19/12/2021, Επίσκεψη της ΚΕΕΡΦΑ στο Σοφό, στην οικογένεια του Νίκου Σαμπάνη
Η Αφροδίτη Φράγκου καταρρίπτει τα ρατσιστικά κλισέ και εξηγεί γιατί ο αγώνας των Ρομά είναι υπόθεση όλων.
«Οι ζωές των Ρομά μετράνε». Αυτό είναι το σύνθημα που ακούστηκε ηχηρά μετά τη στυγνή δολοφονία του Νίκου Σαμπάνη από 7 αστυνομικούς, το σύνθημα της μάχης για ΔΗΚΕΟΣΗΝΙ. Η δολοφονία του 18χρονου Νίκου με 38 σφαίρες έδειξε με τον πιο σκληρό τρόπο ότι η ΕΛΑΣ και η κυβέρνηση θεωρούν τους Ρομά κυριολεκτικά κατώτερους ανθρώπους, τις ζωές τους μικρότερης σημασίας. Η οικογένεια Σαμπάνη και το αντιρατσιστικό κίνημα έχουν μπροστά έναν μακροχρόνιο αγώνα που περιλαμβάνει μια δύσκολη δικαστική μάχη απέναντι στην ίδια την αστυνομία.
Η προσπάθεια συγκάλυψης του εγκλήματος ξεκίνησε από τα πρώτα λεπτά, με την ΕΛΑΣ να δημοσιεύει ψευδές δελτίο τύπου για τραυματίες αστυνομικούς1 στην προσπάθειά της να κουκουλώσει προκαταβολικά την οργή. Συνεχίστηκε τις επόμενες ημέρες με περισσότερους ψευδείς ισχυρισμούς, ότι οι αστυνομικοί δήθεν «δεν ήξεραν» ότι στο κλεμμένο αυτοκίνητο επέβαιναν Ρομά, ότι οδηγός ήταν ο Νίκος και προσπαθούσε να τους εμβολίσει,2 ότι ο 14χρονος που παραδόθηκε στην αστυνομία αργότερα δεν ήταν καν παρών στο περιστατικό.3 Και φτάνει μέχρι την υπονόμευση της έρευνας, με την καταστροφή του αυτοκινήτου και τα ψέματα στην ανακρίτρια ότι δεν υπήρχαν κάμερες στο σημείο της δολοφονίας.4
Το μήνυμα που στέλνει ο χειρισμός της ηγεσίας της ΕΛΑΣ, η επίσκεψη του υπουργού Προ.Πο στους επτά δολοφόνους αστυνομικούς και η δικαστική εξουσία με την αποφυλάκισή τους είναι ότι το κράτος «δικαίου» που υποτίθεται προασπίζονται, δεν υπάρχει για τους ανθρώπους του «περιθωρίου». Το μήνυμα ελήφθη από την «Κυλινδρόμυλοι Κ. Σαραντόπουλος», στις εγκαταστάσεις της οποίας σκοτώθηκε ένα 8χρονο Ρομ κοριτσάκι, η Όλγα, λίγες μόλις ημέρες μετά. Η οικογένεια της Όλγας καταγγέλλει μέσω του δικηγόρου της απόπειρα συγκάλυψης των συνθηκών θανάτου του παιδιού.5 Ενώ και οι ομάδες της αστυνομίας έλαβαν το μήνυμα, με μια ακόμη καταδίωξη να τελειώνει με πυροβολισμούς σε βάρος Ρομά και έναν τραυματία από σφαίρες στις 20/12.
Συνθήκες
Η δικαίωση του Νίκου και της Όλγας δεν περιορίζεται στα δικαστικά αποτελέσματα για τα οποία το αντιφασιστικό κίνημα θα παλέψει το επόμενο διάστημα. Πάει χέρι χέρι με την βελτίωση των συνθηκών ζωής των Ρομά. Οι επισκέψεις της ΚΕΕΡΦΑ στο Σοφό Ασπροπύργου, το μέρος στο οποίο μεγάλωσε ο Νίκος Σαμπάνης και μεγαλώνουν τα παιδιά του, ανέδειξαν τη σκληρή πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν οι Τσιγγάνοι των καταυλισμών. Αποκλεισμένοι σε μια μακρινή περιοχή, στην οποία πηγαίνουν μόνο κακοτράχηλοι δρόμοι, οι κάτοικοι του Σοφού ζουν σε παραπήγματα χωρίς νερό, ρεύμα και αποχέτευση, σε έναν καταυλισμό που είναι επικίνδυνος για τις ζωές τους.6, 7 Απασχολούνται κυρίως ως παλιατζήδες, ενώ καθημερινά αγωνίζονται για να επιβιώσουν στις φτιαγμένες από ευτελή υλικά παράγκες τους: να κουβαλήσουν νερό σε δεξαμενές, να βάλουν βενζίνη στις γεννήτριες για να έχουν λίγο ρεύμα.8
Οι Ρομά δεν επέλεξαν να ζήσουν στο Σοφό, παρότι ο ρατσιστής δήμαρχος Ασπροπύργου Ν. Μελετίου τους κατηγορεί για καταπάτηση. Εκδιώχθηκαν από την περιοχή στην οποία ζούσαν, πιο κοντά στην πόλη. Σήμερα, μετά από 40 χρόνια, αντιμετωπίζουν στο Σοφό έναν ανυπέρβλητο αποκλεισμό. Και αυτό είναι το μοτίβο που μπορεί κανείς να δει σε δεκάδες καταυλισμούς: εξώσεις, μπουλντόζες που γκρεμίζουν απροειδοποίητα τις παράγκες, διώξεις, αναγκαστικές μετεγκαταστάσεις πολλές φορές με κούφιες υποσχέσεις και άλλες φορές με την ωμή παρέμβαση της αστυνομίας.9, 10, 11 Οι καταυλισμοί και οι συνοικίες των Ρομά μαστίζονται από το ρατσιστικό έγκλημα, το οποίο έχει στοιχίσει και νεκρούς/ές.12, 13, 14, 15, 16 Ένα ρεπορτάζ του 1994 δείχνει ότι τρεις δεκαετίες τώρα, δεν έχουν αλλάξει πολλά: «Τον χειμώνα περνάμε εδώ τιμωρία μεγάλη», λέει μια γυναίκα από τον καταυλισμό του Ζεφυρίου.17
Κοινωνικός αποκλεισμός
Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν χτυπάει μόνο τους Ρομά που ζουν στους καταυλισμούς. Έρευνα του 2000, εκτιμά τον πληθυσμό των Ρομά στην Ελλάδα σε 150.000 – 200.000. Το 70% είναι μόνιμα εγκατεστημένοι σε σπίτια, ενώ το 22% ζουν μόνιμα σε καταυλισμούς στις παρυφές των πόλεων. Ένα μικρό ποσοστό κινείται μεταξύ δυο περιοχών (5%) και ένα ακόμα μικρότερο (3%) ζει νομαδικά.18 Παρότι λοιπόν η συντριπτική πλειονότητα των Ρομά είναι μόνιμα εγκατεστημένοι και μια μεγάλη πλειονότητα ζει σε σπίτια, τα ποσοστά ανεργίας, φτώχειας και αναλφαβητισμού είναι τρομακτικά στο σύνολο αυτών των ανθρώπων και δεν περιορίζονται στους σκηνίτες και νομάδες. Στην Ελλάδα οι Ρομά στερούνταν ιθαγένειας μέχρι τη δεκαετία του ’70,19 πράγμα που συσσώρευσε γιγάντια εμπόδια.
Το 94% των νοικοκυριών Ρομά αντιμετωπίζουν σοβαρές υλικές στερήσεις. 89% των Ρομά στην Ελλάδα διατρέχουν κίνδυνο φτώχειας. Το 36% ζουν σε νοικοκυριά χωρίς βασικές ανέσεις -εσωτερική κουζίνα, τουαλέτα, μπανιέρα, ηλεκτρικό- ενώ το ποσοστό στους μη Ρομά είναι σχεδόν μηδενικό.20 Η βρεφική θνησιμότητα στους Ρομά είναι 1.6 φορές υψηλότερη.21
Μόνο το 43% των Ρομά έχουν δουλειά.22 Οι κύριες μορφές απασχόλησής τους είναι γυρολογικό εμπόριο, εποχιακές γεωργικές εργασίες, μαναβική, μουσική, εμπόριο παλιοσίδερων. Σε πολλές περιπτώσεις ασκούν τις εργασίες αυτές παράνομα γιατί αδυνατούν να βγάλουν άδειες ή να αντεπεξέλθουν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις. Ένα πολύ μικρό ποσοστό είναι μισθωτοί υπάλληλοι. Το καθεστώς εργασίας τους σημαίνει ότι σε πολύ μεγάλο βαθμό δεν έχουν δεσμούς με το οργανωμένο εργατικό κίνημα. Έρευνα του 2000 δείχνει μόλις ένα 15% των εργαζόμενων ασφαλισμένους στο ΙΚΑ, 23% στο ΤΕΒΕ, 22% στον ΟΓΑ και 2% σε άλλο φορέα,23 ενώ 4 στους 10 εργαζόμενους Ρομά δεν έχουν καμία ασφάλιση.23, 24
Ο οργανικός αναλφαβητισμός (δεν ξέρουν γράμματα) στους πληθυσμούς των Ρομά έφτανε το 70% το 1999, ενώ ο λειτουργικός (ξέρουν γράμματα αλλά δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν - καλλιεργήσουν τις όποιες γνώσεις τους) στο 25%. Τα προγράμματα ένταξης που εφαρμόστηκαν τα επόμενα χρόνια έφεραν μικρά αποτελέσματα.25 Αυτό το περιβάλλον γίνεται φαύλος κύκλος για τα τσιγγανόπουλα. Οι γονείς τους στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μπορούν να τα βοηθήσουν, καθώς είναι οι ίδιοι αναλφάβητοι.
Στους καταυλισμούς τα παιδιά αντιμετωπίζουν και υλικά εμπόδια. «Δεν μπορούσα να διαβάσω τα απογεύματα που γύριζα σπίτι γιατί ήδη σκοτείνιαζε τον χειμώνα», λέει ο Γιώργος από τον καταυλισμό της Νέας Αλικαρνασσού Ηρακλείου Κρήτης. Αλλά οι δυσκολίες είναι και κοινωνικές: «Είχα κάνει καινούριους φίλους, με είχανε καλέσει 2-3 φορές σπίτι τους, έπρεπε να ανταποδώσω την πρόσκληση. Και σκεφτόμουν ‘τι θα κάνω, πώς θα τους πω ότι μένω στον καταυλισμό’».26 Σαν να μη φτάνουν αυτά, το γκρέμισμα καταυλισμών, οι εξώσεις και οι αναγκαστικές μετεγκαταστάσεις διακόπτουν την τόσο εύθραυστη σχέση του παιδιού με το σχολείο.
Ο δε μακροχρόνιος αποκλεισμός των Ρομά από το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνικής ζωής, των θεσμών και της εργασίας, κάνει το σχολείο αντί για μια ευκαιρία ανέλιξης να μοιάζει με έναν ακόμα βραχνά, ειδικά σε συνδυασμό με τα συχνά περιστατικά ρατσισμού. Στο Χαλάνδρι μια ομάδα ρατσιστών γονέων επιχείρησε να εξοστρακίσει τα τσιγγανόπουλα από το σχολείο,27 ενώ στον Ασπρόπυργο λειτουργούσε σχολείο-γκέτο, μόνο για Ρομά. Έκλεισε μετά από χρόνια κινητοποιήσεων και τη δικαίωση των Ρομά γονέων στο ΕΔΔΑ.28 Ακόμα και χωροταξικά πολλές φορές τα παιδιά των Ρομά που πηγαίνουν στο σχολείο αντιμετωπίζονται σαν δεύτερης κατηγορίας (απογευματινά τμήματα, ξεχωριστές αίθουσες).29
Οι διακρίσεις και οι δυσκολίες που βαραίνουν στη φοίτηση των παιδιών Ρομά στα σχολεία διογκώθηκαν την περίοδο της καραντίνας. Εκπαιδευτικός στο Μενίδι περιγράφει πως, επικοινωνώντας με γονείς για την τηλεκπαίδευση, η απάντησή τους ήταν ότι όχι μόνο δεν μπορούν τα παιδιά να συμμετέχουν, αλλά λόγω της καραντίνας δεν έχουν ούτε να φάνε. Οι εκπαιδευτικοί του σχολείου οργάνωσαν τότε συλλογή τροφίμων και ειδών ανάγκης για να τους στηρίξουν. Οι εκπαιδευτικοί έδωσαν αγώνα τις περιόδους που ήταν κλειστά τα σχολεία να κρατήσουν επαφή με τα τσιγγανόπουλα που είχαν στις τάξεις τους.30
Οι συνθήκες ζωής των Ρομά έχουν τεράστιες επιπτώσεις και στην υγεία τους. Η έλλειψη νερού, ο αναλφαβητισμός, η γραφειοκρατία και οι αποκλεισμοί είναι παράγοντες που εμποδίζουν την τήρηση κανόνων υγιεινής, τον εμβολιασμό των παιδιών, την πρόληψη και την αντιμετώπιση ασθενειών. Το 1998 οι Γιατροί του Κόσμου σημείωσαν ότι στον καταυλισμό της Άνω Μενεμένης το 65% είχε ηπατίτιδα Β,31 ενώ σε έρευνά τους το 1999 παρουσίασαν ότι σε πληθυσμούς σκηνιτών το ποσοστό αυτών που είχαν ηπατίτιδα Α έφτανε το 99%.32 Το προσδόκιμο ζωής των Ρομά είναι χαμηλότερο από του γενικού πληθυσμού κατά 10 με 20 χρόνια!33
Στερεότυπα
Τα στερεότυπα για τους Ρομά είναι πλατιά διαδεδομένα και βαθιά ριζωμένα. Άλλα τους θέλουν «φύσει ανυπότακτο λαό» που μετακινείται συνεχώς γιατί αυτή είναι η παράδοση και η αίσθηση ελευθερίας του. Άλλα τους θέλουν «φύσει παραβατικούς»: η κλειστή κουλτούρα τους τούς κάνει να αδιαφορούν για τους νόμους αλλά και για τις επιπτώσεις των πράξεών τους σε αυτούς που δεν ανήκουν στην κοινότητα. Ο υψηλός αναλφαβητισμός είναι, σύμφωνα με τα στερεότυπα, αποτέλεσμα αυτής της κουλτούρας που κάνει τους Ρομά να αισθάνονται το σχολείο σαν απειλή για τον θεσμό της τσιγγάνικης οικογένειας και την ιεραρχία της κοινότητας. Ο γάμος και η απόκτηση παιδιών σε μικρή ηλικία είναι, κι αυτά, αποτελέσματα της σημαντικής θέσης που κατέχει η οικογένεια και η φυλή στις αξίες των Τσιγγάνων.
Όλες αυτές οι περιγραφές αντιστρέφουν το αίτιο με το αποτέλεσμα. Με μια προσεκτική ματιά στα στοιχεία που περιγράφουν τις συνθήκες διαβίωσης, τη στεγαστική κατάσταση και τα συνήθη επαγγέλματα των Ρομά μπορεί κανείς να καταλάβει ότι η συνεχής μετακίνηση δεν είναι επιλογή -στη συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων Ρομά δεν είναι καν πραγματικότητα. Όποτε συμβαίνει είναι είτε αποτέλεσμα εξαναγκασμού (όπως στην περίπτωση των μετεγκαταστάσεων ή της κατεδάφισης καταυλισμών), είτε αναγκαιότητα για την εύρεση εργασίας (όπως στην περίπτωση των εποχιακών εργατών γης, των μικροεμπόρων ή των μουσικών που παίζουν σε πανηγύρια).
Ο υψηλός αναλφαβητισμός είναι μέρος του φαύλου κύκλου που θέλει τους Ρομά να κάνουν ανειδίκευτες εργασίες και έτσι να μην έχουν τον χρόνο, την απαιτούμενη σταθερότητα, την οικονομική δυνατότητα ή το κίνητρο να στείλουν τα παιδιά σχολείο. Ο ρατσισμός σημαίνει επιπλέον αποκλεισμό από την ενοικίαση στέγης, σημαίνει πιο ακραία καταστολή από την αστυνομία και πιο σκληρή αντιμετώπιση από τα δικαστήρια. Αυτά κάνουν την «κουλτούρα» των Ρομά «κλειστή» και δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς οδηγούνται στην παραβατικότητα άνθρωποι που βρίσκονται μονίμως στο όριο της ζωής και του θανάτου.
Ένας προς ένας οι θεσμοί του κράτους, έχουν προδώσει αυτόν τον πληθυσμό -δεν μπορούν να τους εμπιστευτούν ούτε για την επιβίωσή τους, ούτε για να έχουν δικαιοσύνη και ασφάλεια. Τους μένει ένας μόνο θεσμός που μπορούν να εμπιστευτούν: η οικογένεια. Κι αυτό με τη σειρά του έχει σαν αποτέλεσμα την απόκτηση παιδιών σε μικρή ηλικία, την οργάνωση της εργασίας με κέντρο την οικογένεια, την πολλαπλή καταπίεση της γυναίκας. Κάτω από τις πιέσεις της ταξικής κοινωνίας η οικογένεια δεν παύει να αποτυγχάνει να είναι το «καταφύγιο» που υπόσχεται.
Ιστορία
Η μελέτη της ιστορίας των Ρομά είναι μια πρόκληση, καθώς ένα μεγάλο μέρος της δεν έχει καταγραφεί, ενώ από τότε που άρχισε να καταγράφεται αυτό έγινε από άλλους, που παρατηρούσαν και έγραφαν κάτω από τη δυνατή επίδραση ήδη διαμορφωμένων στερεοτύπων.
Όταν άρχισαν να φτάνουν στο Βυζάντιο, κατά τον 11ο αιώνα, και για πολλούς αιώνες, ήταν διαδεδομένο να τους αποκαλούν «Αιγύπτιους» (από εκεί ετυμολογείται και η λέξη «Γύφτος»). Αυτό έχει ποικίλες εξηγήσεις: είτε λόγω χρώματος, είτε λόγω εγκατάστασής τους στη Μικρή Αίγυπτο της Ηπείρου κατά το πέρασμά τους προς την Ευρώπη, είτε επειδή οι οθωμανοί είχαν στείλει αρκετούς Ρομά στην Αίγυπτο από την οποία κατάφεραν να επιστρέψουν στην Ευρώπη,34 είτε επειδή υπήρχε συνάφεια στην ενασχόλησή τους με τον μυστικισμό και τη μαγεία.35 Ακόμα και οι ίδιοι οι Ρομά φαίνεται για μια μεγάλη περίοδο να πίστευαν και να χρησιμοποιούσαν αυτήν την πληροφορία.36
Ωστόσο την πραγματική καταγωγή των Ρομά την αποκάλυψε η γλωσσολογική έρευνα τον 18ο αιώνα. Ο Χ.Μ.Γκ. Γκρέλμαν, που θεωρείται ιδρυτής των ρομανικών σπουδών,37 ήταν από τους πρώτους που τεκμηρίωσαν ότι οι Ρομά μιλάνε μια ομάδα ινδοάρειων γλωσσών, πράγμα που υποδεικνύει την καταγωγή τους από τη βορειοδυτική Ινδία. Μάλιστα, με βάση τις επιδράσεις που δέχτηκαν οι γλώσσες των Ρομά από άλλες γλώσσες έχει γίνει μια εκτίμηση του πότε πέρασαν από κάθε περιοχή, πόσο καιρό έζησαν σε αυτή την περιοχή και τι επαγγέλματα ασκούσαν (για παράδειγμα σχεδόν όλες οι λέξεις που έχουν να κάνουν με την μεταλλουργία είναι ελληνικές). Η επίδραση της ελληνικής στη ρομανή φτάνει μέχρι και τη γραμματική, πράγμα που δείχνει ότι η παραμονή των Ρομά στις ελληνόφωνες περιοχές ήταν η πιο μακροχρόνια.38
Υπάρχουν μια σειρά απόψεις πάνω στην αρχική αιτία της μετανάστευσης των Ρομά προς τα δυτικά. Μια άποψη είναι ότι στη βορειοδυτική Ινδία βρίσκονταν ήδη εκτός του συστήματος των καστών λόγω προγενέστερης μετακίνησής τους, που ήρθε σαν αποτέλεσμα κατακτητικών πολέμων και σφαγών. Οι πληθυσμοί που ήταν έξω από τις κάστες ήταν περιθωριοποιημένοι και έκαναν μόνο περιστασιακές εργασίες, δουλεύοντας ως εργάτες γης, μουσικοί, καλαθοπλέκτες, μικροέμποροι, μάντεις κ.ά. Η επισφαλής εργασιακή τους κατάσταση τους ανάγκαζε σε συνεχή μετακίνηση για να βρίσκουν δουλειά και μέσα στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησε η μετακίνηση προς τη Δύση.39
Ο Ίαν Χάνκοκ, Ρομ ακαδημαϊκός, καθηγητής γλωσσολογίας και φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, αναπτύσσει μια άλλη θεωρία: αποτελούν απογόνους ενός δικτύου πολεμικών φυλών της Ινδίας και μετακινήθηκαν προς την Ευρώπη είτε ως αιχμάλωτοι πολέμου ή συνοδευτικός πληθυσμός του στρατού των Σελτζούκων, είτε ως ηττημένοι από συγκρούσεις στο πλαίσιο της εξάπλωσης του Ισλάμ.40 Υπάρχει επίσης η θεωρία ότι η ενσωμάτωσή τους στη βορειοδυτική Ινδία με πρωτοβουλία των γαιοκτημόνων Τζατ ήταν μια επανάσταση που προκάλεσε την αντίδραση του ινδουιστικού κατεστημένου και συνεπακόλουθα τη μετανάστευση προς τη Δύση.41, 42
Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για πληθυσμούς που έφτασαν στην Ευρώπη τον Μεσαίωνα και, στο πλαίσιο του φεουδαρχικού συστήματος, είχαν λιγότερους δεσμούς με τη γη από τον εγκατεστημένο πληθυσμό. Αυτό σήμαινε ότι η ανάγκη μετακίνησης για την εύρεση δουλειάς συνεχιζόταν. Στις περισσότερες εργασίες που έκαναν, ακριβώς λόγω του ότι ήταν εποχιακές και περιστασιακές, είχαν μικρή εξειδίκευση, κι αυτό σήμαινε ότι εξακολουθούσαν να μαστίζονται από τη φτώχεια και να αδυνατούν να εγκατασταθούν. Σε άλλες εργασίες ωστόσο, όπως η μουσική και το εμπόριο ζώων, απέκτησαν μεγαλύτερες δεξιότητες και ήταν πιο περιζήτητοι. Δεν παύουν όμως να είναι δουλειές που απαιτούν συνεχή μετακίνηση.
Με την εμφάνιση του πρώιμου καπιταλισμού ο κόσμος άρχισε να αλλάζει: οι πόλεις να μεγαλώνουν, η βιοτεχνία να απλώνεται, οι τεχνολογίες να απαιτούν μεγαλύτερες εγκαταστάσεις. Οι Ρομά με δεδομένη την ήδη επισφαλή τους θέση αδυνατούσαν να ακολουθήσουν αυτούς τους ρυθμούς και πετάχτηκαν ακόμα περισσότερο στο περιθώριο. Η μετακίνηση στην Ευρώπη και η φτώχεια που συνεχίζονταν συνέπεσαν επιπλέον με τις πρώτες προσπάθειες των κρατών να εξασκήσουν μια κεντρική εξουσία και να ελέγξουν τους κατοίκους τους.43 Αυτό σήμαινε ότι οι Ρομά ήταν ευάλωτοι σε όλο και πιο σκληρές διακρίσεις και διώξεις, που γίνονταν φαύλος κύκλος με την περιθωριακή τους κατάσταση. Τον 16ο αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται νόμοι εναντίον τους. Στους αιώνες που ακολούθησαν, κάθε λογής μέτρα πάρθηκαν: μέτρα που απαγόρευαν τη μετακίνησή τους, μέτρα που απαγόρευαν την εγκατάστασή τους. Απελάσεις, εξορίες, σημάδεμα, ακόμη και εκτελέσεις ή νομιμοποίηση της εξόντωσής τους.44, 45
Στις αιτίες της σημερινής περιθωριοποίησης των Ρομά ο Ίαν Χάνκοκ προσθέτει και το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των Τσιγγάνων στη Ρουμανία έγιναν σκλάβοι και παρέμειναν σε καθεστώς «αντικειμένου», με τους ιδιοκτήτες τους να έχουν δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω τους μέχρι τον 19ο αιώνα. Όταν δε καταργήθηκε η δουλεία των Ρομά οι πρώην ιδιοκτήτες αποζημιώθηκαν, ενώ οι μέχρι πρότινος δούλοι αφέθηκαν στη μοίρα τους, σαν όλα τα προβλήματά τους ξαφνικά να είχαν λυθεί.46
Αν η γέννηση του καπιταλισμού ήταν αυτή που έσπρωξε προς τα πίσω έναν πληθυσμό που ήταν στο μεταίχμιο του περιθωρίου, η κρίση του τον 20ό αιώνα ήταν αυτή που βύθισε τους Ρομά κυριολεκτικά στον θάνατο. Το Πορράιμος, το «ξεχασμένο ολοκαύτωμα», η επιχείρηση εξόντωσης των Τσιγγάνων από τους Ναζί, είχε σαν αποτέλεσμα τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων (κάποιες εκτιμήσεις ξεπερνούν το εκατομμύριο). Όπως και στην περίπτωση των Εβραίων, το ναζιστικό καθεστώς πάτησε πάνω σε ρατσιστικές θεωρίες που γεννήθηκαν αιώνες πριν και φούντωσαν με την κρίση του καπιταλισμού, τις ανήγαγε σε «επιστήμη» και τις μετέτρεψε σε βιομηχανία θανάτου. Μέχρι και σήμερα γίνεται αγώνας για να αναγνωριστεί η εξόντωση των Ρομά ως μέρος του Ολοκαυτώματος.47
Τέλος, η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης είναι ένας ακόμη από τους παράγοντες που βαραίνουν στις πλάτες των Ρομά σήμερα. Η κρίση που χτύπησε την ανατολική Ευρώπη σήμανε όξυνση της ρατσιστικής βίας και των πογκρόμ, ξήλωμα της όποιας προόδου είχε γίνει στην ενσωμάτωση των Ρομά και ένα νέο κύμα φτώχειας, μετανάστευσης και ρατσιστικών στερεοτύπων.48
Πάλη για ένα άλλο σύστημα
Η τραγωδία των Ρομά οφείλεται στις ταξικές κοινωνίες και ιδίως στη σημερινή μορφή της ταξικής κοινωνίας, τον καπιταλισμό. Όχι μόνο γιατί χειροτέρεψε τη θέση τους για τους ιστορικούς λόγους που αναφέρθηκαν, αλλά γιατί αδυνατεί θεμελιακά να λύσει τα προβλήματά τους.
Το στεγαστικό πρόβλημα δεν πρόκειται να λυθεί όσο τα μεγάλα συμφέροντα βλέπουν τη γη σαν πεδίο κερδοσκοπίας και μετατρέπουν διάφορες περιοχές σε «φιλέτα». Στις συμπληγάδες πέτρες τέτοιων σχεδίων βρέθηκαν για παράδειγμα οι Ρομά του Χαλανδρίου που έδωσαν σκληρή μάχη και πέτυχαν να μην μεταφερθούν στο όρος «Πατέρας», στη μέση του πουθενά. Αλλά η δαμόκλειος σπάθη της «ανάπλασης», της «αξιοποίησης» της γης μέσα και γύρω από τις πόλεις θα κρέμεται πάντα πάνω από τους καταυλισμούς υπονομεύοντας το αίτημα των Ρομά για σπίτια, ρεύμα, ύδρευση, αποχέτευση.
Το ίδιο ισχύει για τις αυξημένες ανάγκες των Ρομά από τις υπηρεσίες Υγείας. Σε ένα σύστημα που καταρρέει και οδηγείται στην ιδιωτικοποίηση αυτές οι ανάγκες μένουν ανεκπλήρωτες. Και η εμπειρία της πανδημίας έχει δείξει ότι ο καπιταλισμός, παρά τις τεράστιες δυνατότητες της επιστήμης, δεν μπορεί να προσφέρει Υγεία για όλους και όλες.
Οι δυνατότητες να ενταχθούν τα παιδιά των Ρομά στην εκπαίδευση θα υπονομεύονται από ένα σχολείο που ο προσανατολισμός του είναι να εξυπηρετεί την αγορά. Τα παιδιά που έχουν αγράμματους γονείς και προχωράνε πιο αργά, που διαβάζουν λιγότερο, που αποδίδουν λιγότερο, θα θεωρούνται πάντα πρόβλημα προς επίλυση για τα σχολεία που αγκομαχούν να βγάλουν την ύλη επειδή καραδοκούν οι εξετάσεις. Αντίθετα, θα γίνουν καλοδεχούμενα σε ένα σχολείο που ο σκοπός του θα είναι να αγκαλιάζει όλα τα παιδιά και να τους προσφέρει κοινωνικοποίηση, σφαιρικές γνώσεις και περιβάλλον αποδοχής.
Η θέση της γυναίκας και του παιδιού στους καταυλισμούς και στις κοινότητες των Ρομά πάντα θα είναι επισφαλής σε ένα σύστημα που θέλει συνολικά να γυρίσει τις γυναίκες στο σπίτι και επιτίθεται στα δικαιώματά τους, ή σε ένα σύστημα που σε άλλες περιοχές του πλανήτη βγάζει αμύθητα κέρδη από την παιδική εργασία και επωφελείται από τη δυνατότητά του να κατηγορεί τις «οπισθοδρομικές κουλτούρες» γι’ αυτήν. Ταυτόχρονα τα δικαστήρια και η αστυνομία πάντα θα είναι στον πυρήνα τους εχθρικά στους Ρομά, αφού το σύστημα αυτό χρειάζεται τον ρατσισμό. Και έτσι η σκληρή καταστολή πάντα θα υπονομεύει οποιαδήποτε προσπάθεια ένταξης.
Ρομά και μπαλαμέ μαζί, πρέπει να παλέψουμε για να δικαιωθούν οι νεκροί μας, οι φτωχοί που χάθηκαν σε αυτό το άδικο σύστημα του ρατσισμού και της περιθωριοποίησης. Και να παλέψουμε για να αλλάξει αυτό το σύστημα.
Στη μνήμη της 13χρονης Γιαννούλας Καραχάλιου, δολοφονημένης από ρατσιστή που εισέβαλε οπλισμένος σε καταυλισμό Ρομά στην Άμφισσα το 2018.
Σημειώσεις
1. «23-10-2021: Ανακοίνωση Γ.Α.Δ.Α. σχετικά με χθεσινό περιστατικό στην περιοχή του Περάματος»
bit.ly/3z9bIOZ
2. «Πέραμα ηχητικά ντοκουμέντα»
Στο 1’30’’ «τρία άτομα μέσα αθίγγανοι» και στο 11’07’’ οι ομάδες ΔΙΑΣ ενημερώνουν το κέντρο ότι το αυτοκίνητο έκανε όπισθεν γιατί συνάντησε λεωφορείο και δεν υπάρχουν τραυματίες αστυνομικοί. bit.ly/3zbIM9g
3. «Πέραμα – Τεστ DNA στον 14χρονο Ρομά – Οι εκτιμήσεις των αρχών», in.gr, bit.ly/3pzamtQ
4. Γιώτα Τέσση, «Καταστράφηκε το βασικό πειστήριο του εγκλήματος», ΕφΣυν, bit.ly/32M9usA
5. «Κερατσίνι: Μήνυση κατά παντός υπευθύνου κατέθεσε η οικογένεια της 8χρονης Όλγας», news247.gr, bit.ly/3FDLfvs
6. Αφροδίτη Φράγκου, «Ρατσισμός ακόμα και στον τάφο», Εργατική Αλληλεγγύη bit.ly/3pzTlzw
7. Μελπομένη Μαραγκίδου, «Ούτε ο θάνατος δεν έφερε το ρεύμα στον Ασπρόπυργο», vice.com bit.ly/3sF8Msj
8. Α.Φράγκου, «Αλληλεγγύη στους Ρομά» bit.ly/3JjFhlA
9. «Έδιωξε 300 οικογένειες Τσιγγάνων!», Ριζοσπάστης, bit.ly/3z5ZW8a
10. Κώστας Παπαντωνίου, «Η μάχη της παράγκας στον Ασπρόπυργο», Αυγή, bit.ly/3HoTmN1
11. Νίκος Γεωργίου, «Η μάχη των Ρομά στο Χαλάνδρι», Εργατική Αλληλεγγύη, bit.ly/3qs9dU2
12. Α.Φράγκου, «Ο άδικος χαμός της 13χρονης Γιαννούλας: Ρατσιστική δολοφονία με την ανοχή του κράτους», bit.ly/3Jr3yWP
13. Α.Φράγκου, «Ρατσιστική επίθεση σε Ρομά στο Χαλάνδρι», bit.ly/3ExhhYx
14. «Επιδρομή των ΕΚΑΜ στον Ασπρόπυργο», Εργατική Αλληλεγγύη Νο 221
15. «Ξανά επιδρομή ΜΑΤ στους καταυλισμούς», ΕΑ Νο 253
16. «Ζεφύρι: Έκρηξη οργής για τη ρατσιστική δολοφονία», ΕΑ Νο 498
17. «Όταν έφαγαν τα ποντίκια παιδιά τσιγγάνων και πώς ζούσαν το 1994 στην Αθήνα», ρεπορτάζ του «Επ’ αυτοφώρω», bit.ly/3pA5yUN
18. «Μελέτη Σχεδίου Προγράμματος για την Αντιμετώπιση των Άμεσων Οικιστικών Προβλημάτων των Ελλήνων Τσιγγάνων», 1999, ΔΕΠΟΣ
19. Μανώλης Ράντης, «Οι μορφές οργάνωσης των Ελλήνων Τσιγγάνων στο πλαίσιο του ελληνικού κράτους»
20. Χ.Ασημόπουλος, Δ.Κομπότη, Ε.Κοντογιάννη, Χρ.Θέμελη, «Έκθεση πολιτικών κοινωνικής υποστήριξης Ρομά στην περιφερειακή ενότητα Δυτικής Αττικής», σελ 57-60, bit.ly/3pC3LyQ
21. Γραφείο Στήριξης Ρομά Περιφερειακής Ενότητας Δυτικής Αττικής, επιστημονικά υπεύθυνος ο Χάρης Ασημόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Αθήνας
22. «Δεύτερη έρευνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τις μειονότητες και τις διακρίσεις: επιλεγμένα πορίσματα για τους Ρομά», σελ 21. bit.ly/3EFTEgu
23. Ε.Στρουσοπούλου, Χ.Καλογήρου, Α.Μπάκα, Δ.Δόδος, «Πανελλαδική απογραφική μελέτη διερεύνησης κοινωνικών, οικιστικών συνθηκών και αναγκών των Ελλήνων Τσιγγάνων πολιτών» (2000)
24. Γ.Παπακωνσταντίνου, Μ.Βασιλειάδου, Μ.Παυλή-Κορρέ, «Οικονομική, πολιτική και πολιτισμική κατάσταση των τσιγγάνων στην Ελλάδα: Πρώτη (1998) και δεύτερη (1999) φάση της έρευνας», bit.ly/3sImtXy
25. Γεώργιος Μάρκου, «Η προσπάθεια ανάπτυξης μιας εθνικής πολιτικής για την οικονομική και κοινωνική ένταξη των Τσιγγάνων»
26. «OTI VAKERESA MANGE The documentary», ντοκιμαντέρ της Ευαγγελίας Γούλα. Αποσπάσματα: bit.ly/3sXqHdI
27. «Χαλάνδρι: Στο στόχαστρο οι μαθητές Ρομά», Εργατική Αλληλεγγύη, bit.ly/3ewc2Ob
28. Δημήτρης Αγγελίδης, «Ασπρόπυργος: Καταργείται το σχολείο-φυλακή», ΕφΣυν, bit.ly/3FCXOqJ
29. «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Κοινωνική Διάκριση: οι Τσιγγάνοι στο Ελληνικό Σχολείο», διάλεξη Παναγιώτη Παπακωνσταντίνου bit.ly/3mGlumL
30. A.Φράγκου, «Εκπαίδευση: Η κυβέρνηση σπέρνει πανδημία αποκλεισμών». bit.ly/3pE3UBT
Η συνέντευξη με την εκπαιδευτικό από το Μενίδι είναι αδημοσίευτη.
31. «Οι 2 στους 5 έχουν ηπατίτιδα Β», Ριζοσπάστης, bit.ly/3qw55Cs
32. «H ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ», σελ 10, bit.ly/3qC10gh
33. «Παγκόσμια Ημέρα Ρομά (8 Απριλίου)», Διεθνής Αμνηστία, bit.ly/3pBXinB
34. Ίαν Χάνκοκ, «Είμαστε ο λαός των Ρομά», εκδ. Τόπος, σελ 30
35. Άνγκους Φρέιζερ, «Οι Τσιγγάνοι», εκδ. Οδυσσέας, σελ 56
36. Γιώργης Έξαρχος, «Αυτοί είναι οι Τσιγγάνοι», εκδ. Νεφέλη, σελ 22
37. Η δουλειά του Γκρέλμαν ήταν καθοριστική, τόσο ως η πρώτη συστηματική εργασία πάνω στους Ρομά και με σημαντικά τεκμήρια για την καταγωγή τους, όσο και ως προς την εδραίωση διάφορων στερεοτύπων περί «κουλτούρας».
David Mayal, «History of Gypsy identities», εκδ. Routledge, σελ 176-178
38. Ι.Χάνκοκ, ό.π., σελ 40 και 47
39. Δημήτρης Ντούσας, «Η πολιτική οικονομία του παγκόσμιου αντιτσιγγανικού απαρτχάιντ», εκδ. ΚΨΜ, σελ. 55-65
40. Ι.Χάνκοκ, ό.π., σελ 36-46
41. Γ.Έξαρχος, ό.π., σελ 20
42. «Όπου γης και πατρίς», ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Χαρωνίτη, 5’45’’, bit.ly/3pzbZHY
43. «Οι Ρομά στο σύγχρονο ελληνικό κράτος», συλλογικό, εκδ. Κριτική. Πρόλογος Σεβαστής Τρουμπέτα, σελ 19
44. Γ.Έξαρχος, ό.π., σελ 46-49
45. Α.Φρέιζερ, ό.π., σελ 160-163
46. Ι.Χάνκοκ, ό.π., σελ 49-60
47. Ι.Χάνκοκ, ό.π., σελ 69-91
48. Isabel Fonseca, «Bury me standing», εκδ.Vintage, σελ. 187-240