11 Ιούλη 2021. Διαδήλωση στους δρόμους της Αβάνας
Το αμερικάνικο εμπάργκο αλλά και η στροφή του καθεστώτος προς την αγορά φέρνουν φτώχεια και οργή στην κουβανέζικη εργατική τάξη.
Ο Λέανδρος Μπόλαρης εξηγεί πώς φτάσαμε εδώ.
Στις 11 και 12 Ιούλη χιλιάδες διαδηλωτές βγήκαν στους δρόμους πολλών πόλεων της Κούβας, και στην πρωτεύουσα Αβάνα. Ήταν οι μεγαλύτερες διαμαρτυρίες που έχουν γίνει στην Κούβα από το 1959. Σχεδόν όλες οι διαδηλώσεις κατέληξαν σε συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής της κυβέρνησης, που κινητοποίησε και μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενάντια σε αυτό που περιέγραψε ως αντεπαναστατική απόπειρα οργανωμένη από τους ακροδεξιούς Κουβανούς του Μαϊάμι. Την ίδια στιγμή ο Μπάιντεν έσπευσε να χαιρετίσει τις διαδηλώσεις ως «εγερτήριο σάλπισμα της ελευθερίας».
Πράγματι, οι «εξόριστοι» του Μαϊάμι είχαν εξαπολύσει μια μεγάλη προπαγανδιστική εκστρατεία και συνθήματά τους ακούστηκαν στις διαδηλώσεις. Όμως, όπως τονίζουν οι Κομουνίστας,1 μια ομάδα αριστερών κριτικών της κυβέρνησης:
«Η αναπαραγωγή της άποψης ότι οι χιλιάδες διαδηλωτές της 11 Ιούλη ήταν αντεπαναστάτες σημαίνει παραχώρηση στην αντεπανάσταση μιας νίκης που δεν της ανήκει. Η αναπαραγωγή της άποψης ότι οι διαδηλώσεις της 11 Ιούλη προετοιμάστηκαν από την αντεπανάσταση, σημαίνει ότι αναγνωρίζεται στην ακροδεξιά μια ικανότητα για οργάνωση και κινητοποίηση την οποία δεν διαθέτει».2
Αυτό που έγινε στις 11 Ιούλη ήταν μια κοινωνική έκρηξη απελπισίας και οργής. Οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν στο Σαν Αντόνιο ντελ Μπάνο, μια μικρή πόλη 26 χιλ. νότια της Αβάνας. Τα αντικυβερνητικά συνθήματα πήγαιναν μαζί με συνθήματα ενάντια στις διακοπές ρεύματος και τους σκληρούς περιορισμούς για την αντιμετώπιση της πανδημίας που πλήττουν τους πιο φτωχούς. Σε λίγες ώρες εξαπλώθηκαν σε πόλεις σε έξι από τις δεκατέσσερις επαρχίες του νησιού. Η μεγάλη πλειοψηφία αυτών που βγήκαν στους δρόμους προέρχονταν από τα πιο φτωχά στρώματα του πληθυσμού που υποφέρουν περισσότερο από τις συνέπειες της κρίσης που μαστίζει την κουβανική κοινωνία.
Δεν είναι τυχαίο ότι στόχος των λεηλασιών που έγιναν ήταν τα καταστήματα που ψωνίζεις μόνο με ξένο συνάλλαγμα στα ράφια των οποίων βρίσκονται βασικά προϊόντα που έχουν εξαφανιστεί από τα απλά καταστήματα. Ούτε είναι τυχαίο ότι οι μισές λεηλασίες έγιναν στην επαρχία Ματάνζας, την πιο χτυπημένη από την πανδημία. Μια τρανς γυναίκα εξηγούσε σε μια σε συνέντευξή της ότι βγήκε στο δρόμο λόγω των αστυνομικών παρενοχλήσεων αλλά:
«Ένιωσα αδελφοσύνη με όλους τους άλλους. Εξαιτίας της πείνας και της ανάγκης. Δεν υπάρχουν φάρμακα, δεν υπάρχουν τρόφιμα. Δεν υπάρχει νερό, δεν υπάρχει τίποτα. Τα σπίτια στην Αβάνα καταρρέουν και αυτοί χτίζουν ξενοδοχεία».3
Η συνέχεια ήταν η καταστολή. Τα στοιχεία μιλάνε για περίπου 800 συλλήψεις εκ των οποίων ένα μικρό μέρος μόνο απελευθερώθηκε ενώ οι υπόλοιποι/ες περνάνε από δίκες κεκλεισμένων των θυρών με καταγγελίες ότι πολλοί δεν έχουν καν συνήγορο υπεράσπισης.4
Η κόντρα με τις υποκρισίες του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, της Ε.Ε και της δεξιάς εδώ, η απαίτηση για σταμάτημα του εμπάργκο, πρέπει να είναι η αφετηρία για την στάση της Αριστεράς απέναντι στις εξελίξεις στην Κούβα. Όμως, η αλληλεγγύη στον κουβανικό λαό δεν μπορεί να περιοριστεί σε αυτά. Δεν μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια ούτε στην φτώχεια, ούτε στις ανισότητες, ούτε στην καταστολή που στράφηκε και σε αγωνιστές της Αριστεράς. Χρειάζεται μια εξήγηση πώς φτάσαμε εδώ, ποιες προοπτικές ανοίγονται και ποια είναι τα καθήκοντα της Αριστεράς.
Επανάσταση
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1959 ο Φ. Μπατίστα, που είχε πάρει με πραξικόπημα της εξουσία τον Μάρτη του 1952, εγκατέλειψε άρον άρον την Αβάνα. Μόλις είχαν κυκλοφορήσει τα νέα για την συντριβή που είχε υποστεί ο στρατός του στη μάχη της Σάντα Κλάρα από τη φάλαγγα των ανταρτών που διοικούσε ο Ερνέστο «Τσε» Γκεβάρα. Την επόμενη μέρα οι φάλαγγες των ανταρτών του Κινήματος της 26 Ιούλη (M-26-J)5 έμπαιναν στην πρωτεύουσα με επικεφαλής τον Καμίλο Σιενφουέγος και ο θρίαμβος ολοκληρώθηκε μια βδομάδα μετά με τον ερχομό του Φιντέλ Κάστρο.
Το 1959 ήταν μια γνήσια επανάσταση. Ανέτρεψε μια δικτατορία που είχε την στήριξη του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού (και του βρετανικού) και των ντόπιων καπιταλιστών τουλάχιστον όσο φαινόταν ότι ελέγχει την κατάσταση. Η δικτατορία του Μπατίστα είχε γίνει μισητή για τη διαφθορά της, την καταπάτηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων αλλά και τις επιθέσεις της στα δικαιώματα των εργαζόμενων.
Η νίκη των ανταρτών συγκλόνισε την Λατινική Αμερική και ολόκληρο τον κόσμο. Έμοιαζε να είχαν πετύχει το ακατόρθωτο. Όταν τον Δεκέμβρη του 1956 ο Κάστρο και οι σύντροφοί του αποβιβάστηκαν στην ακτές της ανατολικής Κούβας, με το ζόρι γλύτωσαν τον αφανισμό από τις ενέδρες που τους είχε στήσει ο στρατός. Οι δεκαοχτώ επιζώντες κατέφυγαν στην οροσειρά Σιέρα Μαέστρα. Το «φόκο» (εστία) άντεξε, επεκτάθηκε και δυο χρόνια μετά θριάμβευσε.6
Έτσι έγινε το πρότυπο για μια ολόκληρη γενιά που αναζητούσε επαναστατική εναλλακτική στην σύγκρουση με τις άρχουσες τάξεις και τον ιμπεριαλισμό στη Λ. Αμερική και αλλού, πέρα από τους συμβιβασμούς και την παθητικότητα των επίσημων κομμουνιστικών κομμάτων.
Σύντομα, η κουβανική επανάσταση βρέθηκε αντιμέτωπη με τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Η Κούβα ήταν (μέχρι και το 1934 επίσημα) ένα προσάρτημα της αμερικάνικης οικονομίας. Η αγροτική μεταρρύθμιση του Μάη του 1959 έθιξε τα συμφέροντα των αμερικάνικων εταιρειών που έλεγχαν ένα μεγάλο μέρος των καλλιεργειών ζαχαροκάλαμου, του κύριου εξαγωγικού προϊόντος της Κούβας τότε.
Όταν η κυβέρνηση αποφάσισε να εισάγει αργό πετρέλαιο από την Ρωσία, οι αμερικάνικες πολυεθνικές αρνήθηκαν να το διυλίσουν και ο Κάστρο τις εθνικοποίησε. Οι ΗΠΑ επέβαλαν το εμπάργκο που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Και τον Απρίλη του 1961 οργάνωσαν την εισβολή των ακροδεξιών μισθοφόρων στον Κόλπο των Χοίρων, που κατέληξε σε φιάσκο.
Εργατική τάξη
Εκείνον τον Απρίλη, παραμονές της εισβολής, ο Φιντέλ Κάστρο διακήρυξε σε μια πελώρια συγκέντρωση στην Αβάνα ότι η «επανάστασή μας είναι σοσιαλιστική». Όμως, αν πάρουμε τοις μετρητοίς αυτή τη θέση, ότι η επανάσταση στην Κούβα ήταν σοσιαλιστική, το 1961, δυόμισι χρόνια μετά την ανατροπή του Μπατίστα, τότε παρουσιάζονται δυο προβλήματα.
Σοσιαλιστική επανάσταση σημαίνει συντριβή του αστικού κράτους από την οργανωμένη εργατική τάξη που παίρνει στα χέρια την πολιτική εξουσία και αρχίζει να χτίζει μια κοινωνία με κριτήριο τις ανάγκες της πλειοψηφίας όχι το κυνήγι του κέρδους. Αυτό έγινε στην Ρωσία τον Οκτώβρη του 1917 όταν οι μπολσεβίκοι οδήγησαν τα σοβιέτ, τα συμβούλια των εργατών και των φαντάρων, στη νίκη.
Όμως, στην Κούβα η εργατική τάξη παρόλο που στήριξε τον αγώνα ενάντια στον Μπατίστα δεν έπαιξε τον κεντρικό, πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανατροπή του. Πουθενά, στη διάρκεια του αγώνα δεν εμφανίστηκαν όργανα αγώνα και εξουσίας των «από κάτω».
Η αιτία για αυτή την έλλειψη δεν ήταν η αδυναμία της εργατικής τάξης. Ήταν και μεγάλη αριθμητικά και με παράδοση αγώνων και οργάνωσης. Μια μαζική γενική απεργία τον Αύγουστο/Σεπτέμβρη του 1933 είχε οδηγήσει στην ανατροπή της δικτατορίας του Ματσάδο. Υπάρχουν μαρτυρίες για την έκπληξη συνδικαλιστών ή στελεχών του ΚΚ που συναντούσαν μέχρι πρότινος ανοργάνωτους εργάτες στο ζαχαροκάλαμο και αλλού να έχουν καταλάβει τους χώρους δουλειάς υψώνοντας κόκκινες σημαίες.7 Το επαναστατικό κύμα ηττήθηκε αλλά η συλλογική οργανωμένη δύναμη της εργατικής τάξης διατηρήθηκε. Μια κατάκτηση εκείνων των αγώνων ήταν για παράδειγμα το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες (1934) ή η πρόβλεψη στο Σύνταγμα του 1940 για ίση αμοιβή και εργασία ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’50, τα συνδικάτα διέθεταν περισσότερα από ένα εκατομμύριο μέλη, σε ένα συνολικό πληθυσμό έξι εκατομμυρίων.8 Ήταν το μεγαλύτερο ποσοστό συνδικαλισμένων εργατών/τριών σε όλη την Λατινική Αμερική. Η ηγεσία της CTC (Συνομοσπονδία Εργατών Κούβας) είχε περάσει σε δεξιούς διεφθαρμένους γραφειοκράτες, με την στήριξη του κράτους και της αμερικάνικης πρεσβείας από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 και ο πρόεδρός της, ο Μουζάλ, έγινε τσιράκι του Μπατίστα.
Όμως, σε μια σειρά κλάδους, δίκτυα αγωνιστών/τριών κατάφερναν να ηγηθούν απεργιών ενάντια στις εργοδοτικές επιθέσεις που προωθούσε το καθεστώς. Από τα τέλη του 1954 μέχρι το τέλος του 1955 ξέσπασαν μια σειρά μεγάλοι αγώνες: στα λιμάνια, στους σιδηρόδρομους, στη βιομηχανία καπνού, στις τράπεζες. Πάλευαν για αυξήσεις, ενάντια στις απολύσεις, για εκδημοκρατισμό των συνδικάτων τους. Στα τέλη του 1955 η μεγάλη απεργία σχεδόν μισού εκατομμυρίου εργατών στο ζαχαροκάλαμο ηττήθηκε, αλλά η οργάνωσή τους δεν συντρίφτηκε.
Η εργατική τάξη λοιπόν ήταν και υπαρκτή και ισχυρή. Όμως, κι αυτό είναι το δεύτερο πρόβλημα με την άποψη ότι η επανάσταση έγινε σοσιαλιστική το 1961, καμιά πολιτική δύναμη που ήταν αντίθετη στον Μπατίστα δεν υποστήριζε ότι αυτή η τάξη μπορεί να πάρει την εξουσία.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας (PSP Λαϊκό Σοσιαλιστικό Κόμμα) είχε ρίζες στο εργατικό κίνημα. Όμως, ήταν ένα σταλινικό κόμμα με την στρατηγική των «σταδίων»: πρώτα η αστικοδημοκρατική και μετά, στο μακρινό μέλλον, η σοσιαλιστική επανάσταση. Το 1940 είχε φτάσει να στηρίξει την προεδρική υποψηφιότητα του …Μπατίστα και να πάρει δυο υπουργεία στην κυβέρνησή του. Τότε ο Μπατίστα ήταν ο «προοδευτικός» σύμμαχος του Ρούζβελτ. Στη δεκαετία του ’50 το κόμμα καλούσε σε ένα «πλατύ δημοκρατικό μέτωπο».
Αρχικά στάθηκε επικριτικά στο αντάρτικο του Κάστρο, στη συνέχεια, από την άνοιξη του 1958, συνεργάστηκε στον ένοπλο αγώνα.9 Όμως σε καμιά φάση δεν πίστευε ότι η εργατική τάξη μπορεί να πάρει για λογαριασμό της την εξουσία.
Το Κίνημα της 26 Ιούλη δεν διέθετε καν τέτοιες προσβάσεις στην οργανωμένη εργατική τάξη. Οι ηγέτες και τα στελέχη του προερχόταν από μια πολιτική παράδοση που μπορεί να ονομαστεί ριζοσπαστικός εθνικισμός που η αναφορά του ήταν στο έθνος και όχι στην τάξη, στους «πατριώτες Κουβανούς» και όχι στην σοσιαλιστική προοπτική. Ο Φ. Κάστρο για παράδειγμα ξεκίνησε την πολιτική του διαδρομή στο πανεπιστήμιο σαν αρχηγός μιας «μαχητικής ομάδας» (πιστολάδες) του κόμματος Ορτοντόξο. Ένα κόμμα που διεκδικούσε την κληρονομιά της επανάστασης του 1933-34 κόντρα στο διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα.
Το Κίνημα άρχισε να αποκτάει κάποιες προσβάσεις στους εργάτες, οργανώνοντας «εργατικά τμήματα» στα οποία άρχισαν να εντάσσονται εργάτες/τριες που είχαν υποστεί την καταστολή των αγώνων τους από τη δικτατορία. Έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον αγώνα. Αλλά για την ηγεσία είχαν πάντα ένα δευτερεύοντα, βοηθητικό ρόλο. Η μια προσπάθεια που έκανε το Κίνημα να οργανώσει Γενική Απεργία τον Απρίλη του 1958 κατέληξε σε αιματηρή αποτυχία. Το «βουνό», δηλαδή η ηγεσία των ανταρτών, έδινε τις εντολές, η «πεδιάδα», δηλαδή το κίνημα στις πόλεις έπρεπε να ακολουθεί.
Από τα πάνω
Αυτό το μοντέλο εφαρμόστηκε και μετά τη νίκη της επανάστασης στο νέο κράτος που χτίστηκε στην Κούβα. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα που ακολουθεί από ένα από τα πιο γνωστά κείμενα του Τσε Γκεβάρα, με τίτλο «Ο σοσιαλισμός και ο άνθρωπος στην Κούβα» γραμμένο το 1965:
«Οι μάζες εκτελούν με ασύγκριτο ενθουσιασμό και πειθαρχία, τα καθήκοντα που θέτει η κυβέρνηση είτε στο πεδίο της οικονομίας, είτε του πολιτισμού, της άμυνας, του αθλητισμού κλπ. Η πρωτοβουλία προέρχεται γενικά από τον Φιντέλ και από την επαναστατική ηγεσία που ο λαός την κάνει δική του αφού του την εξηγήσουν. Κατά καιρούς γίνονται τοπικά πειράματα από το κόμμα και την κυβέρνηση για να γενικευτούν μετά, με την ίδια διαδικασία».10
Η ηγεσία αποφασίζει, ο λαός εκτελεί. Ο ενθουσιασμός ήταν γνήσιος, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια, αλλά ούτε ο ενθουσιασμός ούτε η λαϊκή υποστήριξη αρκούν για να κάνουν την εργατική τάξη το υποκείμενο της πορείας σε μια νέα κοινωνία.
Το καθεστώς που επικράτησε στην Κούβα από το 1960 είχε πολλά κοινά με τα καθεστώτα που εγκαθιδρύθηκαν από άλλα νικηφόρα απελευθερωτικά και αντιιμπεριαλιστικά κινήματα σε αποικίες και μισο-αποικίες εκείνη την περίοδο. Επειδή καμιά από τις βασικές τάξεις της κοινωνίας δεν μπόρεσε να δώσει τη δική της διέξοδο, η εξουσία πέρασε στα χέρια μιας ηγεσίας με μεσοαστική κοινωνική προέλευση που έβαζε στόχο το ξεπέρασμα της κοινωνικής και οικονομικής καθυστέρησης με μοχλό το κράτος.
Το παράδειγμα του κρατικού καπιταλισμού στην Ρωσία ασκούσε μια έντονη έλξη σε όλα αυτά τα καθεστώτα, ακόμα και σε εκείνα που δεν δήλωναν «μαρξιστικά». Ήταν το παράδειγμα μιας καθυστερημένης χώρας που έγινε υπερδύναμη.
Η πίεση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού οδήγησε την κουβανική ηγεσία να αναζητήσει στήριξη στην Ρωσία. Όμως, ταυτόχρονα, υιοθέτησε τις μεθόδους και την ιδεολογία του κρατικού καπιταλισμού. Πίστευε ότι με αυτές τις μεθόδους η Κούβα θα αποκτούσε μια βιομηχανική βάση, ξεπερνώντας την εξάρτηση από το ζαχαροκάλαμο, που με την σειρά της θα εξασφάλιζε πολιτική ανεξαρτησία και οικονομική ευημερία.
Γι’ αυτό ο Τσε Γκεβάρα έλεγε σε μια συνέντευξή του το 1963: «Η ένταξή μας στο ανατολικό μπλοκ ήταν κατά το ήμισυ καρπός καταναγκασμού [από τις ΗΠΑ] και κατά το ήμισυ αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής».11
Εξάρτηση
Η πρόσδεση στο ανατολικό μπλοκ και στην Ρωσία έφερε σύντομα μια σειρά απογοητεύσεις και διλήμματα τόσο στην οικονομία όσο και στην πολιτική για το επαναστατικό καθεστώς.
Τον Οκτώβρη του 1962 ο κόσμος έφτασε στα πρόθυρα του πυρηνικού πολέμου, όταν οι ΗΠΑ δήλωσαν ότι θα εμποδίσουν τα ρωσικά πλοία που μετέφεραν πυραύλους για εγκατάσταση σε βάσεις στην Κούβα. Τελικά η κρίση αποκλιμακώθηκε όταν ο Χρουστσόφ της Ρωσίας συμφώνησε με τον πρόεδρο Κένεντι των ΗΠΑ να αποσύρει τους πυραύλους από το νησί με αντάλλαγμα κάποιες αόριστες διαβεβαιώσεις ότι οι ΗΠΑ δεν θα εισβάλουν. Και όπως αναφέρει ο Μ. Γκονζάλες:
«Για τους Κουβανούς, η συμφωνία των Ρώσων να αποσύρουν τους πυραύλους ήταν απλά προδοσία. Η υπόσχεση του Κένεντι να μην επιτεθεί στην Κούβα ωχριούσε μπροστά στην επίγνωση ότι την κρίσιμη στιγμή η Κούβα θα ήταν μόνη και απομονωμένη».12
Αυτό το σοκ πρέπει να γίνει κατανοητό στο πλαίσιο των εξελίξεων στην κουβανέζικη οικονομία. Η επανάσταση έφερε πραγματική βελτίωση στη ζωή της μεγάλης πλειοψηφίας. Όμως, το καθεστώς ποτέ δεν κατόρθωσε να επιτύχει το βασικό στόχο του στην οικονομία. Να απαλλαγεί δηλαδή από την εξάρτηση που σήμαινε μια οικονομία στηριγμένη ουσιαστικά στη μονοκαλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου.
Η ΕΣΣΔ αγόραζε ζάχαρη και πουλούσε βιομηχανικά και καταναλωτικά προϊόντα στην Κούβα. Και η ανταλλαγή ήταν άνιση. Ο Τσε Γκεβάρα προκάλεσε ένα σκάνδαλο μιλώντας για αυτή την πραγματικότητα σε ένα διεθνές συνέδριο στο Αλγέρι τον Φλεβάρη του 1965:
«Πως μπορεί να είναι ‘αμοιβαία επωφελές’ να πουλιούνται στις τιμές της παγκόσμιας αγοράς οι πρώτες ύλες που κοστίζουν στις υπανάπτυκτες χώρες άπειρο μόχθο και πόνο και να αγοράζονται σε τιμές παγκόσμιας αγοράς τα μηχανήματα που παράγονται στα σημερινά μεγάλα αυτοματοποιημένα εργοστάσια; …Οι σοσιαλιστικές χώρες έχουν ηθική υποχρέωση να σταματήσουν τη σιωπηλή συνενοχή τους με τις εκμεταλλευτικές χώρες της Δύσης».13
Όπως εξηγούσε ο Ν. Λούντος σε ένα παλιότερο άρθρο σε αυτό το περιοδικό:
«Το καθεστώς στρεφόμενο προς τη Ρωσία, ανατρέπει τους στόχους για τους οποίους έγινε η επανάσταση. Μπαίνουν ακόμη μεγαλύτεροι στόχοι για την παραγωγή ζάχαρης, με την ελπίδα ότι τα έσοδα θα επιτρέψουν την εκβιομηχάνιση. Αυτό σήμαινε πίεση για ακόμη μεγαλύτερη εκμετάλλευση και των εργατών αλλά και των αγροτών που είχαν μετατραπεί σε εργάτες γης.
Για να λειτουργήσει όλη αυτή η εντατικοποίηση, ο Κάστρο στρέφεται στο σταλινικό οικονομικό μοντέλο των ‘πλάνων’, ενώ ο Τσε Γκεβάρα προτείνει τη δημιουργία μιας νέας συνείδησης που θα περιλαμβάνει την αγάπη για την εργασία. Και οι δύο δρόμοι αποτυγχάνουν. Η κατάσταση της οικονομίας του 1965 ήταν χειρότερη από το 1962.
Ο Τσε εγκαταλείπει την Κούβα, ξεκινώντας για την εξάπλωση της επανάστασης σε άλλες χώρες. Προσπάθησε να απαντήσει κατανοώντας το πραγματικό πρόβλημα της απομόνωσης της Κούβας, αλλά η στρατηγική του αντάρτικου τον οδήγησε πολύ γρήγορα στο θάνατο στα βουνά της Βολιβίας το 1967. Ο Κάστρο διάλεξε τον άλλο δρόμο, της ανάπτυξης “σε μία μόνο χώρα” που κατέληξε σε αδιέξοδο».14
Αγορά
Το 1989-91 τα καθεστώτα του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» κατέρρευσαν στην Ανατολική Ευρώπη. Η Κούβα βρέθηκε μόνη της απέναντι στο εμπάργκο και την επιθετικότητα των ΗΠΑ. Η «έκτακτη κατάσταση» της δεκαετίας του ’90 σήμαινε μεγάλες στερήσεις για τον πληθυσμό. Τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Λεονάρντο Παδούρα αποδίδουν αυτή την σκληρή πραγματικότητα και τις κοινωνικές αλλαγές που άρχισαν να αναδύονται.
Η Κούβα άντεξε. Η «παλιά φρουρά» συνέχισε να κρατάει τα ηνία και το 2006 ο Ραούλ Κάστρο, αδελφός του Φιντέλ, ανέλαβε επίσημα την ηγεσία. Συνέχισε να έχει νομιμοποίηση στα μάτια του πληθυσμού λόγω της κληρονομιάς της Επανάστασης. Αλλά και γιατί το αμερικάνικο εμπάργκο θύμιζε έμπρακτα τι σημαίνει αμερικάνικος ιμπεριαλισμός.
Η ρητορική του καθεστώτος καλούσε σε αυτοθυσία θυμίζοντας το ηρωικό παράδειγμα του Τσε Γκεβάρα. Όμως, επί της ουσίας άρχισε να αναζητάει διέξοδο για την οικονομική κατάσταση στο άνοιγμα στην αγορά. Το αμερικάνικο εμπάργκο παρέμενε ενεργό, αλλά υπήρχαν ευρωπαϊκές και λατινοαμερικάνικες εταιρείες που ήταν πρόθυμες να κάνουν μπίζνες. Για παράδειγμα ο ΟΤΕ της Κούβας πουλήθηκε σε μια μεξικάνικη εταιρεία ενώ η ΕΥΔΑΠ της Αβάνας πέρασε σε μια κοινοπραξία του κράτους με τη γαλλική πολυεθνική Σουέζ.
Κάπως έτσι η Κούβα άρχισε να ανακάμπτει οικονομικά. Τα εκατομμύρια των τουριστών και τα εμβάσματα των Κουβανών της διασποράς έφερναν το πολυπόθητο συνάλλαγμα που απαιτούνταν για να εισαχθούν βασικά προϊόντα. Η Κούβα εισάγει το 80% των τροφίμων της.
Η ηγεσία του ΚΚ Κίνας έκανε στροφή από το μοντέλο της «αυτάρκειας» του κρατικού καπιταλισμού στο άνοιγμα στην παγκόσμια αγορά. Η Κούβα προσπάθησε να αντιγράψει αυτό το μοντέλο. Όμως, τα μεγέθη δεν συγκρίνονταν.
Ένας συνδυασμός παραγόντων έφερε τη νέα κρίση. Ο Τραμπ αυστηροποίησε το εμπάργκο, χτυπώντας μια πηγή συναλλάγματος. Η παγκόσμια οικονομική κρίση ακύρωσε ξένες επενδύσεις. Η Βενεζουέλα που αντιμετωπίζει τη δική της κρίση σταμάτησε να είναι πηγή φτηνών καυσίμων.
Και μετά χτύπησε η πανδημία. Η αντιμετώπιση του καθεστώτος θεωρήθηκε από πολλούς πρότυπο. Ουσιαστικά, αντιμετώπισε τη πρώτη φάση με ένα σκληρό λοκντάουν και κλείσιμο του τουρισμού. Όμως, αυτό είχε τεράστιο κόστος, κοινωνικό και οικονομικό. Τα πιο φτωχά τμήματα του πληθυσμού πιέστηκαν στο έπακρο. Και όταν άνοιξε ο τουρισμός φέτος (χωρίς επιτυχία) σημειώθηκε έκρηξη στον αριθμό των «κρουσμάτων» του Covid-19. Η Κούβα μπορεί να έχει ζηλευτή έρευνα στην ανάπτυξη φαρμάκων και εμβολίων, αλλά μόλις το 26% του πληθυσμού είναι πλήρως εμβολιασμένο.15
Ανισότητα
Η επανάσταση μείωσε τις κραυγαλέες ταξικές διαφορές που χαρακτήριζαν την κουβανέζικη κοινωνία πριν από το 1959. Όμως, η ανισότητα δεν εξαφανίστηκε. Η γραφειοκρατία που έλεγχε τα κέντρα λήψης αποφάσεων είχε πάντοτε ευκολότερη και καλύτερη πρόσβαση σε μια σειρά υπηρεσίες, αγαθά και προνόμια. To 1973 το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού διέθετε εφτά φορές περισσότερο πλούτο από το φτωχότερο 10%.16
Το άνοιγμα στην αγορά των τελευταίων δεκαετιών είχε σαν συνέπεια οι ανισότητες να μεγαλώνουν, να γίνονται ορατές και να οδηγούν στην ανάδυση μιας «νέας αστικής τάξης» όπως την χαρακτήρισε σε μια ομιλία του το 2019 ο Φρανκ Γκαρσία Χερνάντεζ του μπλογκ Κομουνίστας.17
Είναι οι ιδιοκτήτες των «μικρομεσαίων» επιχειρήσεων στον τουρισμό και όχι μόνο, που από το 2011 μπορούν να έχουν υπαλλήλους πέρα από τα μέλη της οικογένειάς τους. Εκείνοι που μπορούν να συσσωρεύσουν περισσότερα αμερικάνικα δολάρια από τις δραστηριότητές τους. Και βέβαια, οι γραφειοκράτες που διαχειρίζονται τις «μικτές επιχειρήσεις» με το ξένο κεφάλαιο. Η GAEVESA, η «ομπρέλα» που ελέγχει εκατοντάδες τέτοιες εταιρείες ανήκει στον κουβανικό στρατό.
Αυτό το άνοιγμα στην αγορά επιταχύνεται. Στις αρχές της φετινής χρονιάς για παράδειγμα η κυβέρνηση της Κούβας ανακοίνωσε ότι ξένες εταιρείες θα μπορούν πλέον να κατέχουν την πλειοψηφία των μετοχών σε επιχειρήσεις στους κλάδους του τουρισμού, της βιοτεχνολογίας, των φαρμάκων και του χονδρεμπορίου. Επίσης επέτρεψε την δραστηριοποίηση των διαβόητων «επενδυτικών funds».18
Αλληλεγγύη
Ο λαός της Κούβας χρειάζεται την αλληλεγγύη του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς διεθνώς. Όμως, η ταύτιση με το κουβανέζικο καθεστώς δεν είναι δρόμος για να δυναμώσει αυτή η αλληλεγγύη, αντίθετα την υπονομεύει. Οι εργάτες και οι φτωχοί ξεσηκώνονται σε όλον τον κόσμο ενάντια στις ανισότητες και την καταπίεση και δεν πρόκειται να τους κερδίσει η «αλληλεγγύη» σε ένα καθεστώς που φυλακίζει ανθρώπους γιατί διαδήλωσαν για ψωμί. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την εργατική τάξη των ΗΠΑ, τη δύναμη που μπορεί να επιβάλει το σταμάτημα του εμπάργκο στην Κούβα.
Υπάρχουν δυνάμεις μέσα και έξω από την Κούβα που επενδύουν στην κοινωνική δυσαρέσκεια για να την στρέψουν στο δρόμο που βάδισαν τα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού στην Ρωσία και την ανατολική Ευρώπη. Εκεί οι παλιές άρχουσες τάξεις μπόρεσαν να κάνουν τη μετάβασή τους στον καπιταλισμό της αγοράς, να γίνουν από γραφειοκράτες του κόμματος και του κράτους «ολιγάρχες» και διεφθαρμένοι πολιτικοί.
Οι ανατροπές αυτών των καθεστώτων το 1989-91 δεν ήταν αποτέλεσμα συνωμοσίας αλλά προϊόν της πολιτικής κρίσης που είχαν φέρει μαζικά κινήματα όπως το εργατικό κίνημα της Αλληλεγγύης στην Πολωνία το 1980-81, ή οι μαζικές διαδηλώσεις στην Αν. Γερμανία το 1989.19 Αυτό που έλειπε από αυτά τα κινήματα ήταν μια Αριστερά που θα παλεύει για τον γνήσιο σοσιαλισμό, μια κοινωνία που η εργατική τάξη παίρνει δημοκρατικά τις αποφάσεις για την πολιτική και την οικονομία.
Δεν ήταν μοιραία αυτή η έλλειψη. Από τη δεκαετία του ’60 είχαν εμφανιστεί τα έμβρυα μιας τέτοιας Αριστεράς. Αρκεί να διαβάσει κανείς το «Ανοιχτό Γράμμα στο Πολωνικό Εργατικό Κόμμα» του Γ. Κουρόν και Κ. Μοτζελέφσκι που κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. Όμως τα έμβρυα δεν μεγάλωσαν, αντίθετα υποχώρησαν. Γιατί στη Δύση η Αριστερά είτε ταυτιζόταν με τα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και κατήγγειλε κάθε κίνημα ως «πράκτορες του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού» είτε αγκάλιαζε την αγορά σαν συνώνυμο της δημοκρατίας.
Δεν θέλουμε το ίδιο σενάριο να επαναληφθεί στην Κούβα. Θέλουμε να δυναμώσει μια γνήσια επαναστατική Αριστερά στο νησί. Εχει σημασία ιδιαίτερα για την Λατινική Αμερική. Η Κούβα ήταν για δεκαετίες το πρότυπο για την Αριστερά αυτών των χωρών. Από τα αντάρτικα των δεκαετιών του ’60 και του ’70 μέχρι την Βενεζουέλα της «μπολιβαριανής επανάστασης». Η λατινοαμερικάνικη Αριστερά αναγεννιέται σήμερα μέσα από το κύμα των αγώνων που έχουν γκρεμίσει κυβερνήσεις και επίδοξους πραξικοπηματίες από τη Χιλή μέχρι τη Βολιβία και το Περού. Χρειάζεται μια επαναστατική Αριστερά στην Κούβα που έχει σαν στρατηγική της ότι τον σοσιαλισμό τον χτίζουν οι εργάτες όχι οι γραφειοκράτες και τα ανοίγματά τους στην αγορά.
Σοσιαλισμός σημαίνει οι εργάτες και οι εργάτριες να παίρνουν συλλογικά τις αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή τους. Σημαίνει η «κάθε μαγείρισσα να κυβερνάει το κράτος» που έγραφε ο Λένιν. Δεν σημαίνει μια εργατική τάξη φιμωμένη. Αυτό το μήνυμα πρέπει να ακουστεί δυνατά και στην Κούβα και στον κόσμο ολόκληρο.
Σημειώσεις
1. Οι Κομουνίστας είναι μια ομάδα μαρξιστών που διαχειρίζεται το ομώνυμο μπλογκ και έχει εκδώσει τεύχη του περιοδικού La Comuna. Ένα γνωστό μέλος τους είναι ο ιστορικός Frank Garcia Hernandez, που μεταξύ άλλων είχε πρωτοστατήσει στην οργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου για τον Τρότσκι στην Αβάνα την άνοιξη το 2019. Παρόλο που είναι μέλος, όπως και άλλοι, του ΚΚ Κούβας, ήταν ανάμεσα στους συλληφθέντες της 11 Ιούλη και απελευθερώθηκε μετά από μια διεθνή καμπάνια.
2. What was behind the 11 July protests? Greetings for 26 July from Cuban communists by Comunistas Editorial Board, 25 July 2021, https://socialistworker.co.uk/art/52164/What+was+behind+the+11+July+protests+Greetings+for+26+July+from+Cuban+communists
3. Αναφέρεται στο άρθρο του David Karvala, «Cuba: for socialism and freedom», International Socialism 171 (online), http://isj.org.uk/cuba-for-socialism-and-freedom/#footnote-10080-37-backlink
4. Sarah Marsh, «One month after Cuba protests, hundreds remain behind bars», Reuters, August 12, 2021, https://www.reuters.com/world/americas/one-month-after-cuba-protests-hundreds-remain-behind-bars-2021-08-12/
5. Στις 26 Ιούλη του 1953 ο Φιντέλ Κάστρο είχε ηγηθεί μιας επίθεσης στο στρατόπεδο Μονκάδα, με σκοπό να πυροδοτήσει μια εξέγερση για την ανατροπή του Μπατίστα.
6. Για μια σύντομη παρουσίαση του αντάρτικου αγώνα, βλέπε Mike Gonzalez, Ο Τσε Γκεβάρα και η Επανάσταση στην Κούβα, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2009.
7. Robert Whitney, State and Revolution in Cuba: Mass Mobilization and Political Change 1920-1940, University of North Carolina Press 2001, σελ. 98.
8. Stephen Cushion, A Hidden History of the Cuban Revolution: How the working class shaped guerrillas victory, Monthly Review Press 2016, σελ. 20.
9. Ο Ραούλ Κάστρο, ο αδελφός του Φιντέλ και ο Τσε Γκεβάρα ήταν οι υπέρμαχοι και οι αρχιτέκτονες της προσέγγισης με το PSP. Ο πρώτος είχε περάσει και από τη νεολαία του κόμματος.
10. https://www.marxists.org/archive/guevara/1965/03/man-socialism.htm
11. Συνέντευξη του Τσε στην L’ Express 25/7/1963. Αναφέρεται στο Samuel Farber, Cuba since the Revolution of 1959, A Critical Assessment, Haymarket Books 2011, σελ. 19.
12. M. Gonzalez, ο.π, σελ. 124.
13. Che Guevara, At the Afro-Asian Conference in Algeria, 24 Φλεβάρη 1965, https://www.marxists.org/archive/guevara/1965/02/24.htm#body-22
14. Ν. Λούντος, «Είναι διαφορετική η Κούβα;», Σοσιαλισμός από τα Κάτω 63 (Μάης-Ιούνης 2007), https://www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=549
15. Financial Times, 14 Αυγούστου 2021 https://ig.ft.com/coronavirus-vaccine-tracker/?areas=gbr&areas=isr&areas=usa&areas=eue&areas=can&areas=chn&areas=ind&cumulative=1&doses=total&populationAdjusted=1
16. C Mesa-Lago, The Economy of Socialist Cuba: A Two Decade Appraisal, University of New Mexico Press 1981, σελ. 144.
17. Σε ημερίδα του International Socialism Journal τον Οκτώβρη του 2019. Το βίντεο στα αγγλικά: https://www.youtube.com/watch?v=YMkEqT64kkA&t=4s
18. «Cuba says it will open its economy to majority-owned foreign investments», Miami Herald, 11 Δεκέμβρη 2020, https://www.miamirealtors.com/wp-content/uploads/bsk-pdf-manager/2020/12/Miami_Herald_Leaders_Column_20201211.pdf
19. Βλέπε για παράδειγμα, Φόλκαρτ Μόσλερ, «Ανατολική Γερμανία 1989: Επανάσταση ή Αντεπανάσταση;», Σοσιαλισμός από τα Κάτω 137 (Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2019), https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1204