Πορτέτο των Μαρξ και Ένγκελς σε νεαρή ηλικία
Η Σταυρούλα Πανίδου παρουσιάζει πώς ο Μαρξ και ο Ένγκελς έβαλαν τις βάσεις για μια θεωρία που ερμηνεύει τη δυναμική των ανθρώπινων κοινωνιών και τη δράση των επαναστατών για κοινωνική αλλαγή
Κρίση, κλιματική κατάρρευση, προσφυγιά, σεξιστικά, ρατσιστικά εγκλήματα. Πληρώνουμε με τις ζωές μας τη βαρβαρότητα. Δεν χρειαζόμαστε θεωρίες. Χρειαζόμαστε επειγόντως μιαν άλλη κοινωνία.
Μοιάζει σαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς να απαντούν καταφατικά: «Οι φιλόσοφοι, με διάφορους τρόπους, έχουν μόνον ερμηνεύσει τον κόσμο· αλλά αυτό που είναι σημαντικό, είναι να αλλαχθεί»,1 είναι χαραγμένο στον τάφο του Μαρξ και δίπλα, «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε».2
Όμως δεν πρόκειται μονάχα για προτροπές σε δράση. Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς δεν υποβαθμίζουν τη θεωρία σε σχέση με την πράξη. Τις δένουν άρρηκτα. Για να μπορέσει η θεωρία να κατανοήσει το πώς λειτουργεί συνολικά η κοινωνία, χρειάζεται να επικεντρώσει στο ρόλο της ανθρώπινης δράσης στην κοινωνική αλλαγή. Μια τέτοια θεωρία μπορεί να επιδρά και να επηρεάζει την αποτελεσματικότητα της επαναστατικής δράσης για την αλλαγή και του δικού μας κόσμου.
Αριστερά της διαφώτισης και της υποκατάστασης
ή Αριστερά της εργατικής επανάστασης;
Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς δεν ξεκίνησαν την πολιτική τους ζωή με την ιδέα της εργατικής επανάστασης να ξεπηδά απ’ το κεφάλι τους. Εντάχθηκαν από τα φοιτητικά τους χρόνια στην Αριστερά της εποχής τους, ένα πλατύ πολιτικό φάσμα βγαλμένο από τα σπλάχνα της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης, που εκκινούσε από τη διεκδίκηση των δημοκρατικών αρχών που είχαν μείνει απραγματοποίητες και έφτανε ως τις πρώτες οραματικές διατυπώσεις μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας.3
Παρ’ όλες τις διαφορές τους, τα ρεύματα αυτής της αριστεράς είχαν ένα κοινό στοιχείο στην ιδεολογική τους φαρέτρα. Ήταν δέσμια της αντίληψης του Διαφωτισμού ότι η κοινωνική αλλαγή είναι το νικηφόρο αποτέλεσμα μιας μάχης που δίνεται στο επίπεδο των ιδεών. Αυτή η αντίληψη καθόριζε και τις πολιτικές τους πρακτικές. Οι κατεξοχήν «δεινοπαθούντες» της κοινωνίας, οι εργάτες και οι αγρότες, δεν είχαν τα πνευματικά προσόντα για να είναι τα υποκείμενα αυτής της κοινωνικής αλλαγής. Ήταν τα αντικείμενά της. Από την εξάλειψη της εξαθλίωσης, την πραγματοποίηση των δημοκρατικών ιδεωδών ως την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού, η κοινωνική αλλαγή ήταν έργο των λίγων ξεκάθαρων, των «φωτισμένων» ανθρώπων που κατανοούσαν την αλήθεια.
Οι χεγκελιανοί αριστεροί με την ορθολογικότητα των επιχειρημάτων τους, οι ουτοπικοί σοσιαλιστές με τις παραδειγματικές τους «νησίδες», όλοι τους θεωρούσαν ότι ο τρόπος ήταν να πείσουν την κοινωνία (στην πραγματικότητα, η απεύθυνσή τους ήταν κυρίως προς τους «προοδευτικούς» αστούς) για την ηθική, πολιτική και οικονομική αναγκαιότητα, άρα και ανωτερότητα των απόψεών τους. Έτσι η κοινωνία ειρηνικά, σταδιακά θα γινόταν σοσιαλιστική. Ακόμη και οι επαναστατικές εκδοχές για την κοινωνική αλλαγή, π.χ. του Μπλανκί, υποτιμούσαν το μαζικό κίνημα, υποκαθιστώντας το με τη συνωμοτική δράση των ξεκάθαρων και τολμηρών επαναστατών. Ένας ευρύς πολιτικός ελιτισμός, προπάτορας της ρεφορμιστικής αριστεράς και των αναρχικών τάσεων.
Σύντομα, η πραγματικότητα έδειξε τα αδιέξοδα τέτοιων απόψεων. Η κριτική δραστηριότητα των νεοχεγκελιανών κατεστάλη από την πρωσική απολυταρχία. Οι προοδευτικοί αστοί, στους οποίους προσέβλεπαν, δεν κούνησαν ούτε το δαχτυλάκι τους για να τους στηρίξουν. Το ίδιο ουτοπικές αποδείχτηκαν οι παραδειγματικές σοσιαλιστικές προσπάθειες. Κανείς καπιταλιστής δεν συγκινήθηκε απ’ αυτές.
Υπήρξε όμως και μια άλλη πραγματικότητα με την οποία, από παράλληλες αρχικά διαδρομές, ήρθαν σ’ επαφή ο Μαρξ και ο Ένγκελς.
Η εμπειρία του νεαρού Ένγκελς από την ξεσηκωμένη με το κίνημα των Χαρτιστών εργατική τάξη στην Αγγλία, τον οδηγεί όχι μόνο στο να περιγράψει την εξαθλίωσή της ως αποτέλεσμα της απληστίας της αστικής τάξης αλλά και στο να εντοπίσει αυτό που θα γίνει ένας από τους θεμέλιους λίθους του μαρξισμού: οι ίδιες οι συνθήκες δουλειάς και ζωής της πυροδοτούν την πάλη της εργατικής τάξης για την αυτοαπελευθέρωσή της.4
Σε μια αντίστοιχη διαπίστωση φτάνει ο Μαρξ, που, μετά το κυνηγητό που εξαπέλυσε το πρωσικό κράτος, πηγαίνει στο Παρίσι. Γράφει στον Φόυερμπαχ: «Θα έπρεπε να παρευρεθείτε σε κάποια από τις συνεδριάσεις των γάλλων εργατών … Ανάμεσα σ’ αυτούς τους ‘βάρβαρους’ της πολιτισμένης μας κοινωνίας, η ιστορία προετοιμάζει το πρακτικό στοιχείο για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας».
Το εργατικό κίνημα, ο επαναστατικός πολιτικός οργασμός στο Παρίσι, η ίδια τους η συνάντηση εκεί το 1844, θα αλλάξουν συθέμελα τη σκέψη και τη δράση του Μαρξ και του Ένγκελς. Στο εξής, θα δουλέψουνε μαζί για τη δημιουργία των θεωρητικών τους εργαλείων και την πολιτική και οργανωτική τους παρέμβαση στο κίνημα.
Ιστορικός Υλισμός:
οι κοινωνίες αλλάζουν με επαναστάσεις
Η κριτική5 τους στους πρώην συνοδοιπόρους τους και στη φιλοσοφία του Χέγκελ έχει μια σημαντική κατάληξη: να κατανοήσουν οι ίδιοι την αξία της χεγκελιανής διαλεκτικής μεθόδου και να τη μετατρέψουν στον Ιστορικό Υλισμό. Παρότι ο χεγκελιανός φιλοσοφικός κόσμος είναι δημιούργημα μιας μεταφυσικής αφαίρεσης, ένας κόσμος ιδεών αυτονομημένος, ανεπηρέαστος από τις υλικές συνθήκες και ουσιαστικά από την ίδια την ανθρώπινη επιλογή και παρέμβαση, όπως γράφει ο Ένγκελς, με τη διαλεκτική «ολόκληρος ο φυσικός, ιστορικός και πνευματικός κόσμος παρουσιάζεται σαν εξελικτική διαδικασία, δηλαδή μέσα σε μια αδιάκοπη κίνηση, μεταβολή, ανασχηματισμό και εξέλιξη και έγινε προσπάθεια να αποδειχθεί η εσωτερική αλληλουχία στην κίνηση και την εξέλιξη αυτή» .6
Για να κατανοήσουμε την ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών, λένε ο Μαρξ κι ο Ένγκελς, πρέπει να ξεκινούμε πάντα από τη μελέτη της υλικής βάσης των κοινωνιών, όχι από τους θεσμούς και τις ιδέες. Η ιστορία των ανθρώπων είναι, πρώτα από όλα, ο τρόπος που κάθε φορά βρίσκουν για να καλύψουν τις υλικές τους ανάγκες.
Αυτοί οι τρόποι εξαρτώνται από το φυσικό κόσμο. Όχι όμως με μια μηχανιστική αιτιότητα. Αυτό που διαμεσολαβεί στη σχέση των ανθρώπων με τη Φύση είναι η ίδια η ανθρώπινη δράση. Και η βασική, η πρωταρχική ανθρώπινη δράση είναι η Εργασία. Η εργασία εξέλιξε (και, προφανώς, εξελίσσει) τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι επεμβαίνουν στη φύση - χρησιμοποιούν το υλικό από τη φύση και το μετατρέπουν σε «πλούτο», σε τροφή και προστασία.7
Η εργασία δημιούργησε τον ίδιο τον άνθρωπο. Διαμόρφωσε τον εγκέφαλο των πρώτων ανθρώπινων όντων, δημιούργησε και εξέλιξε την ίδια τη νόηση, δηλαδή όλες τις ανθρώπινες ικανότητες, πχ το λόγο, για την εξυπηρέτηση των υλικών αναγκών. Η νόηση εξελίσσει και εξελίσσεται από την παραγωγική διαδικασία διαρκώς.
Η εργασία είναι πάντοτε συλλογική, κοινωνικά οργανωμένη. Η παραγωγή αγαθών γίνεται με συγκεκριμένους κάθε φορά τρόπους ανθρώπινης συνεργασίας (παραγωγικές σχέσεις). Για δεκάδες χιλιάδες χρόνια στη ζωή της ανθρωπότητας αυτές οι σχέσεις ήταν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αποκλειστικά σχέσεις συνεργασίας. Γιατί χρειάστηκε να μεταβληθούν;
Γιατί οι συγκεκριμένες παραγωγικές σχέσεις, από μορφές που ωθούσαν προς τα μπρος το βιοπορισμό της κοινωνίας, τις παραγωγικές δυνάμεις, αποτελούσαν πλέον εμπόδιο στην ανάπτυξή τους. Έπρεπε ν’ αλλάξουν. Να γίνει μια κοινωνική επανάσταση. Να προστεθεί στις σχέσεις παραγωγής … η εκμετάλλευση. Το περίσσευμα της παραγωγής, αυτό που μπορούσε να προστατέψει την κοινωνία από τη λιμοκτονία σε κακούς καιρούς, ήταν πενιχρό. Οι πόροι για την παραπέρα ανάπτυξη μπορούσαν να βρεθούν μόνο αν μια μειοψηφία της κοινωνίας αποκτούσε τον έλεγχο αυτού του περισσεύματος.
Με το πέρασμα από τις αταξικές στις ταξικές κοινωνίες, σ’ αυτή την τεράστιας σημασίας αλλαγή, η ανθρωπότητα μπήκε στο μονοπάτι που οι κοινωνίες της ανάγκης (πρωτόγονες αταξικές κοινωνίες) θα μπορούσαν να γίνουν κοινωνίες όλο και μεγαλύτερου παραγόμενου πλούτου. Ήταν ταυτόχρονα το μονοπάτι όπου τα μέσα παραγωγής και ο πλούτος που παραγόταν από την κοινωνία έπαψαν να ελέγχονται συλλογικά από την κοινωνία. Η τάξη που, κάθε φορά μέσα στην ιστορία, κατείχε αυτά τα μέσα παραγωγής, εκμεταλλευόταν την εργασία των υπόλοιπων.8
Οι άνθρωποι, όμως, δεν σχετίζονται μεταξύ τους μόνο για να παράγουν. Δημιουργούν και μια πλειάδα άλλων κοινωνικών σχέσεων, με θεσμική ή εξωθεσμική μορφή. Ένα «εποικοδόμημα», πέρα από αυτήν καθ’ αυτή την υλική βάση. Πάντα όμως σε διασύνδεση μ’ αυτήν. Γι’ αυτό όταν ανατρέπεται η υλική βάση της κοινωνίας, αλλάζει άρδην και το εποικοδόμημα. Η αλλαγή στις παραγωγικές σχέσεις μεταλλάσσει τις παλιές ή και δημιουργεί νέες κοινωνικές σχέσεις.
Οι τάξεις, η ατομική ιδιοκτησία, το κράτος, η οικογένεια και η εξέλιξή τους, η καταπίεση των γυναικών, τίποτε από αυτά δεν είναι η «φυσική και άρα αναλλοίωτη τάξη πραγμάτων». Είναι ιστορικά προϊόντα.
Εποικοδόμημα υπάρχει και στις αταξικές και στις ταξικές κοινωνίες. Στις ταξικές, όμως, κοινωνίες ο βασικός του ρόλος δεν είναι να εξυπηρετεί τις ανάγκες του συνόλου της κοινωνίας, αλλά να προστατεύει την υπάρχουσα υλική βάση, δηλαδή την πηγή των προνομίων της κάθε φορά άρχουσας τάξης. Να σταθεροποιεί, να μονιμοποιεί τις υπάρχουσες σχέσεις εκμετάλλευσης.
Όλοι οι πολιτικοί, νομικοί, κατασταλτικοί θεσμοί, η κυρίαρχη ιδεολογία, δημιουργούνται και εξελίσσονται ιστορικά με στόχο να εμποδίζουν ή έστω να περιορίζουν τις αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις. Να εμποδίζουν οτιδήποτε θα μπορούσε να στερήσει την άρχουσα τάξη από το να μονοπωλεί την εξουσία και τον πλούτο. Συνεπώς να σταματούν κάθε νέα μορφή παραγωγής και εκμετάλλευσης. Λειτουργούν ως τροχοπέδη στην παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, στην ίδια την κοινωνική εξέλιξη.
Η συσσώρευση όλο και περισσότερων άλυτων αντιθέσεων στη συνολική κοινωνική λειτουργία, είναι που οδηγεί, ξανά και ξανά μέσα στην ιστορία, στην εποχή της κοινωνικής επανάστασης. Στην εποχή που μόνο η δράση του υποκειμενικού παράγοντα μπορεί να κάνει την ποιοτική μετατροπή όλου του κοινωνικού οικοδομήματος.9
Οι αντιφατικοί τρόποι με τους οποίους αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις και οι σχέσεις παραγωγής, η βάση και το εποικοδόμημα, η υλική πραγματικότητα και οι ιδέες των ανθρώπων, καμιά από αυτές τις αντιθέσεις δε έχει επιλυθεί ποτέ από μόνη της. Η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων δεν έχει ποτέ ωθήσει αυτόματα στην αλλαγή των παραγωγικών ή των υπόλοιπων κοινωνικών σχέσεων, σε μια κίνηση προς τα μπρος, σε μια κοινωνική αλλαγή. Αυτό δεν είναι μαρξισμός. Είναι η μηχανιστική και ψευτοϋλιστική σοσιαλδημοκρατική και σταλινική εκδοχή του μαρξισμού.
Η επίλυση των αντιθέσεων γίνεται μόνο με μεγάλης κλίμακας πολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις. Μπορεί να είναι μια «αναγκαστική» επιλογή, μια επιλογή λόγω των αντικειμενικών συνθηκών, δεν παύει όμως να είναι η ανθρώπινη επιλογή για δράση που θα γύρει την πλάστιγγα.
Είναι ο αποφασιστικός παράγοντας για το αν η άρχουσα τάξη θα διατηρήσει την εξουσία της μέχρι που θα καταστρέψει την κοινωνία ή αν θα την αντικαταστήσει μια ανερχόμενη τάξη, βασισμένη σε νέες μορφές παραγωγής, που θα σπρώξουν μπροστά την κοινωνία. Η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη με παραδείγματα κοινωνιών που με την επαναστατική αλλαγή προχώρησαν μπροστά αλλά και κοινωνιών που κατέρρευσαν.10
Οι άνθρωποι επιλέγουν προφανώς την πλευρά με την οποία θα συμπορευτούν σ’ αυτή τη σύγκρουση. Σπανιότατα, σε αντίθεση με την κοινωνική τάξη που ανήκουν. Μαζικά, με βάση τα ταξικά τους συμφέροντα. Γι’ αυτό «η ιστορία όλων των έως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία της ταξικής πάλης».
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς είχαν ζωντανό το παράδειγμα των αστικών επαναστάσεων, τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Η φεουδαρχική κοινωνία έφτασε στα όριά της, όταν οι παραγωγικές της σχέσεις εμπόδιζαν πια την ανάπτυξη των νέων παραγωγικών δυνάμεων, των καπιταλιστικών και συνολικά την κοινωνική ανάπτυξη. Οι ασφυκτικές αντικειμενικές συνθήκες ήταν εκεί, η κοινωνική κατάρρευση καραδοκούσε. Η κοινωνία κινήθηκε προς τα μπρος μόνον όταν οι άνθρωποι επέλεξαν να δώσουν αυτή τη σύγκρουση. Η ίδια η αστική τάξη επέλεξε τη σύγκρουση. Με μια διαφορά με τους υπόλοιπους επαναστατημένους ανθρώπους: ήταν η μόνη τάξη, τη δεδομένη στιγμή, που μπορούσε να δημιουργήσει την κοινωνία που θα ωθούσε τα δικά της ταξικά συμφέροντα.
Οι αστικές επαναστάσεις συνέβαιναν ακόμη σε μια σειρά από χώρες και όμως ήδη θάβονταν οι πιο επαναστατικές πλευρές της αστικής ιδεολογίας, του Διαφωτισμού. Η επαναστατική διαδικασία, η κοινωνική εξέλιξη εξοβελίζονταν και στήνονταν ανορθολογικοί μύθοι για την καπιταλιστική κοινωνία ως το «τέλος» της ιστορίας, ως της «πιο ταιριαστής κοινωνίας στη φύση των ανθρώπων». Από την Απολυταρχία που ο Χέγκελ υποστήριζε ως την ολοκλήρωση της επαναστατικής σύγκρουσης, την πολιτική εκδοχή του «Απόλυτου Πνεύματος», ως την «ανθρώπινη φύση» που «εξηγεί» την εκμετάλλευση κι όλα τα ταξικά εγκλήματα των αστών, τα ιδεολογήματά τους στερούνται οποιασδήποτε σοβαρότητας.
Απέναντι στις γελοιότητές τους, ο ιστορικός υλισμός αποδείχνει ότι ο καπιταλισμός είναι μονάχα ένα στάδιο της ανθρώπινης ιστορίας. Και οι αντιφάσεις του, αν ήταν ήδη τεράστιες την εποχή του Μαρξ και του Ένγκελς, σήμερα, όχι μόνον δεν έχουν επιλυθεί, αλλά διογκώνονται με αστραπιαίους ρυθμούς.
Ο «ιστορικός νεκροθάφτης» του καπιταλισμού
Το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» παρομοιάζει την αστική κοινωνία «με το μάγο εκείνο που δεν καταφέρνει πια να κυριαρχήσει πάνω στις καταχθόνιες δυνάμεις που ο ίδιος κάλεσε». Οικονομικές κρίσεις, επεκτατικοί πόλεμοι, περιβαλλοντική καταστροφή είχαν γίνει ήδη στην εποχή του Μαρξ και του Ένγκελς φαινόμενα συνεχή και επαναλαμβανόμενα.
Το «Κεφάλαιο» είναι η πληρέστερη ανάλυση για το πώς οι νέες σχέσεις παραγωγής εκτόξευσαν τις παραγωγικές δυνάμεις και οδήγησαν την κοινωνία στο στάδιο της αφθονίας. Αλλά ταυτόχρονα δείχνει γιατί η άπληστη εξαγωγή υπεραξίας από την εργατική δύναμη και το ανταγωνιστικό κυνήγι του κέρδους ανάμεσα στους καπιταλιστές δημιουργούν, με γοργότερους ρυθμούς από ποτέ, ανεπίλυτες αντιφάσεις, ανεξέλεγκτες και καταστροφικές για όλη την κοινωνία.
Δείχνει, όμως, κάτι ακόμα. Τη μεγαλύτερη αντίφαση του καπιταλισμού: ότι γέννησε τον ίδιο του τον «ιστορικό νεκροθάφτη», την εργατική τάξη. Είναι η μοναδική φορά στην ανθρώπινη ιστορία που μια εκμεταλλευόμενη τάξη αποκτά μέσα από τη θέση της στην κυρίαρχη οικονομική παραγωγή τη δύναμη να την ανατρέψει. Χάρη στη μοναδική ικανότητα του μαρξισμού να συνθέτει την επιστήμη, τη θεωρία και την επανάσταση, το οικονομικό με το πολιτικό, το μερικό με το συνολικό, δείχνεται η σημασία που έχει κάθε μάχη που δίνει η εργατική τάξη, ακόμη και η μικρότερη, στο να συνειδητοποιεί η ίδια το ρόλο της στην ανατροπή του καπιταλισμού.
Κι αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των επαναστατικών ιδεών. Πώς δημιουργούνται οι επαναστατικές ιδέες; Ποιος είναι ο ρόλος τους στην αλλαγή της κοινωνίας; Πώς η εργατική τάξη αποκτά συνείδηση του ρόλου της ως το επαναστατικό υποκείμενο που μπορεί να απελευθερώσει όλη την κοινωνία;
Η πηγή της «αλλοτρίωσης» των ανθρώπων –και των ανθρώπων των εκμεταλλευτριών και των ανθρώπων των εκμεταλλευόμενων τάξεων– είναι οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που ζουν. Οι κυρίαρχες οικονομικές συνθήκες διαμορφώνουν και τις κυρίαρχες ιδέες και γι’ αυτό «οι κυρίαρχες ιδέες στην κοινωνία είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης». Παράδειγμα, «ο ανταγωνισμός, η εκμετάλλευση για το ατομικό κέρδος είναι στην ανθρώπινη φύση».
Λειτουργούν αυτές οι ιδεολογίες σαν φυλακές για τους ανθρώπους; Τους εμποδίζουν, δηλαδή, να δουν καθαρά την πραγματικότητα και να δράσουν ανάλογα με το ταξικό τους συμφέρον; Ο Μαρξ λέει ότι «δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων αυτή που καθορίζει το ‘είναι’ τους, μα αντίστροφα, το κοινωνικό τους ‘είναι’, είναι αυτό που καθορίζει τη συνείδησή τους».11 Ο «ανταγωνισμός, η εκμετάλλευση για το ατομικό κέρδος» για τους καπιταλιστές είναι η «φύση» τους. Είναι οι τρόποι με τους οποίους λειτουργούν, με τους οποίους σχετίζονται με τους υπόλοιπους ανθρώπους μέσα στην παραγωγική διαδικασία. Αν «υπάρξουν» διαφορετικά, δεν μπορούν να «είναι» καπιταλιστές.
Συμβαίνει το ίδιο με την εργατική τάξη; Ακριβώς το αντίθετο. Ο κάθε εργάτης και η κάθε εργάτρια παράγουν προϊόντα, χειρωνακτικά ή πνευματικά, με συλλογικό τρόπο. Δουλεύουν με συλλογικό καταμερισμό εργασίας. Δεν ανταγωνίζονται, δεν εκμεταλλεύονται για να παράγουν. Συνεργάζονται. Κι αυτό είναι απελευθερωτική δύναμη.
Η εργατική τάξη, δουλεύει τα μέσα παραγωγής, δεν έχει ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Οι προλετάριοι δεν έχουν να «χάσουν τίποτα παρά μόνο τις αλυσίδες τους», γιατί είναι ελεύθεροι από την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Το «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε», ο εργατικός διεθνισμός, δεν είναι ηθική πολιτική προτροπή που έρχεται από έξω στην τάξη. Είναι πραγματικότητα. Οι εργάτες και οι εργάτριες, του χθες και του σήμερα, δεν έχουνε πατρίδα, γιατί δεν τους ανήκει παρά μόνον η εργατική τους δύναμη. Κι αυτό είναι απελευθερωτική δύναμη.
Η εργατική τάξη έχει από την ίδια τη θέση της στην παραγωγική διαδικασία τη δυνατότητα να απαλλαχθεί από τις κυρίαρχες ιδέες. Αυτό όμως δεν είναι μια αυτόματη διαδικασία. Υπάρχουν δεκάδες ιδεολογικοί μηχανισμοί που προσπαθούν να της δημιουργήσουν «ψευδή συνείδηση». Πώς επιλύονται οι αντιφάσεις ανάμεσα στις κυρίαρχες ιδεολογίες και σ’ αυτό που βιώνουν οι εργάτες και οι εργάτριες, δηλαδή στην πραγματικότητά τους; Με τη δράση, τις μάχες που χρειάζεται να δίνουν. Όταν δεν αντέχουν την εκμετάλλευση, όταν δεν την ανέχονται άλλο, όταν συνειδητά πια παύουν να τη θεωρούν δεδομένη, «φυσική τάξη πραγμάτων».
Κάθε μάχη των εργατών και των εργατριών ενάντια στις συνθήκες εκμετάλλευσης και καταπίεσης αλλάζει τις ιδέες τους. Το αποκορύφωμα αυτών των συγκρούσεων, η επαναστατική δράση για την ανατροπή των παλιών σχέσεων και στην παραγωγή και στο εποικοδόμημα, φέρνει τη σαρωτική ανατροπή όλων των παλιών, των ψεύτικων ιδεών και την επικράτηση των επαναστατικών ιδεών, των πραγματικών ιδεών για να κατανοούν τον κόσμο γύρω τους και τον ίδιο τους τον εαυτό. Είναι η στιγμή που η εργατική τάξη, ως σύνολο, αποκτά συνείδηση της δύναμής της και του ρόλου της ως η τάξη που μπορεί να αλλάξει όλη την κοινωνία.12
Η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας
Το Φλεβάρη του 1848 κυκλοφορεί το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Είναι το μανιφέστο της «Κομμουνιστικής Ένωσης», μιας ανοιχτής επαναστατικής οργάνωσης που κτίζουν ο Μαρξ κι ο Ένγκελς, διαλύοντας ουσιαστικά τη «Λίγκα των Δικαίων», τη συνωμοτική μυστική εταιρεία που ήταν πριν. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, όπως και αργότερα, χάρη στην επιμονή τους, το γενικό καταστατικό της Α’ Διεθνούς, διατρανώνουν ότι «Η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας».
Μόλις μια βδομάδα μετά την έκδοση του Μανιφέστου, ξεσπούν οι Επαναστάσεις του 1848, η «άνοιξη των λαών». Από τη Γαλλία που ανέτρεψε τη μοναρχία, η επαναστατική φλόγα εξαπλώθηκε σ’ όλη την Ευρώπη. Η αντιδραστική Ευρώπη της Ιερής Συμμαχίας κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος. Το 1848 ήταν από μια άποψη συνέχεια της Γαλλικής Επανάστασης: προτάσσοντας μια «δημοκρατικότερη» διακυβέρνηση, οι αστοί στηρίχτηκαν στο λαϊκό κίνημα στους δρόμους για να διεκδικήσουν τον πλήρη έλεγχο της πολιτικής εξουσίας.
Όμως, στους δρόμους δεν ήταν απλώς οι «λαϊκές μάζες». Ήταν εκεί και μια συγκροτημένη τάξη, η εργατική, με τα δικά της αιτήματα και πολιτικά οράματα. Και γι’ αυτό, οι επαναστάσεις του 1848 έγιναν η ιστορική στιγμή στην οποία η σύγκρουση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία απέκτησε μεγαλύτερη σημασία για την επιβίωση του καπιταλισμού από τη σύγκρουση μεταξύ των αστών και των κατάλοιπων του φεουδαλισμού.
Η προδοσία της «προοδευτικής» αστικής τάξης έδωσε το ελεύθερο στις κυβερνήσεις να τσακίσουν το κίνημα. Τον Ιούνη του 1848 οι επαναστατημένοι εργάτες του Παρισιού σφαγιάστηκαν, το ίδιο και στη Γερμανία, όπου ο Μαρξ κι ο Ένγκελς είχαν ριχτεί στη φωτιά της επαναστατικής δράσης.
Η πραγματικότητα επιβεβαίωνε στο πολλαπλάσιο, μία προς μία, τις αρχές του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου». Η εργατική τάξη ήταν το μοναδικό επαναστατικό υποκείμενο. Η αστική τάξη ήταν πλέον μια αντεπαναστατική τάξη, που δεν δίσταζε να πετάξει στα σκουπίδια όλο το δημοκρατικό της παρελθόν. Να συγκατανεύσει πλήρως στη δημιουργία ενός κρατικού γραφειοκρατικού και ένοπλου μηχανισμού, που θα απέκλειε κάθε εργατική διεκδίκηση. Ενός μηχανισμού αποκλειστικά φτιαγμένου για να προωθεί τα συμφέροντα του κεφαλαίου. Που δεν μεταρρυθμίζεται αλλά που η εργατική τάξη πρέπει να τον τσακίσει συθέμελα και να κτίσει πάνω στα συντρίμμιά του το εργατικό κράτος.
Η απόδειξη για το αν μπορεί η εργατική τάξη να κτίσει ένα κράτος βασισμένο στις επαναστατικές ιδέες και πρακτικές ήρθε λίγα χρόνια μετά. Ήταν η Παρισινή Κομμούνα του 1871.
Η Κομμούνα των εργατών και των εργατριών διέλυσε κάθε κατασταλτικό μηχανισμό (στρατό, αστυνομία), κάθε γραφειοκρατικό μηχανισμό που διαχωρίζει τη λήψη από την εφαρμογή των αποφάσεων, δείχνοντας τι πραγματικά θα πει δημοκρατική διακυβέρνηση. Πέταξε από την εκπαίδευση κάθε είδους σκοταδισμό, με πρώτον αυτόν της εκκλησίας. Φρόντισε για κατοικία και τροφή όλων. Έκανε πράξη το διεθνισμό. Για τις γυναίκες, το να παλεύουν στην πρώτη γραμμή για την υπεράσπιση του εργατικού κράτους σήμαινε να παλεύουν και για την εργασιακή και πολιτική τους ισότητα.13
Οι εβδομήντα δύο μέρες που έζησε η Κομμούνα ήταν η πιο συμπυκνωμένη εμπειρία για όλη την εργατική τάξη την εποχή εκείνη και φυσικά για τον Μαρξ και τον Ένγκελς. Ήταν η εμπειρία της δύναμης της εργατικής τάξης να απελευθερώσει όλη την κοινωνία. Ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου, που ο Ένγκελς, είκοσι χρόνια μετά, θα τρίψει στη μούρη των ρεφορμιστών του SPD για το τι πρέπει να γράφει στο λάβαρό του ένα σοσιαλιστικό εργατικό κόμμα.
Ήταν όμως και η εμπειρία ότι αυτές οι επαναστατικές ιδέες του μαρξισμού χρειάζεται να αποτελούν ήδη ένα οργανωμένο τμήμα μέσα στην τάξη, όταν αυτή κάνει την «έφοδό της στον ουρανό». Για να είναι νικηφόρα. Για να οδηγήσει για πάντα την κοινωνία στην απελευθέρωσή της από κάθε εκμετάλλευση και καταπίεση.
Σημειώσεις
1. 11η θέση για τον Φόυερμπαχ - Οι Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, στο Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, Gutenberg
2. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος
3. Alex Callinicos, Οι επαναστατικές ιδέες του Μαρξ, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. Η δράση, οι συγκρούσεις στο κίνημα της εποχής, οι θεωρητικές επιρροές και πάνω από όλα η ζωντάνια των μαρξιστικών ιδεών.
4. Φρ. Ένγκελς, Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία
5. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Αγία Οικογένεια και Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία
6. Φρίντριχ Ένγκελς, Σοσιαλισμός Ουτοπικός και Επιστημονικός, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2006, σ. 109
7. Φρ. Ένγκελς, Ο Ρόλος της Εργασίας στην Εξανθρώπιση του Πιθήκου – Κρ. Χάρμαν, Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2011. Δυο επαναστάτες χρησιμοποιούν τα επιστημονικά δεδομένα των εποχών τους και καταρρίπτουν όλους τους μύθους για την καταγωγή της ανθρωπότητας και των κοινωνιών της.
8. Αν το πρώτο ανάγνωσμα κάθε μαρξίστριας/στή είναι το Κομμουνιστικό Μανιφέστο το δεύτερο είναι το Φρ. Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους
9. Κρ. Χάρμαν, Βάση και Εποικοδόμημα, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2009. Ένα κείμενο γραμμένο με την επαναστατική ικανότητα του Χάρμαν να απλοποιεί και τις πιο πολύπλοκες έννοιες χωρίς να παραβλέπει καμιά τους πλευρά.
10. Κρ. Χάρμαν, Λαϊκή ιστορία του κόσμου, Από την εποχή του λίθου έως και τη νέα χιλιετία, Τόπος, 2012. Η πιο διεισδυτική ιστορική αφήγηση της εξέλιξης ή της κατάρρευσης των κοινωνιών.
11. Από τον Πρόλογο στο Καρλ Μαρξ, Εισαγωγή της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας
12. Για το ζήτημα των ιδεών επίσης στο Κρ. Χάρμαν, Βάση και Εποικοδόμημα
13. περ. Σοσιαλισμός από τα κάτω, τ. 145, Μάρτιος – Απρίλιος 2021, Στ. Πανίδου, «150 χρόνια από την Παρισινή Κομμούνα – Η πρώτη ‘έφοδος στον ουρανό’»