Συνεδρίαση Σοβιέτ στην επαναστατημένη Ρωσία
Οι μύθοι για την ανωτερότητα του “καπιταλισμού” έχουν καταρρεύσει.
Ο Πάνος Γκαργκάνας εξηγεί γιατί η στρατηγική του σοσιαλισμού από τα κάτω ερμηνεύει την αποτυχία του σταλινισμού και παραμένει οδηγός για μια νέα κοινωνία.
Η επέτειος της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ τον Δεκέμβρη του 1991 πέρασε χωρίς πανηγυρισμούς από τη μεριά όλων εκείνων που τότε είχαν μιλήσει για θρίαμβο του καπιταλισμού και «τέλος της ιστορίας».
Προφανώς είναι δύσκολο ακόμη και για πολιτικούς απατεώνες σαν κι αυτούς που κυβερνάνε σήμερα να μιλήσουν για «ανωτερότητα» του καπιταλισμού την ώρα που η πανδημία σπάει όλα τα ρεκόρ κρουσμάτων και θανάτων. Κι αυτό δεν ισχύει μόνο για τον Μητσοτάκη και τους υπουργούς του. Ισχύει και για τους ομολόγους τους στην Ουάσιγκτον, στη Μόσχα και στο Πεκίνο.
Υποτίθεται ότι η διάλυση της ΕΣΣΔ σηματοδοτούσε όχι μόνο το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αλλά και την απαρχή μιας περιόδου όπου η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση έφερνε ειρηνική συνεργασία και οικονομική πρόοδο σε όλο τον πλανήτη. Κι όμως, η επέτειος των 30 χρόνων σημαδεύεται από έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο ανάμεσα στην Κίνα και τις ΗΠΑ, ενώ ο Μπάιντεν και ο Πούτιν βαδίζουν προς συνομιλίες για να αποτρέψουν έναν θερμό πόλεμο στην Ουκρανία και όλη την ανατολική Ευρώπη.
Ο ίδιος ο θεωρητικός της «ανωτερότητας του καπιταλισμού» που έγινε διάσημος γράφοντας για το «τέλος της ιστορίας», ο Φράνσις Φουκουγιάμα αναγκάστηκε να αναιρέσει ενμέρει τους ισχυρισμούς του.
«Το 1989 ο Φουκουγιάμα έγραφε: ‘Σίγουρα το ταξικό ζήτημα έχει ξεπεραστεί με επιτυχία στη Δύση. Ο εξισωτισμός της σύγχρονης Αμερικής εκπροσωπεί την ουσιαστική επίτευξη της αταξικής κοινωνίας που είχε οραματιστεί ο Μαρξ’. Αλλά το 2018 είχε δεύτερες σκέψεις. Σε συνέντευξή του στο περιοδικό New Statesman δήλωνε: ‘Σε αυτή τη φάση, μου φαίνεται ότι ορισμένα πράγματα που είπε ο Μαρξ αποδεικνύονται σωστά. Μίλησε για κρίση υπερπαραγωγής, ότι οι εργάτες θα οδηγούνταν στη φτώχεια και θα υπήρχε ανεπαρκής ζήτηση’.
Πίσω στο 1989, ο Φουκουγιάμα θεωρούσε ότι μπορεί να αγνοεί τον Μαρξ επειδή τα καθεστώτα που –άδικα- ισχυρίζονταν ότι αντλούν νομιμοποίηση από τις ιδέες του Μαρξ κατέρρεαν. Οι τελευταίες τρεις δεκαετίες διδάσκουν επίπονα ότι η κριτική του Μαρξ για τον καπιταλισμό ως σύστημα ταξικής εκμετάλλευσης και κυκλικών κρίσεων εξακολουθεί να ισχύει».1
Και μόνο τα νούμερα για το εισόδημα να κοιτάξει κανείς, οι ταξικές ανισότητες στον μεγαλύτερο καπιταλισμό του κόσμου διευρύνονται. Από το 1980 μέχρι το 2018, το πλουσιότερο 1% των ΗΠΑ ανέβασε το ετήσιο εισόδημά του κατά 157,8% ενώ το 90% του πληθυσμού περιορίστηκε σε αύξηση 23,9% μέσα σε σαράντα χρόνια! Αν μιλήσουμε για το πλουσιότερο 0,1%, η αύξηση είναι 340,7%!2 Όσο για τις χώρες που θα «ευημερούσαν επειδή απαλλάχτηκαν από τα δεσμά του κομμουνισμού», ήδη το 1999 μια έκθεση παραδεχόταν την αποτυχία:
«’Η αγορά απέτυχε’. Αυτό είναι το μήνυμα της έκθεσης του ΟΗΕ δέκα χρόνια μετά τη ‘θριαμβευτική επέλαση του καπιταλισμού της αγοράς’ στην ανατολική Ευρώπη. Το 1989 στις 27 χώρες που καλύπτει η έκθεση, 14 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσανε στην απόλυτη φτώχεια, με εισοδήματα που δεν ξεπερνούσαν τα 4 δολάρια την ημέρα. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 είχαν φτάσει τα 147 εκατομμύρια».3
Η έκταση της καταστροφής που προκάλεσαν οι ιδιωτικοποιήσεις στις χώρες που πέρασαν από τον κρατικό καπιταλισμό στον καπιταλισμό της αγοράς ήταν τεράστια. Η Ναόμι Κλάιν μάζεψε αυτή την εικόνα και τη σύνδεσε με τις επιθέσεις του Ρήγκαν και της Θάτσερ στις χώρες της Δύσης στο γνωστό βιβλίο της «Το Δόγμα του Σοκ».4
Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 ένα νέο αντικαπιταλιστικό κίνημα απαντούσε στους δρόμους του Σιάτλ στις απάτες περί «ανωτερότητας του καπιταλισμού». Για να φτάσουμε στο σημείο όπου όταν ξέσπασε το κίνημα Black Lives Matter μέσα στις ΗΠΑ, οι δημοσκοπήσεις έδειχναν ότι μέσα στις νεότερες ηλικίες η άποψη ότι ο σοσιαλισμός είναι ανώτερος από τον καπιταλισμό είναι πλειοψηφική!
Τι σημαίνει σοσιαλιστική επανάσταση
Για τον κόσμο που παλεύει για να απαλλαγεί από τα δεινά του καπιταλισμού, η ήττα της δεξιάς θριαμβολογίας είναι μια καλή αφετηρία. Χρειάζεται, όμως, να πάμε παραπέρα. Να θυμηθούμε και να θυμίσουμε τι σήμαινε η εργατική επανάσταση στη Ρωσία και πόσο χειροπιαστά ξεκίνησε να δείχνει στην πράξη την ανωτερότητα της σοσιαλιστικής αντιμετώπισης.
Η καπιταλιστική Ρωσία των Τσάρων ήταν η χώρα με τα χειρότερα πογκρόμ κατά των Εβραίων. Πολύ πριν εμφανιστούν στο προσκήνιο της ιστορίας τα φασιστικά τάγματα εφόδου στην Ιταλία και στη Γερμανία, στην Ρωσία υπήρχαν οι αντισημιτικές «εκατονταρχίες» που έσπερναν τον τρόμο στις εργατογειτονιές για να τις «εκκαθαρίσουν» από το εβραϊκό στοιχείο. Κι όμως, σε αυτή τη χώρα η επανάσταση σήμανε ότι οι εργάτες και οι εργάτριες ανάδειξαν ως πρώτο πρόεδρο στο πρώτο Σοβιέτ έναν επαναστάτη εβραϊκής καταγωγής- τον Τρότσκι.
Την περιγραφή της φρίκης των πογκρόμ δίνει ο ίδιος ο Τρότσκι στο βιβλίο του για την επανάσταση του 1905:5
«Εκατό πόλεις και κωμοπόλεις της Ρωσίας μετατράπηκαν σε κόλαση. Ένα σύννεφο καπνού υψωνόταν προς τον ήλιο. Πυρκαγιές κατέκαιγαν δρόμους ολόκληρους με τα σπίτια και τους κατοίκους τους… Στα όργια του Μαύρου Οκτώβρη –μπροστά του η Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου μοιάζει με αθώα θεατρική παράσταση- σε 100 πόλεις 3500 με 4000 άνθρωποι δολοφονήθηκαν και γύρω στους 10.000 τραυματίστηκαν βαριά».6
Οι «φιλελεύθεροι» αστοί στάθηκαν ανίκανοι να σταματήσουν εκείνα τα αίσχη. Την εργατική απάντηση τη διατύπωσε ο Τρότσκι με την Απόφαση που πρότεινε στο πρώτο Σοβιέτ:
«Το πογκρόμ ενάντια στους Εβραίους κι οι διωγμοί των διανοούμενων και των εργατών από τις Μαύρες Εκατονταρχίες με τη συνεργασία της ένστολης και της μυστικής αστυνομίας, συνιστούν μια επίθεση σε όλες τις κοινωνικές ομάδες που παλεύουν για την ελευθερία. Γι’ αυτό το λόγο, το Συμβούλιο των Εργατών Αντιπροσώπων παίρνει την αμετάκλητη απόφαση ότι το ρωσικό προλεταριάτο θα απαντήσει με κάθε διαθέσιμο μέσο σε κάθε απόπειρα των Μαύρων Εκατονταρχιών και αυτών που τις ενθαρρύνουν να πάρουν το δρόμο της βίας, του φόνου και της ληστείας με σκοπό να σταματήσουν την πορεία προς την ελευθερία».7
Δώδεκα χρόνια αργότερα, όταν ξεδιπλωνόταν η νικηφόρα Οκτωβριανή επανάσταση, η εργατική δημοκρατία των Σοβιέτ θα προχωρούσε στη συντριβή του μεγαλορώσικου ρατσισμού διακηρύσσοντας το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση όλων των εθνοτήτων που καταπιέζονταν από την Τσαρική αυτοκρατορία, γνωστή και ως φυλακή των λαών.
Η απελευθερωτική δράση της εργατικής δημοκρατίας δεν σταματούσε εκεί. Η σύγκρουση με τον σεξισμό και την καταπίεση των γυναικών ήταν ακόμη πιο πρωτοποριακή. Όπως θυμίζει η Χάνι Ρόζεμπεργκ:
«Η ρωσική κοινωνία την εποχή των Τσάρων ήταν ακραία πατριαρχική. Όλη η γη και κάθε ιδιοκτησία εκτός από τα σκεύη της κουζίνας, τα ρούχα και μερικές φορές κάποιο πρόβατο ή μια αγελάδα, ανήκαν στον άντρα και περνούσαν στους γιους. Ο πατριάρχης διοικούσε με σιδερένια πυγμή. Η θέση της γυναίκας σε μια αυστηρά ιεραρχική κοινωνία βρισκόταν πιο χαμηλά από κάθε ενήλικο αρσενικό. Οι τσαρικοί νόμοι επέτρεπαν ρητά στον άνδρα να δέρνει τη σύζυγό του και αυτό ήταν τόσο καθιερωμένο ως έθιμο και πρακτική ώστε ένας ρώσος συγγραφέας μπορούσε να γράφει ότι ‘η απουσία του θεωρείται ανωμαλία’. Το έθιμο είχε την ενσάρκωσή του σε ένα μαστίγιο που ήταν κρεμασμένο στον τοίχο πάνω από το συζυγικό κρεβάτι».8
Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία δεν είχε καταφέρει να σπάει εκείνα τα δεσμά. Αντίθετα, η επικράτηση της σοσιαλιστικής επανάστασης ήταν λυτρωτική:
«Μέσα στον πρώτο χρόνο μετά την επανάσταση του Οκτώβρη, τα διατάγματα που αφορούσαν τις γυναίκες καθιέρωσαν τα πλήρη διακιώματα στην ψήφο (μόνο στη Νορβηγία και τη Δανία υπήρχαν), κατάργησαν το δικαίωμα στην κληρονομιά, καθιέρωσαν το διαζύγιο, κατάργησαν τις διακρίσεις ανάμεσα σε νόμιμα και εξώγαμα παιδιά, καθιέρωσαν την ίση αμοιβή, ίσα εργασιακά δικαιώματα και πληρωμένη άδεια μητρότητας, έσβησαν από τον ποινικό κώδικα τις διατάξεις περί μοιχείας, αιμομιξίας και ομοφυλοφιλίας.
Το 1920 καθιερώθηκε η δωρεάν έκτρωση για όποια το επιθυμούσε, κάτι που δεν υπήρχε πουθενά στον κόσμο. Το 1923 συγκροτήθηκε επιτροπή για την αντισύλληψη… άρχισαν να δίνονται αντισυλληπτικά από τα Νοσοκομεία και τα φαρμακεία».9
Και η πάλη δεν περιορίστηκε σε πρωτοποριακά νομοθετήματα. Η σοσιαλιστική αντιμετώπιση διατυπώθηκε και εδώ από τον Τρότσκι:
«Η οικογένεια από ένα κλειστό σύστημα μικροεπιχείρησης χρειάζεται να αντικατασταθεί σύμφωνα με τα πλάνα από παιδικούς και βρεφονηπιακούς σταθμούς, από νηπιαγωγεία, σχολεία, κοινωνικά μαγειρεία, κοινωνικά πλυντήρια, σταθμούς πρώτων βοηθειών, σανατόρια, αθλητικούς συλλόγους και οργανώσεις, κινηματογράφους, θέατρα κλπ… Κοινώς, πέρασμα όλων των φροντίδων που μέχρι τότε γίνονταν μέσα στην οικογένεια σε θεσμούς και ιδρύματα της σοσιαλιστικής κοινωνίας».10
Εκπληκτικές ήταν και οι αλλαγές που προώθησε η σοσιαλιστική επανάσταση και στην Παιδεία. Στις 16 Οκτώβρη 1918 καθιερώθηκε ο Εκπαιδευτικός Νόμος που συστηματοποίησε αυτές τις αλλαγές:
«Το άρθρο 3 εισήγαγε τη δωρεάν εκπαίδευση σε όλα τα σχολεία. Το άρθρο 4 διακήρυττε υποχρεωτική την εκπαίδευση για όλα τα παιδιά από ηλικίας 8 έως 17 ετών. Το άρθρο 5 επιβεβαίωσε τον υποχρεωτικό μικτό χαρακτήρα των σχολείων. Το άρθρο 6 επιβεβαίωσε τον κοσμικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης απαγορεύοντας τη θρησκευτική διδασκαλία σε όλα τα σχολεία…
Το άρθρο 21 διακήρυττε ότι θα έπρεπε να μοιράζονται ζεστά γεύματα δωρεάν σε όλους τους μαθητές. Το άρθρο 29 εγκαθίδρυε μια πλήρη αυτονομία των σχολείων που θα διευθύνονταν από μια ‘σχολική κοινότητα’ που περιελάμβανε όλους τους δασκάλους και τους μαθητές και άλλους εργαζόμενους στα σχολεία (όπως αυτούς που δουλεύουν στην καθαριότητα). Η ύλη και οι μέθοδοι διδασκαλίας καθορίζονταν από ένα ‘σχολικό συμβούλιο’ ή σχολικό σοβιέτ που αποτελούνταν από ‘το εκπαιδευτικό προσωπικό και από αντιπροσώπους των μαθητών, των εργατών της περιοχής και των Τοπικών Υπηρεσιών Εκπαίδευσης’.
Την ίδια περίοδο, καταργήθηκαν η δουλειά στο σπίτι και η σωματική τιμωρία. Καταργήθηκαν οι κατατακτήριες εξετάσεις και τα πανεπιστήμια άνοιξαν για όλους άνω των 16 ετών που ήθελαν να μπουν. Υπήρξε ένας άμεσος διπλασιασμός των φοιτητών. Οι βαθμοί στο σχολείο καταργήθηκαν το 1919».11
Το τι σήμαιναν όλα αυτά για την πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργικότητα εκείνη την περίοδο, το συνοψίζει ίσως ο όρος «ρωσική πρωτοπορία» με τον οποίο η ιστορία της τέχνης χαρακτηρίζει το ρεύμα της εποχής.
«Τα γεγονότα του 1917 στο κοινωνικό πεδίο είχαν ήδη εμφανιστεί στην τέχνη μας από το 1914, έλεγε ο Τάτλιν. Ο κυβισμός και ο φουτουρισμός ήταν οι επαναστατικές μορφές τέχνης που προανήγγειλαν την επανάσταση του 1917 στο πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, έλεγε ο Μάλεβιτς. Έτσι λοιπόν αυτοί οι ‘αριστεριστές’ καλλιτέχνες έγιναν οπαδοί της μπολσεβίκικης επανάστασης, θέτοντας την καταπιεσμένη τους ενέργεια στην υπηρεσία μιας εκστρατείας υπέρ του νέου κόσμου… Δεν χρειαζόμαστε ένα μαυσωλείο της τέχνης, όπου να λατρεύονται νεκρά έργα, αλλά ένα ζωντανό εργοστάσιο του ανθρώπινου πνεύματος –στους δρόμους, στα τραμ, τα εργοστάσια, τα εργαστήρια και τα σπίτια των εργατών, έλεγε ο Μαγιακόφσκι σε μια συζήτηση για τις πλατιές εργαζόμενες μάζες που πραγματοποιήθηκε στα επιταγμένα Χειμερινά Ανάκτορα το Νοέμβριο του 1918».12
Έτσι έβλεπαν κορυφαίες μορφές της τέχνης την κοινωνία που έβαζε μπροστά να χτίσει η σοσιαλιστική εργατική επανάσταση, σαν ένα «ζωντανό εργοστάσιο του ανθρώπινου πνεύματος».
Η ανωτερότητα της επαναστατικής σοσιαλιστικής αντιμετώπισης φάνηκε ακόμη και σε τομείς που δύσκολα θα φανταζόταν κανείς πριν από εκατό χρόνια, στην προστασία του περιβάλλοντος. Σήμερα η συζήτηση γίνεται στη σκιά της αποτυχίας των κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή μετά την Σύνοδο τους για την COP26 στην Γλασκόβη και μέσα σε συνθήκες όπου η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας καταπατάει την προστασία ακόμη και διακηρυγμένων περιοχών natura. Το 1920 ο Λένιν ακολουθώντας την προτροπή επιστημόνων που άνοιγαν δρόμους στον τομέα της οικολογίας καθιέρωσε την πρώτη προστατευόμενη περιοχή στα νότια Ουράλια, μια παγκόσμια πρωτιά που δεν είχε αποτολμήσει καμιά κυβέρνηση ως τότε.13
Είναι αισχρή συκοφαντία ότι η εργατική δημοκρατία των σοβιέτ ήταν μια «δικτατορία των μπολσεβίκων». Ο Ροσμέρ δίνει εικόνες από την κηδεία του Κροπότκιν το 1921, όπου ήταν ομιλητής εκ μέρους της Κομιντέρν. Οι Μπολσεβίκοι τιμούσαν έναν ηγέτη των αναρχικών παρά τις ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις. «Σε έναν οβελίσκο στην είσοδο των κήπων του Κρεμλίνου μπορούσε κανείς να διαβάσει τα ονόματα των προδρόμων του κομμουνισμού, των υπερασπιστών της εργατικής τάξης. Οι Ουτοπιστές ήταν όλοι εκεί και ο Πλεχάνωφ επίσης. Η σκληρότητα των αντιπαραθέσεων δεν εμπόδιζε την αναγνώριση της συμβολής των αντίπαλων απόψεων. Ένα άλλο παράδειγμα της ανεκτικότητας των Μπολσεβίκων ήταν το πορτρέτο του Κροπότκιν χαραγμένο στους τοίχους του Μεγάλου Θεάτρου μαζί με τα πορτρέτα μεγάλων επαναστατών».14
Τον σοσιαλισμό τον χτίζουν οι εργάτες
Όλα τα άλματα της εργατικής επανάστασης προς μια νέα ανώτερη κοινωνία ακυρώθηκαν από τη σταλινική αντεπανάσταση στη δεκαετία του 1930. Οι πρώτες συνθήκες για εκείνη την ανατροπή διαμορφώθηκαν από το κόστος της αιματηρής ιμπεριαλιστικής επίθεσης στην επαναστατημένη Ρωσία. Η επέμβαση των νικητριών Μεγάλων Δυνάμεων του Α΄ ΠΠ αποκρούστηκε, αλλά τα βάρη για την εργατική τάξη που είχε κάνει την επανάσταση ήταν τρομακτικά. Είναι ακραία υποκριτικό να μιλάνε για «αυταρχικές τάσεις των Μπολσεβίκων» πολιτικοί και διανοούμενοι που τάχθηκαν και εξακολουθούν να τάσσονται υπέρ εκείνης της εκστρατείας που προσπάθησε να πνίξει στο αίμα την επανάσταση. Η εργατική τάξη αποδεκατίστηκε πολεμώντας για να αποκρούσει τους επιδρομείς:
«Αριθμητικά έπεσε στο 43% της προηγούμενης δύναμής της. Οι υπόλοιποι εργάτες ξαναγύρισαν στα χωριά τους ή έπεσαν στη μάχη. Η τάξη που έκανε την επανάσταση και που οι δημοκρατικές διαδικασίες της ήταν ο ζωντανός πυρήνας της σοβιετικής εξουσίας, έχασε τη μισή δύναμή της».15
«Ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών έπεσε από 3.024.000 το 1917 σε 1.243.000 το 1921-22… τα εργοστάσια έχασαν την πλειοψηφία των ενεργών και ριζοσπαστικών στοιχείων, των νεαρών εργατών και των Μπολσεβίκων που είχαν εμφανιστεί ως φυσικοί ηγέτες των εργατών στη διάρκεια της επανάστασης».16
Πώς μπορούσαν να αναπληρωθούν εκείνες οι απώλειες; Αυτό ήταν το ζήτημα που καθόρισε την πορεία στα αμέσως επόμενα χρόνια. Η επαναστατική απάντηση είχε δυο σκέλη. Το πρώτο ήταν η ενίσχυση μέσα από την εξάπλωση της επανάστασης σε άλλες χώρες και το δεύτερο η ενίσχυση της εργατικής πρωτοπορίας μέσα στην ΕΣΣΔ. Οι απαντήσεις του Στάλιν ήταν αρνητικές και στα δυο σκέλη. Όχι μόνο έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο για τις ήττες των επαναστατικών κινημάτων στην Κίνα το 1927, στη Γαλλία και στην Ισπανία το 1936, αλλά και υιοθέτησε την πολιτική της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα και συνακόλουθα την πολιτική του να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε τις αναπτυγμένες χώρες. Με τα ίδια του τα λόγια το Φλεβάρη του 1931:
«Ένα χαρακτηριστικό της παλιάς Ρωσίας ήταν οι συνεχείς ήττες που υπέφερε λόγω της καθυστέρησής της. Νικήθηκε από τους Μογγόλους Χαν. Νικήθηκε από τους Τούρκους. Νικήθηκε από τους Σουηδούς φεουδάρχες. Νικήθηκε από τους Πολωνούς και Λιθουανούς γαιοκτήμονες. Νικήθηκε από τους Βρετανούς και Γάλλους καπιταλιστές. Νικήθηκε από τους Γιαπωνέζους βαρόνους. Όλοι τη νίκησαν λόγω της καθυστέρησής της, λόγω της στρατιωτικής καθυστέρησής της, λόγω της πολιτικής καθυστέρησής της, λόγω της βιομηχανικής καθυστέρησής της… Είμαστε πενήντα ή εκατό χρόνια πίσω από τις αναπτυγμένες χώρες. Πρέπει να καλύψουμε αυτή την απόσταση σε δέκα χρόνια. Ή θα το κάνουμε ή θα βουλιάξουμε».17
Η Ρωσία σίγουρα πέρασε από την κατηγορία των ηττημένων στην κατηγορία των υπερδυνάμεων, αλλά η εργατική τάξη της υποβιβάστηκε από τάξη που είχε πάρει την εξουσία σε υποτελή τάξη που γνώρισε σκληρή εκμετάλλευση και καταπίεση.
«Το 1929 αποκαταστάθηκε το ‘διευθυντικό δικαίωμα’ της απόλυσης χωρίς συνεννόηση με την εργοστασιακή επιτροπή. Το 1930 καταργήθηκε το επίδομα ανεργίας. Το 1932 η αδικαιολόγητη απουσία από την εργασία για μια μέρα αναγορεύτηκε σε παράπτωμα που τιμωρείται με απόλυση και την ίδια χρονιά καθιερώθηκε το εσωτερικό διαβατήριο. Το 1939 καθιερώθηκε ότι όποιος αργούσε 20 λεπτά θεωριόταν σε ‘καθυστέρηση’. Το 1940 καθιερώθηκε ότι η ‘καθυστέρηση’ τιμωρείται με επιβολή ‘διορθωτικής’ εργασίας και μείωση μισθού 25%. Υπολογίζεται ότι ανάμεσα στο 1940 και το 1952 περίπου 10,9 εκατομμύρια εργάτες τιμωρήθηκαν με ‘διορθωτική’ εργασία (στοιχεία από το βιβλίο του Mike Haynes ‘Russia, Class and Power 1917-2000’).
Με τέτοιους ‘σοσιαλιστικούς’ τρόπους συντελέστηκε το οικονομικό θαύμα που οδήγησε την ΕΣΣΔ να ξεπεράσει τη Γερμανία σε παραγωγή τανκς και αεροπλάνων. Το 1943 η σοβιετική βιομηχανία παρήγαγε 24.000 τανκς έναντι 17.000 της Γερμανίας (στοιχεία από το βιβλίο του R. Overy ‘Ο πόλεμος της Ρωσίας’)».18
Όπως έχουμε ξαναπεί:
«Δεν χρειάζεται να συγκρίνουμε την περίοδο του Στάλιν με κάποια ‘ιδανική κομμουνιστική κοινωνία’ για να εντοπίσουμε τις αντεπαναστατικές ανατροπές που έγιναν εκείνα τα χρόνια. Είναι άραγε βήμα προς την κατάργηση της μισθωτής εργασίας η δουλειά με το κομμάτι και ο σταχανοβισμός; Είναι βήμα προς τις κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής η επιβολή διευθυντών στα εργοστάσια τύπου Κανγκάνοβιτς που είχαν την απαίτηση οι υφιστάμενοι να τρέμουν μπροστά τους; Είναι βήμα προς τη χειραφέτηση η κατάργηση όλων των ρυθμίσεων που είχαν κάνει τη σοβιετική Ρωσία πρωτοπορία κατά της σεξιστικής καταπίεσης; Ήταν βήματα προς την απελευθέρωση από την εθνική καταπίεση η επιβολή συλλογικών εκτοπίσεων σε βάρος εθνοτήτων; Ήταν βήματα εδραίωσης θεσμών λαϊκής δικαιοσύνης οι δίκες που βάφτισαν τον Ζηνόβιεφ, τον Μπουχάριν, τον Τουχατσέφσκι ‘πράκτορες’ και τους εξόντωσαν;»19
Κι όμως η ηγεσία του ΚΚΕ επιμένει ακόμη να αναζητάει τις αιτίες της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ σε μεταγενέστερες περιόδους, αφήνοντας τη σταλινική περίοδο στο απυρόβλητο. Ο Ριζοσπάστης του Σαββατοκύριακου 18-19 Δεκέμβρη παρουσίασε ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα στα 30 χρόνια από τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Εκεί, δεν παραλείπει να επιτεθεί στο ΣΕΚ:
«Η αστική τάξη και τα διεθνή της επιτελεία βρίσκουν σε αυτήν την αντικομμουνιστική τους υστερία έναν σημαντικό βοηθό στις αντισοβιετικές τοποθετήσεις του οπορτουνιστικού ρεύματος. Μπορεί να πρόκειται για δυνάμεις με ετερόκλητες θέσεις και φαινομενικά μικρή πολιτική εμβέλεια, όμως διαδραματίζουν έναν διπλό πολύτιμο ρόλο στον αντικομμουνιστικό θίασο.
Αρχικά, υιοθετώντας τον πυρήνα της αστικής αντικομμουνιστικής προπαγάνδας με ψευτοεπαναστατική φρασεολογία, αμαυρώνουν τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στο όνομα του σοσιαλισμού. Λειτουργούν έτσι ως ένα σοβαρό ανάχωμα για τον εγκλωβισμό εργαζομένων και νεολαίας που τείνουν προς την αμφισβήτηση του καπιταλιστικού συστήματος.
Παράλληλα, εντείνουν την πολεμική ενάντια στην προσπάθεια του ΚΚΕ σχετικά με την υπεράσπιση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης κατά τον 20ό αιώνα και την εξαγωγή συμπερασμάτων από τα επιτεύγματα, τις κατακτήσεις, τα λάθη, τις παραλείψεις και τις σοβαρές αδυναμίες που παρουσιάστηκαν σε αυτήν την πρωτόγνωρη προσπάθεια.
‘Η ΕΣΣΔ ήταν μια εκμεταλλευτική κοινωνία’...
‘Διαμορφωνόταν μια Ρωσία που… από τη μια η εργατική τάξη πείναγε κι από την άλλη ζούσαν καλά οι ΝΕΠμεν, οι κουλάκοι - πλούσιοι αγρότες και μαζί με αυτούς η γραφειοκρατία… Ο Στάλιν και η ηγεσία γύρω από αυτόν αποτελούσαν την πολιτική έκφραση αυτής της γραφειοκρατίας που διαμορφωνόταν ως μια νέα άρχουσα τάξη με ξεχωριστά συμφέροντα’.1
Ο αντισταλινισμός του ΣΕΚ, που θα ταίριαζε απόλυτα στις σελίδες μιας αστικής ανάλυσης, ή μιας ΝΑΤΟικής έκθεσης, αποτυπώνει με τον πιο εμφανή τρόπο έναν από τους βασικούς άξονες του αντικομμουνισμού του οπορτουνιστικού ρεύματος: Την προσπάθεια να χαρακτηριστεί η ΕΣΣΔ μια ‘εκμεταλλευτική’ κοινωνία, που καμία σχέση δεν είχε με τον σοσιαλισμό.
Παραπομπές
1. Στ. Μιχαηλίδης, ‘Η πολύτιμη κληρονομιά του Τρότσκι’, εφημ. ‘Εργατική Αλληλεγγύη’, 25/08/2021».20
Στα αποστομωτικά επιχειρήματα που επικαλείται ο αρθρογράφος συμπεριλαμβάνεται και η μαρτυρία του… αμερικανού πρέσβη στη Μόσχα ότι οι δίκες της σταλινικής περιόδου έγιναν σύμφωνα με το νόμο και απέδειξαν την ύπαρξη συνομωσίας! Ε, αφού ο αμερικανός πρέσβης πείστηκε ότι ο Τουχατσέφσκι ήταν πράκτορας, τι άλλη απόδειξη χρειαζόμαστε!
Ας προσπεράσουμε τις βρισιές ότι οι απόψεις του ΣΕΚ ταιριάζουν στις σελίδες μιας ΝΑΤΟϊκής έκθεσης και ας πάμε στην ουσία της αντιπαράθεσης. Η ηγεσία του ΚΚΕ ποτέ δεν κατάφερε μέχρι την ώρα της κατάρρευσης να εντοπίσει κάποιο πρόβλημα στην πορεία της ΕΣΣΔ.
Η ηγεσία του ΚΚΕ είχε παραδοσιακά, μετά την επιβολή του Ζαχαριάδη, τους πιο στενούς δεσμούς με την ηγεσία του ΚΚΣΕ. Έμεινε πιστή σε αυτούς τους δεσμούς επί δεκαετίες. Ποτέ δεν υπήρξε ίχνος κριτικής όχι μόνο για τον Στάλιν, αλλά και για τον Χρουστσώφ, τον Μπρέζνιεφ, τον Αντρόπωφ, τον Τσερνιένκο και τον Γκορμπατσώφ. Ειδικά για τον τελευταίο, οι υμνητές δεν περιορίζονταν μόνο στην πτέρυγα που αποχώρησε για να πάει στον Συνασπισμό (Φαράκος, Δραγασάκης, Τριγάζης, Λαφαζάνης κλπ), αλλά και στην πλευρά που κράτησε τον τίτλο του ΚΚΕ.
Ο Ριζοσπάστης της Κυριακής 1 Φλεβάρη 1987 δημοσίευε αυτούσιο το κείμενο της εισήγησης του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στην ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΣΕ, υιοθετώντας όλη την άποψη ότι η Περεστρόικα αποτελούσε προωθητική μεταρρύθμιση του σοσιαλισμού.21
Ακόμη και τον Ιούνη του 1991, η τότε γραμματέας της ΚΕ Αλέκα Παπαρήγα δήλωνε σε συνέντευξή της στην Πράβδα: «Οι ιδέες της περεστρόικα απαντούν στις απαιτήσεις της αναδιοργάνωσης του σοσιαλισμού, συμβάλλουν σημαντικά στην ανάπτυξη της σύγχρονης θεωρίας του σοσιαλισμού ...έκαναν το σοσιαλισμό πιο ελκυστικό». (Αναφέρεται από τον Κώστα Κάππο στο βιβλίο του ‘Κριτική του σοβιετικού σχηματισμού’, εκδόσεις Αλφειός, 2000, σελίδα 306).22
Κι όμως στο τωρινό αφιέρωμα του Ριζοσπάστη στα 30 χρόνια από τη διάλυση, υπάρχει συνέντευξη με την Αλέκα Παπαρήγα που ισχυρίζεται ότι η ευθύνη για εκείνη την αντιμετώπιση ανήκει στην «οπορτουνιστική ομάδα» που υπήρχε μέσα στο ΚΚΕ:
«–Στις γραμμές του ΚΚΕ προηγήθηκε σκληρή διαπάλη, με αποκορύφωμα το 13ο Συνέδριο του Κόμματος. Πού εστιάστηκε η αντιπαράθεση σχετικά με την πολιτική της περεστρόικα;
–Αφορούσε τον χαρακτήρα του Κόμματος, την ιδεολογικοπολιτική και οργανωτική αυτοτέλειά του. Αναπόσπαστο μέρος της έγινε η στάση απέναντι στην περεστρόικα, η αντίληψή μας για τον σοσιαλισμό. Το σπέρμα της εσωκομματικής κρίσης, βέβαια, δεν γεννήθηκε από την περεστρόικα, προϋπήρχε σε λανθάνουσα μορφή, αρκετά χρόνια πριν, ιδιαίτερα μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στη διακυβέρνηση. Η περεστρόικα οδήγησε στην εμβάθυνση και όξυνση της εσωκομματικής διαπάλης, τέτοιας που δεν μπορούσε να λυθεί μέσα από την πραγματοποίηση ενός συνεδρίου, και μάλιστα με τους όρους που προετοιμάστηκε το 13ο…
Η οπορτουνιστική ομάδα αξιοποίησε την περεστρόικα και την αστική αντιΚΚΕ επίθεση, υποστηρίζοντας έναν ‘σοσιαλισμό τύπου ΠΑΣΟΚ’, μηδενίζοντας ή υποβιβάζοντας εντελώς τη μεγάλη συνεισφορά του σοσιαλισμού στον 20ό αιώνα, όχι μόνο απέναντι στους λαούς αυτών των χωρών αλλά και παγκόσμια…
Η μελέτη της σοσιαλιστικής οικοδόμησης έπαιξε σοβαρό ρόλο στην πορεία αποκατάστασης του επαναστατικού χαρακτήρα του ΚΚΕ.
–Το ΚΚΕ ξεκίνησε μετά τις ανατροπές μια βασανιστική προσπάθεια αυτοκριτικής εξέτασης της διεθνούς και εγχώριας πείρας, η οποία συνεχίζεται. Ποιοι είναι οι βασικοί σταθμοί της;
–Το ‘βάσανο’ δεν ήταν ότι έπρεπε να μελετηθεί ξανά και ξανά η θεωρία μας, να συγκεντρωθούν όλες οι εργασίες - μελέτες που είχαν γίνει, να μελετηθούν χιλιάδες αρχειακά υλικά από τα αρχεία π.χ. της πρώην ΕΣΣΔ, και να μεταφραστούν, χώρια το ογκώδες δικό μας Αρχείο, ενώ την ίδια ώρα το Κόμμα έμπαινε σε μια λίγο - πολύ μακρόχρονη πορεία ανασυγκρότησης. Το ‘βάσανο’ ήταν, ιδιαίτερα στο ξεκίνημα και έως έναν βαθμό στην πορεία, καθώς μελετούσαμε σοβαρά ζητήματα, ενώ ακόμα επιβίωναν στη σκέψη μας αντιφάσεις και αντιλήψεις από τη λαθεμένη στρατηγική του Κόμματος.
Η πορεία της μελέτης έπαιξε σοβαρό ρόλο στην πορεία αποκατάστασης του επαναστατικού χαρακτήρα του Κόμματος».23
Το ΚΚΕ, λοιπόν, σύμφωνα με την σημερινή Αλέκα Παπαρήγα, αστόχησε στην εκτίμηση της Περεστρόικα γιατί είχε χάσει τον επαναστατικό του χαρακτήρα. Από πότε ξεκινάει αυτή η απώλεια; Να μια αναδρομή βασισμένη σε κείμενα του ίδιου του κόμματος:
«Υπάρχει ένα πρόσφατο κείμενο στον τόμο που έβγαλε το Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ για το 1821. Εκεί υπάρχει η διαπίστωση ότι ‘Η 6η Ολομέλεια [της ΚΕ τον Γενάρη του 1934] έκανε μηχανιστική μεταφορά αυτής της πείρας σε διαφορετικές συνθήκες ταυτίζοντας λαθεμένα το χαρακτήρα της εξουσίας στη Ρωσία του 1905 με το χαρακτήρα της εξουσίας στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και προγενέστερα… Με τη σοσιαλιστική επανάσταση μπόρεσε η εργατική εξουσία να λύσει και τα άλυτα αστικοδημοκρατικά προβλήματα της Ρωσίας. Η Ελλάδα του Μεσοπολέμου είχε καπιταλιστική εξουσία και η εργατική τάξη, αν και ακόμα μειοψηφική δύναμη στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, είχε αυξηθεί’. (σελ. 29-30)
Μετά από εκείνη τη ‘μηχανιστική’ εγκατάλειψη της σοσιαλιστικής επανάστασης από τη στρατηγική του κόμματος, ‘το ΚΚΕ, σε συνθήκες κατάκτησης της Ελλάδας έκανε πολύ σωστά που οργάνωσε τον αγώνα και πρωτοστάτησε με τεράστιες θυσίες για την απελευθέρωση από την τριπλή φασιστική κατοχή. Όμως δεν ενήργησε πολιτικά σωστά, αφού προγραμματικά και στην πράξη δε στόχευσε να συνδέσει τον ένοπλο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα με την πάλη για την εγκαθίδρυση της εργατικής εξουσίας’. (σελ. 33)
Αργότερα ‘το Σχέδιο Προγράμματος [του 1953] αναπαρήγαγε τη σταδιοποίηση της στρατηγικής του …[η ΚΕ υποχώρησε] στις οπορτουνιστικές πιέσεις του ΚΚΣΕ’. (σελ. 38)
Οι ‘οπορτουνιστικές πιέσεις’ του ΚΚΣΕ είχαν παίξει ρόλο και στην Ολομέλεια του 1934 και στην προσαρμογή της αντιφασιστικής Αντίστασης στις απαιτήσεις της συμμαχίας Ρούζβελτ-Τσώρτσιλ-Στάλιν και συνεχίστηκαν σε όλη την περίοδο μέχρι την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991. Η στρατηγική των σταδίων δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ, με αποκορύφωμα τη συμμετοχή του κόμματος στις συγκυβερνήσεις Τζανετάκη και Ζολώτα με τη ΝΔ αρχικά και με ΝΔ-ΠΑΣΟΚ στη συνέχεια το 1989-90».24
Πρόκειται για φαύλο κύκλο. Η ηγεσία του ΚΚΕ ομολογεί τα προβλήματα που της φόρτωσαν οι «οπορτουνιστικές πιέσεις του ΚΚΣΕ» ήδη από την περίοδο της δεκαετίας του 1930, αλλά αρνείται να παραδεχθεί τι έκανε η σταλινική ηγεσία του ΚΚΣΕ μέσα στην ίδια την ΕΣΣΔ εκείνα τα χρόνια.
Το κλειδί για να μην υπάρχει ένας τέτοιος κύκλος βρίσκεται ακριβώς στη στρατηγική του Σοσιαλισμού από τα κάτω, στην παραδοχή ότι σοσιαλισμός δεν χτίζεται από τα πάνω, ούτε με τις κοινοβουλευτικές υποσχέσεις της σοσιαλδημοκρατίας, ούτε με τη σταλινική γραφειοκρατία που αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις στις πλάτες της εργατικής τάξης. Ο Μαρξ ξεκαθάρισε ότι το κυνήγι της συσσώρευσης για τη συσσώρευση εγκυμονεί κρίσεις. Η σταλινική ΕΣΣΔ έβαλε τις βάσεις για τα διαστημικά επιτεύγματα με τον Σπούτνικ, αλλά και για τα «κρισιακά φαινόμενα» που ακολούθησαν και έφεραν την κατάρρευση του 1991. Μια αριστερά που θέλει να ξαναζωντανέψει την επαναστατική πολιτική της Οκτωβριανής επανάστασης πρέπει να κατανοήσει τη ζημιά που προκάλεσε η σταλινική αντεπανάσταση.
Σημειώσεις
1. Alex Callinicos, Why Fukuyama still doesn’t get history, Socialist Worker No2627, 18 October 2018, https://socialistworker.co.uk/art/47382/Why+Fukuyama+still+doesnt+get+history
2. https://www.epi.org/publication/swa-wages-2019/
3. Σωτήρης Κοντογιάννης, Η αποτυχία της αγοράς, περιοδικό Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 33, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1999, https://socialismfrombelow.gr/pdf/33.pdf
4. Ναόμι Κλάιν, Το Δόγμα του Σοκ, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2014.
5. Κυκλοφόρησε στα ελληνικά πρόσφατα από τις εκδόσεις Ενεκεν.
6. Αναφέρεται74-75 από τον Τόνι Κλιφ στη βιογραφία του για τον Τρότσκι, τόμος 1, 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2009, σελ.125-6
7. Στο ίδιο, σελ.124
8. Chanie Rosenberg, Women and perestroika, Bookmarks, London, p.71. Αναφέρεται από την Μαρία Στύλλου στο Η πάλη για την απελευθέρωση των γυναικών, 2η έκδοση, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2018, σελ. 70
9. Στο ίδιο, σελ. 73
10. Leon Trotsky, Women and the family, Pathfinder 1986, p. 47
11. Για ποια Παιδεία παλεύουμε, συλλογικό, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 1999, σελ. 74-75
12. Κάμιλα Γκραίη, Η Ρωσική Πρωτοπορία, εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1987, σελ.254-5
13. John Bellamy Foster, Marx’s ecology, Monthly Review Press, New York 2000, p.243. Αναφέρεται επίσης από τον Martin Empson, Land and Labour, Bookmarks, London 2014, p.297
14. Αλφρέντ Ροσμέρ, Η Μόσχα του Λένιν, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2017, σελ.160-1
15. Κρις Χάρμαν, Πώς χάθηκε η ρώσικη επανάσταση;, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2012, σελ.22
16. Άλεξ Καλλίνικος, Πώς χάθηκε… σελ.56-7
17. Αναφέρεται από τον Άλεξ Καλλίνικος, στο ίδιο, σελ. 65-6
18. Πάνος Γκαργκάνας, Ο Στάλιν και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 65, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=704
19. Πάνος Γκαργκάνας, Το ΚΚΕ και τα 100χρονα του Οκτώβρη, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 123, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=979
20. Λουκάς Αναστασόπουλος, Ο αντισοβιετισμός του οπορτουνιστικού ρεύματος στην Ελλάδα, https://bit.ly/3EZNpUU
21. Βλέπε σχετικά το άρθρο του Πάνου Γκαργκάνα στην Εργατική Αλληλεγγύη Νο 15, τον Μάρτη του 1987. Αναδημοσιεύεται στο συλλογικό βιβλίο «Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση», σελ.94-109
22. Πάνος Γκαργκάνας, Το ΚΚΕ και τα 100χρονα του Οκτώβρη, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 123, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=979
23. Η στάση του ΚΚΕ στον αντίποδα των αστικών κομμάτων μπροστά στις ανατροπές την περίοδο 1990-1991, συνέντευξη με την Αλέκα Παπαρήγα, μέλος της ΚΕ, https://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=18/12/2021&id=18436&pageNo=24
24. Πάνος Γκαργκάνας, Η Αριστερά και η επιλογή Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση σήμερα, Σοσιαλισμός από τα κάτω, Νο 147, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1314