Τάτλιν: Μνημείο στην Τρίτη Διεθνή
Αριστερός Μοντερνισμός και Οχτωβριανή Επανάσταση
Νίκος Αξαρλής
134 σελίδες, Τιμή 14€
Εκδόσεις ΚΨΜ
Πριν 100 χρόνια, στις 8 Νοέμβρη του 1920 στην Πετρούπολη, την επομένη μέρα της 3ης επετείου της Οχτωβριανής Επανάστασης, ο Βλαντίμιρ Τάτλιν παρουσίασε τα σχέδια και ένα μοντέλο (με ύψος 5,5 μέτρα) για το Μνημείο στην Τρίτη Διεθνή. Ήταν μία παραγγελιά της Λαϊκής Επιτροπής Διαφωτισμού της επαναστατικής Ρωσίας για την οικοδόμηση των κεντρικών γραφείων της Τρίτης Διεθνούς. Η παρουσίαση του Μνημείου προκάλεσε «πολιτιστικό σοκ» και στον κύκλο των καλλιτεχνών αλλά και στα στελέχη του Μπολσεβίκου Κόμματος. Υπήρχαν ένθερμοι υμνητές (Ν. Πούνιν: «ανακοινώνουμε το τωρινό σχέδιο ως το πρώτο έργο επαναστατικής τέχνης») αλλά και ένθερμοι πολέμιοι που το χαρακτήριζαν αποτέλεσμα της «παρακμιακής τέχνης του ιμπεριαλισμού».
Το Μνημείο θα κατασκευαζόταν πάνω από τον ποταμό Νέβα της Πετρούπολης, θα είχε ύψος 400 μέτρα και τα υλικά του θα ήταν από μέταλλο και γυαλί, ως «ενοποιημένης μορφής αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής σε σύνθεση με διάφορους τεχνικούς μηχανισμούς». Τα κύρια δομικά του στοιχεία ήταν δύο έλικες («οι έλικες της γνωσιολογίας», την κίνηση της ανθρώπινης σκέψης «που προχωρά με σπείρες» σύμφωνα με τον Λένιν στα «Φιλοσοφικά Τετράδια του 1915) που συγκλίνουν καθώς ανυψώνονται από το έδαφος και ένας στιβαρός διαγώνιος άξονας παράλληλος με τον άξονα της Γης. Ανάμεσα στις έλικες, τον άξονα και τους μεγάλους δοκούς, που στερεώνουν μεταξύ τους άξονα και έλικες, ο Τάτλιν σχεδίασε σε κατακόρυφη διάταξη τέσσερις γυάλινες αίθουσες (που θα στέγαζαν τα διάφορα τμήματα της Τρίτης Διεθνούς) σε σχήμα κύβου, πυραμίδας, κυλίνδρου και ημισφαιρίου και τα οποία θα περιστρεφόταν γύρω από τον άξονα τους κάθε χρόνο, μήνα, εβδομάδα και μέρα αντίστοιχα. Ένα Μνημείο για «Το Συμβούλιο των Αντιπροσώπων των Εργατών και Αγροτών του Κόσμου» κατασκευασμένο «από σίδερο, γυαλί και επανάσταση».
Η εξαιρετική μελέτη - λεύκωμα του Νίκου Αξαρλή με τίτλο: «ΤΑΤΛΙΝ: ΜΝΗΜΕΙΟ ΣΤΗΝ ΙΙΙη ΔΙΕΘΝΗ» και υπότιτλο: «Αριστερός Μοντερνισμός και Οκτωβριανή Επανάσταση» εξετάζει, με κέντρο αυτό το εμβληματικό («και ακόμα μη υλοποιήσιμο») έργο, την εξέλιξη και τις συνεχείς μεταμορφώσεις του Τάτλιν (και του ρώσικου Μοντερνισμού) πριν την Επανάσταση, την εκρηκτική συνάντηση του με την Ρώσικη Επανάσταση και την πολιτιστική έκρηξη των πρώτων χρόνων της (μία περίοδος που κωδικά ονομάστηκε, στη Δύση, ως «Ρώσικη Πρωτοπορία» αν και ο Αξαρλής χρησιμοποιεί τον όρο «Επαναστατισμός, το στάδιο της επαναστατικής τέχνης της Σοβιετικής Εποχής»). Ταυτόχρονα παρουσιάζει τη συζήτηση και την έντονη αντιπαράθεση (μέσα στους καλλιτέχνες και μέσα στο μπολσεβίκικο Κόμμα) γύρω από την Τέχνη και τη σχέση της με τη σοσιαλιστική κοινωνία αλλά και το τέλος αυτής της πρωτόγνωρης και απίστευτα δημιουργικής περιόδου της Τέχνης με την επικράτηση του Σταλινισμού και της «εθνικιστικής θεωρίας» (όπως τη χαρακτηρίζει ο Αξαρλής) του «σοσιαλισμού σε μία χώρα» και τη διάλυση της Τρίτης Διεθνούς.
Η Ρώσικη Επανάσταση και η Τέχνη συνδέθηκαν διαλεκτικά μεταξύ τους. Η Επανάσταση πρόσφερε τεράστιες δυνατότητες για την επαφή (όλων των διαθέσιμων μορφών) της Τέχνης με την εργατική τάξη και τους αγρότες. Δεν είναι μόνο τα δεκάδες νέα ρεύματα και τεχνοτροπίες που εμφανίστηκαν εκείνη την περίοδο (και παρουσιάζονται στο βιβλίο), δεν είναι μόνο οι «μεγάλοι» εκπρόσωποι εκείνης της περιόδου (από τον Μαγιακόφσκι, τον Μάλεβιτς, τον Τάτλιν και τον Καντίνσκι μέχρι τον Αϊζενστάιν και τον Ζίνγκα Βέρτοφ) αλλά είναι κυρίως οι χιλιάδες «άγνωστοι» νέοι καλλιτέχνες που η επαναστατική έκρηξη τους έδωσε την «απελευθερωτική δυνατότητα» να εκφραστούν, να πειραματιστούν, να συγκρουστούν μεταξύ τους για να μπορέσουν «επικοινωνήσουν» με το κόσμο γύρω τους.
Η Ρώσικη Επανάσταση οργάνωσε, στήριξε και έδωσε απόλυτη (καλλιτεχνική και πολιτική) ελευθερία σε όλη αυτή την δραστηριότητα, σε συνθήκες, μάλιστα, πολέμου με την οικονομία διαλυμένη και την εργατική τάξη αποδεκατισμένη και σε απόλυτη ένδεια. Κρατικοποιεί και χρηματοδοτεί τις πολιτιστικές και εκπαιδευτικές σχολές, τα θέατρα, τα μουσεία, τις πινακοθήκες. Τα κάνει προσβάσιμα στους καλλιτέχνες και στο κόσμο.
Η ηγεσία των μπολσεβίκων έχει ξεκάθαρη άποψη για τη σημασία της Παιδείας και της Τέχνης και τις τοποθετεί ως άμεση προτεραιότητα. Υλοποιείται μία τεράστια προσπάθεια για την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού, την προστασία του καλλιτεχνικού πλούτου και της καλλιτεχνικής δραστηριότητας.
Το ζήτημα που βρίσκεται στο επίκεντρο των έντονων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων αφορά την ύπαρξη ή μη της «προλεταριακής τέχνης» και τη σχέση της Τέχνης στην περίοδο της Επανάστασης με την «αστική τέχνη» του παρελθόντος. Μπορεί να υπάρξει «προλεταριακή Τέχνη» (όπως υποστήριζε η Προλέτ-Κουλτ) και αν ναι, θα ήταν μία (διαλεκτική) συνέχεια (με ρήξεις) του παρελθόντος ή μία «νέα» Τέχνη που «θα έκοβε οριστικά τους δεσμούς με τον παρελθόν»;
Η άποψη του Τρότσκι (στον οποίο ο Αξαρλής αφιερώνει μεγάλο μέρος στο βιβλίο του) ήταν ξεκάθαρη αλλά (δυστυχώς) μειοψηφική. Απορρίπτει ολοκληρωτικά τον όρο «προλεταριακή τέχνη». Η αστική τάξη κατέλαβε την οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία πριν καταλάβει την πολιτική εξουσία. Κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό για την εργατική τάξη. Ο στόχος της κατάληψης της πολιτικής εξουσίας είναι απαραίτητος για την οικοδόμηση της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Όταν αυτός επιτευχθεί, στη νέα περίοδο που ανοίγεται και σε συνάρτηση με την εξέλιξη της διεθνούς επικράτησης σοσιαλιστικής επανάστασης, η Τέχνη που θα παραχθεί θα είναι πανανθρώπινη - όχι προλεταριακή - καθώς θα αφορά την καινούργια αταξική κοινωνική πραγματικότητα και την ιστορία της.