από τον οποίο περνούσε όλη η αντίθεση στην πολιτική της Μόσχας. Η κυβέρνηση Γκορμπατσόφ πιάνεται στον ύπνο. Ξαφνικά τον Φλεβάρη του 1988 βρέθηκε αντιμέτωπη με παράνομες διαδηλώσεις στο Γερεβάν που μέσα στο μήνα έφτασαν ίσως το εκατομμύριο, μαζί με απεργίες στο Γερεβάν. Ποτέ ξανά μετά την άνοδο του Στάλιν δεν είχαν ξαναϋπάρξει τέτοιες κινητοποιήσεις σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ. Η κρίση του καθεστώτος ήταν τόσο μεγάλη που ο ίδιος ο κομματικός και ο κρατικός μηχανισμός στην Αρμενία διασπάται. Στο Αζερμπαϊτζάν εξελίσσονται ως αντίδραση αντίστοιχες πολιτικές διαδικασίες.
Το τέλος της ΕΣΣΔ
Πρόκειται για ένα φαινόμενο που απλώνεται σε όλη την ΕΣΣΔ σαν επιθανάτιος ρόγχος, αλλά στην περίπτωση του ΝΚ θα πάρει την πιο μαζική αλλά και πιο θλιβερή τροπή. Ο Κρις Χάρμαν συμπυκνώνει ως εξής: “η ‘στασιμότητα’ που ξεκίνησε στα τελευταία χρόνια του Μπρέζνιεφ έδωσε τη θέση της στη συρρίκνωση και τη μαζική φτώχεια τα τελευταία χρόνια του Γκορμπατσόφ- [και δημιούργησε] πολιτικές κρίσεις που βρίσκουν έκφραση μέσα από την άνοδο των εθνικών κινημάτων”. “Τμήματα των διανοούμενων της μεσαίας τάξης δημιουργούν κινήματα που κάνουν το εθνικό ζήτημα κεντρικό ζήτημα μέσα από το οποίο πρέπει να περάσουν όλες οι άλλες αντιδράσεις”. “Η πραγματική καταπίεση που υποφέρουν μεγάλα τμήματα των απλών ανθρώπων επιτρέπει σε αυτά τα κινήματα να κερδίσουν μαζικό κοινό (πολύ μεγαλύτερο και πιο ενεργό από ό,τι τα διάφορα δημοκρατικά κινήματα Ρώσων). Και τη στιγμή μεγάλων πολιτικών κρίσεων, προσωπικότητες μέσα από την ίδια την άρχουσα τάξη μπορούν να περνάνε στις γραμμές του εθνικισμού προσπαθώντας να διατηρήσουν τον έλεγχο τουλάχιστον σε ένα μέρος του παλιού κράτους -ο Κραβτσούκ στην Ουκρανία, ο Ναζαρμπάγιεφ στο Καζακστάν και πιο εντυπωσιακά ο Γέλτσιν στη Ρωσία χτυπάει το τύμπανο του εθνικισμού ισχυριζόμενος ότι η κυρίαρχη εθνότητα είναι θύμα εκμετάλλευσης των υπόλοιπων”.5 Ο εθνικισμός μετατράπηκε σε πογκρόμ και από τις δύο πλευρές. Οι Αζέροι (και μαζί τους οι Κούρδοι) φεύγουν από την Αρμενία και οι Αρμένιοι φεύγουν από το Αζερμπαϊτζάν στην αρχή με διωγμούς και στη συνέχεια με οργανωμένες ανταλλαγές. Σε μικρογραφία, μέσα στο ΝΚ, η εθνικιστική υστερία είναι ακόμη πιο εξωφρενική. Άνθρωποι που ζούσαν σε κοντινά χωριά μετατρέπονται σε εχθρούς για το “έθνος”. Σε αζέρικα πογκρόμ έβαζαν τον κόσμο να λέει τη λέξη “φουντούκι”. Ο μόνος τρόπος να ξεχωρίσεις τους Αρμένιους ήταν ότι δεν προφέρουν καλά το γράμμα φι.6
Οι άρχουσες τάξεις στις δύο πλευρές πήραν το λάφυρο που ήθελαν, την ανεξαρτησία της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 - ένα κράτος στα χέρια τους, και συνέχισαν τον πόλεμο με το νέο τους ρόλο. Στη μεν Αρμενία ήταν η εθνικιστική αντιπολίτευση που πήρε τα ηνία. Στο Αζερμπαϊτζάν ήταν τα ίδια τα στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος που σήκωσαν τη σημαία του αζέρικου εθνικισμού. Ο πόλεμος έληξε με νίκη της Αρμενίας που πήρε τον έλεγχο εφτά πρώην αζέρικων επαρχιών έξω από το παλιό όμπλαστ του ΝΚ. Το ΝΚ μετατράπηκε σε ντε φάκτο κράτος (με το όνομα Αρτσάχ στα αρμένικα), το οποίο δεν αναγνωρίστηκε από κανέναν. Η ήττα του Αζερμπαϊτζάν προκάλεσε κρίση και αναδιοργάνωση της άρχουσας τάξης γύρω από τον Χεϊντάρ Αλίγιεφ, πρώην γραμματέα του ΚΚ Αζερμπαϊτζάν και στέλεχος των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών ο οποίος έφερε μαζί του μια σειρά πρώην σοβιετικά στελέχη της εποχής Μπρέζνιεφ.7 Η κληρονομιά του πολέμου καθόρισε την πολιτική και των δύο χωρών. Το Αζερμπαϊτζάν έγινε η μόνη χώρα της πρώην ΕΣΣΔ με χαρακτηριστικά δυναστείας. Ο σημερινός πρόεδρος, γιος του Χεϊντάρ, έγινε πρόεδρος το 2003 με την εξουσία να μοιράζεται στο τρίγωνο παλιά φρουρά - ολιγάρχες - ευρύτερη οικογένεια Αλίγιεφ. Στην Αρμενία το καθεστώς ήταν πιο ασταθές, αλλά όλοι οι πρόεδροι από το ‘91 ως το 2018 προέρχονταν είτε από το κίνημα του ΝΚ, είτε ήταν γεννημένοι στο ΝΚ. Και στις δυο χώρες το ΝΚ ήταν δικαιολογία για καταστολή και για αποπροσανατολισμό.
Στο μεταξύ οι πετρελαϊκοί κολοσσοί είχαν πέσει με τα μούτρα να στηρίξουν το καθεστώς του Αζερμπαϊτζάν. Ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός και οι Ισραηλινοί έδειξαν έντονο ενδιαφέρον από την αρχή. Βρέθηκαν ξαφνικά με ένα καθεστώς στο νότιο Καύκασο που έπαιρνε αποστάσεις από τη Ρωσία και διέθετε ένα μεγάλο μέρος του ορυκτού πλούτου που πριν ανήκε στην ΕΣΣΔ. Ο πλούτος της Κασπίας από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90 γίνεται ιδιαίτερα ελκυστικός και με τη λογική της ευρωπαϊκής απεξάρτησης από τη ρώσικη ενέργεια και της μακροπρόθεσμης απεξάρτησης από το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής. Το πλεονέκτημα του Αζερμπαϊτζάν ήταν επίσης ότι μπορούσε να συνδεθεί με αγωγό με την Ευρώπη χωρίς τη μεσολάβηση της Ρωσίας, κάτι που για τις άλλες δύο πρώην σοβιετικές χώρες της Κασπίας (Καζακστάν και Τουρκμενιστάν) είναι πολύ δυσκολότερο. Το κοίτασμα φυσικού αερίου Σαχ Ντενίζ 2 στην Κασπία έγινε το διαμάντι της BP, που έκανε μια επένδυση 28 δις δολαρίων, ενώ η ίδια εταιρεία διαχειρίζεται και τα σημαντικότερα πετρελαϊκά κοιτάσματα. Ο αγωγός BTC (Μπακού - Τιφλίδα - Τζεϊχάν) που άρχισε να λειτουργεί το 2006 και ο δίδυμός του Αγωγός του Νότιου Καύκασου φέρνουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο ως την Τουρκία. Ο αγωγός TAP είναι προέκταση του BTC. Η σύνδεση μέσω Τιφλίδας (Γεωργία) έγινε για να παρακαμφθεί η Αρμενία. Η σύγκρουσης για το ΝΚ μετατρεπόταν στο βασικό εμπόδιο για ομαλή εκμετάλλευση της Κασπίας χωρίς ρώσικη ή μεσανατολική μεσολάβηση. Γι’ αυτό και οι ατέρμονες (και μάταιες) προσπάθειες να λυθεί το ζήτημα με όλους τους πιθανούς συνδυασμούς. Οι σχεδιασμοί των αγωγών αντί για ειρήνη όμως έφεραν τον πόλεμο στη Γεωργία τον Αύγουστο του 2008. Η Ρωσία κατάφερε να εξασφαλίσει πως το ΝΑΤΟ δεν θα έφτανε ως τα νότια πόδια της, αλλά κάθε άλλο παρά εξασφάλισε σταθερότητα.8 Συνέχισε να προσπαθεί να ισοροπεί ανάμεσα στις σχέσεις της με την Αρμενία, στην οποία εγκατέστησε στρατιωτική βάση με παραμονή ως το 2044, αλλά και με το Αζερμπαϊτζάν το οποίο δεν ήθελε να μετατραπεί σε δυτική μαριονέτα. Η Ρωσία προμηθεύει εξοπλισμούς στην Αρμενία, αλλά είναι και η δεύτερη μετά το Ισραήλ στην πώληση όπλων στο Αζερμπαϊτζάν.
Το μπουμ στις τιμές των ορυκτών καυσίμων τη δεκαετία του 2000 και τα πρώτα χρόνια της επόμενης δεκαετίας το απόλαυσε η ελίτ του Αζερμπαϊτζάν. Έτσι απέκτησε το πάνω χέρι στους εξοπλισμούς και ήταν όλο και πιο ορατή η ασυμμετρία ανάμεσα στις δύο χώρες. Το 2016 έγινε μια πρώτη πρόβα πολέμου που έδειξε τα όρια και των δύο πλευρών. Όταν άρχισαν να πέφτουν οι τιμές το καθεστώς του Μπακού ανησύχησε. Άρχισαν εσωτερικοί τριγμοί αλλά και έκαναν την εμφάνισή τους οι πρώτες διαδηλώσεις. Η αντιμετώπιση ήταν η αύξηση της καταστολής, της ισχύος του στρατού και οι μυστικές και φανερές συμφωνίες με το Ισραήλ.9 Η κόντρα μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας ήδη είχε πάρει διαστάσεις, αλλά το καθεστώς Αλίγιεφ αποδείχθηκε καλός ισορροπιστής. Το καθεστώς της Αρμενίας βρέθηκε σε πιο αδύναμη θέση και τελικά πέρασε βαθιά κρίση το 2018 όταν ξέσπασε η λεγόμενη “Βελούδινη Επανάσταση” που έφερε τον τωρινό πρωθυπουργό Πασινιάν στην εξουσία. Ο κόσμος είχε φτάσει στο μη-περαιτέρω με τη διαφθορά και την ανακύκλωση της πολιτικής ηγεσίας που βγήκε στους δρόμους κατά εκατοντάδες χιλιάδες. Ο Πασινιάν πάτησε πάνω σε αυτή την αγανάκτηση και την έκφρασε στη βάση μιας πολιτικής ανοίγματος προς την ΕΕ και εκδημοκρατισμού. Όμως, παρά τις ελπίδες ότι ο Πασινιάν θα έσπαγε τον κύκλο μιας αρμενικής πολιτικής στη σκιά του ΝΚ, από την αρχή ξεκίνησε τις υποκλίσεις στον εθνικισμό. Το να ορκίζεσαι στην αρμενικότητα του ΝΚ, για την αρμενική πολιτική είναι απαραίτητα διαπιστευτήρια για όποιον θέλει να έχει δημόσιο αξίωμα. Ο πρωθυπουργός που αρχικά τον κατηγορούσαν ως “ενδοτικό” και δυτικόφιλο έφτασε να αποκαλέσει το ΝΚ “Αρμενία” κάτι που δεν είχε τολμήσει κανείς πριν - μιας και στα λόγια όλοι ορκίζονταν στην ανεξαρτησία του Αρτσάχ.10 Και από τις δυο μεριές συσσωρεύονταν εξοπλισμοί και εθνικισμός. Το καλοκαίρι του 2020 έγινε η πρόβα τζενεράλε για λίγες μέρες. Το Αζερμπαϊτζάν είχε ζυγίσει πλέον πως μπορεί να καταλάβει μεγάλα τμήματα των κατεχόμενων περιοχών και μετά να καθίσει σε όποιο τραπέζι διαπραγματεύσεων στηθεί. Κάτι που έγινε το φθινόπωρο, ενώ η Ρωσία βρισκόταν απασχολημένη και με την κρίση της πανδημίας και με τη Λευκορωσία, η ΕΕ στο δικό της λαβύρινθο, ενώ οι ΗΠΑ δεν είχαν αποφασίσει αν έχουν εκλέξει πρόεδρο. Ενώ το Αζερμπαϊτζάν περικύκλωνε όλο και πιο γρήγορα την περιφέρεια του ΝΚ, ο αρμενικός στρατός διάλεγε σαν αντιπερισπασμό να βομβαρδίζει κατοικημένες περιοχές μέσα στο Αζερμπαϊτζάν.
Το αντίπαλο δέος απέναντι στη βαρβαρότητα ήρθε μέσα από ανακοινώσεις αριστερής νεολαίας στο Αζερμπαϊτζάν και από κοινές αζερο-αρμενικές πρωτοβουλίες στη Γεωργία όπου οι δυο κοινότητες ζουν δίπλα δίπλα. Το αντιπολεμικό μανιφέστο από το Αζερμπαϊτζάν τόνιζε: “Οι λαοί και στις δύο πλευρές έχουν υποφέρει και αντέξει μέσα σε συνθήκες πανδημίας και οικονομικής ύφεσης, προσπαθώντας να τα βγάλουν πέρα απέναντι σε όλες τις προκλήσεις που έφεραν αυτές οι κρίσεις. Και τώρα μας σέρνουν σε μια στρατιωτική σύγκρουση, που θα καθυστερήσει οποιαδηοτε πιθανή εποικοδομητική λύση του ζητήματος του ΝΚ. Παράλληλα, η διατήρηση της σύγκρουσης απαιτεί τεράστιους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους, ενώ οι ελίτ και από τις δύο πλευρές κερδίζουν. Ο στρατιωτικός προϋπολογισμός του Αζερμπαϊτζάν για το 2020 έχει εκτοξευθεί στα 2,3 δισ. δολάρια, ενώ στην Αρμενία φτάνει τα 634 εκατομμύρια, δηλαδή 5% του ΑΕΠ και στις δύο χώρες.
Καταγγέλλουμε όλες τις κινήσεις επιμήκυνσης της σύγκρουσης και βαθέματος του μίσους μεταξύ των δύο λαών. Απορρίπτουμε όλες τα αφηγήματα του εθνικισμού και του μιλιταρισμού που μας εμποδίζουν να ζήσουμε ξανά μαζί στην ίδια γη. Ζητάμε πρωτοβουλίες οικοδόμησης ειρήνης και αλληλεγγύης. Πιστεύουμε ότι υπάρχει εναλλακτικός δρόμος εξόδου από αυτό το αδιέξοδο, μέσα από τον αμοιβαίο σεβασμό, την ειρηνική αντιμετώπιση και τη συνεργασία”. Ενώ η γεωργιανή πρωτοβουλία ανέφερε: “Εμείς, οι λαοί της περιοχής του Καύκασου έχουμε τις πιο άγριες εμπειρίες από βάρβαρους πολέμους, συγκρούσεις και εξορίες. Έχουμε συνειδητοποιήσει μέσα από τις ίδιες μας τις εμπειρίες ότι τους πολέμους τους φορτώνονται στις πλάτες τους οι λαοί, φέρνουν καταστροφή και εξαθλίωση, πόνο, βάσανα και απόγνωση. Καμιά από τις εθνοτικές ομάδες και εθνότητες της περιοχής μας δεν έχει κερδίσει νίκες και πρόοδο μέσα από πόλεμο. Η σοβινιστική ρητορεία κρύβει τα χαρακτηριστικά των λαών της περιοχής. Έχουμε περισσότερα κοινά από διαφορές μεταξύ μας. Μοιραζόμαστε διαρκώς και υποστηρίζουμε διαρκώς ο ένας τον άλλον, σε επίπεδο κουλτούρας, πολιτικής, κοινωνίας και ανθρωπισμού και στο κάτω κάτω μοιραζόμαστε όλοι τα αποτελέσματα του πολέμου και του πόνου”.11
Η διπλωματία των αγωγών, είτε με τη μορφή των ΑΟΖ στη Μεσόγειο, είτε με τη μοιρασιά της Κασπίας και του Καύκασου φέρνει θάνατο και καταστροφή, όχι ανάπτυξη. Το εργατικό κίνημα πρέπει να έχει σημαία του το διεθνισμό και τον αγώνα ενάντια στον πόλεμο. Αυτό είναι το ξεκάθαρο μήνυμα που στέλνει ο άδικος πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Σημειώσεις
1. Jack Losh, “Russian Troops in Nagorno-Karabakh ‘Clearly a Win for Moscow’”, Foreign Policy, 25 Νοέμβρη 2020.
2. Thomas de Waal, “Europe’s Longest-Running Conflict Can’t Be Ignored”, Carnegie Moscow Centre, 29 Σεπτέμβρη 2020.
3. “Trends in international arms transfers, 2019”, Sipri Fact Sheets, Μάρτης 2020.
4. Alexander Murinson, “Azerbaijan-Turkey-Israel Relations: The energy factor”, Middle East Report of International Affairs, 12(3), Σεπτέμβρης 2008.
5. Κρις Χαρμαν, Μαρξισμός και Εθνικισμός, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. [αυτή η υποσημείωση χρειάζεται σελίδα και πιθανή διόρθωση, γιατί δεν έχω την ελληνική έκδοση]
6. Thomas de Waal, Black Garden, Armenia and Azerbaijan through Peace and War, New York University Press, 2013, σ.37.
7. Laurence Broers, Armenia and Azerbaijan. Anatomy of a Rivalry, Edinburgh University Press, 2019, σ.169-171.
8. Για τις ισορροπίες μετά τη λήξη εκείνου του πολέμου, Σωτήρης Κοντογιάννης, “ΝΑΤΟ, πολεμικός εμπρηστής”, Σοσιαλισμός από τα κάτω 70, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2008.
9. Για την ιστορία αυτής της σχέσης μέχρι τις αρχές της περασμένης δεκαετίας, Elnur Ismayilov, “Israel and Azerbaijan: The evolution of a strategic partnership”, Israel Journal of Foreign Affairs, 7:1, 2013.
10. Emily Sanamyan, “Saint Nick of Armenia: how protest leader Nikol Pashinyan “rescued” Armenia and made it merry”, Open Democracy, 5 Μάη 2018.
11. “Ναγκόρνο Καραμπάχ: Όχι στον πόλεμο για τα πετρέλαια”, Εργατική Αλληλεγγύη 7 Οκτώβρη 2020. [Η αρχική έκκληση από το Αζερμπαϊτζάν στα αγγλικά δημοσιεύτηκε στο Left East στις 30 Σεπτέμβρη: https://bit.ly/3paqi2q]