Άρθρο
Πόλεμος στην Ουκρανία: η έκρηξη των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών

Η βύθιση του “Moskva” ήταν μια τραγωδία

Οι μύθοι μιας “ειρηνικής παγκοσμιοποίησης” καταρρέουν, η λενινιστική ανάλυση για τον ιμπεριαλισμό επιβεβαιώνεται, υποστηρίζει ο Πάνος Γκαργκάνας. Και αναδεικνύει τις επιπτώσεις στον αντιδραστικό ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό.

 

Η φρίκη του πολέμου στην Ουκρανία έχει προκαλέσει σοκ στην κοινή γνώμη σε όλο τον κόσμο. Σκηνές που πολλοί θεωρούσαν ότι ανήκουν αμετάκλητα στο παρελθόν επανέρχονται δραματικά. Η βύθιση της ναυαρχίδας του ρωσικού στόλου στη Μαύρη Θάλασσα στις 14 Απρίλη πανηγυρίστηκε μακάβρια ως ουκρανική επιτυχία από τα ΜΜΕ στη Δύση, φτάνοντας στο σημείο να καταγγέλλουν τη ρωσική πλευρά ότι προσπαθεί να κρύψει το γεγονός ότι το πλήρωμα του Μόσκβα χάθηκε στα παγωμένα νερά:

«Η τύχη των περίπου 500 μελών του πληρώματος αγνοείται, καθώς η Ρωσία αρνείται να δώσει σχετικές λεπτομέρειες, ενώ αρχικά ισχυρίστηκε ότι στο πλοίο εκδηλώθηκε φωτιά που οδήγησε σε έκρηξη των πυρομαχικών που μετέφερε.

Την Πέμπτη, το ρωσικό υπουργείο Άμυνας δήλωσε ότι το πλήρωμα «απομακρύνθηκε προς άλλα σκάφη του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας που βρίσκονταν εκεί κοντά», χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται κατά πόσο πρόκειται για το σύνολο των επιβαινόντων. Το βράδυ της Παρασκευής, το ρωσικό κρατικό πρακτορείο ειδήσεων Tass μετέδωσε πως τα μέλη του Moskva παραδόθηκαν στο λιμάνι της Σεβαστούπολης, χωρίς καμία αναφορά σε διασωθέντες ή θύματα.

Εκτιμάται ότι στη ναυαρχίδα του ρωσικού Στόλου στη Μαύρη Θάλασσα, που αναβαθμίστηκε το 2020 προκειμένου να είναι αξιόπλοο μέχρι το 2040, επέβαιναν 510 μέλη πληρώματος. Πληροφορίες που για την ώρα δεν έχουν επιβεβαιωθεί, αναφέρουν ότι περίπου 50 μέλη διασώθηκαν από τουρκικό σκάφος.

Οι συγγενείς των μελών του πληρώματος πραγματοποίησαν τελετή στη μνήμη των ανθρώπων τους και κατέθεσαν στο μνημείο του Μαύρου Στόλου ένα στεφάνι που έγραφε: «Στο πλοίο και στους ναύτες».

Ουσιαστικά, αψήφησαν τη λογοκρισία του Κρεμλίνου και πραγματοποίησαν ανεπίσημο μνημόσυνο».1

Τις εικόνες φρίκης από τις πολεμικές σφαγές ήρθαν να εντείνουν οι αποκαλύψεις για ομαδικούς τάφους αμάχων σε ουκρανικές πόλεις που είχε καταλάβει ο ρωσικός στρατός. Επί πολλές μέρες ήταν αδύνατο να ανοίξει κάποιος την τηλεόραση και να μην αντικρύσει αυτό το θέαμα. Έχουν περάσει πέντε δεκαετίες από τότε που η κοινή γνώμη συγκλονιζόταν από τις αποκαλύψεις για τη σφαγή αμάχων στο Μυ Λάι του Βιετνάμ από τα αμερικανικά στρατεύματα. Τα εγκλήματα πολέμου που διαπράττουν οι στρατοί κατοχής επανέρχονται στην επικαιρότητα και τώρα γίνεται προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν ως επιχειρήματα για τη συνέχιση και κλιμάκωση του πολέμου και όχι για τον τερματισμό του.2

Το πραγματικό ερώτημα που αναδεικνύεται, ύστερα από το αρχικό σοκ, είναι γιατί συμβαίνουν όλα αυτά; Δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που το κυρίαρχο αφήγημα έλεγε ότι η εποχή των ανταγωνισμών έχει τελειώσει, η παγκοσμιοποίηση τούς έχει μετατρέψει σε ειρηνικούς, κάτι σαν «ευγενή άμιλλα» στο οικονομικό πεδίο στα πλαίσια μιας παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς που εποπτεύεται από διεθνείς οργανισμούς κοινής αποδοχής. Τώρα, όμως, ακόμα και στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς ξεπροβάλλει η απορία για το πώς μπορούν να ερμηνευτούν οι εξελίξεις:

«Από όλες τις πιο διάσημες απόπειρες να τοποθετηθούν οι διεθνείς σχέσεις σε θεωρητική μορφή, καμιά δεν μπορεί να ερμηνεύσει την κρίση στην Ουκρανία» γράφει ένας από τους πιο συστηματικούς αρθρογράφους και αναφέρεται στις ανεπάρκειες της θεωρίας του Φουκουγιάμα για το «Τέλος της Ιστορίας», του Σάμιουελ Χάντινγκτον για τον «Πόλεμο των Πολιτισμών» και της «ρεαλπολιτίκ» που τονίζει τα κυνικά συμφέροντα όλων των κρατών ανεξάρτητα από ιδεολογίες και συστήματα».3

Προφανώς η αποτυχία δεν αφορά μόνο τους θεωρητικούς του συστήματος. Δεν είναι τόσο μακριά η εποχή που ο Τόνι Μπλερ δήλωνε για τον Πούτιν ότι «πρόκειται για ηγέτη που μιλάει τη γλώσσα της μεταρρύθμισης» και ότι πιστεύει πως «είναι έτοιμος να αποδεχθεί μια νέα σχέση με την ΕΕ και τις ΗΠΑ».4 Στην πορεία αποδείχθηκε ότι αυτή η «νέα σχέση» δεν ήταν μόνο μια συνεργασία με κοινή γλώσσα τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, αλλά μια διαδικασία γεμάτη λεηλασίες, εκβιασμούς και συγκρούσεις που κορυφώθηκε με τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Το πραγματικό πρόσωπο της «παγκοσμιοποίησης»

Όπως θύμισε στις 16 Φλεβάρη, λίγες μέρες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, η πρώτη διακήρυξη της Διεθνιστικής Σοσιαλιστικής Τάσης για την κρίση στην Ουκρανία, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ το 1990, ο Τζέιμς Μπέικερ είχε δώσει υποσχέσεις στον Μ. Γκορμπατσόφ, τον τελευταίο πρόεδρο της ΕΣΣΔ ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί ούτε ένα βήμα προς τα ανατολικά σε αντάλλαγμα με τη συναίνεση της ΕΣΣΔ για την ένταξη στο ΝΑΤΟ της επανενωμένης Γερμανίας.5

Ήταν η περίοδος όπου και στα δυο στρατόπεδα του Ψυχρού Πολέμου που έφτανε στο τέλος του, κυριαρχούσε η πολιτική για μια «αμοιβαία επωφελή» συνεργασία. Η Ρωσία και οι πρώην χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας θα άνοιγαν τις πύλες τους στις δυτικές πολυεθνικές, όπως είχε ήδη ξεκινήσει να κάνει η Κίνα, και οι ΗΠΑ και η ΕΕ θα εξασφάλιζαν τη συμμετοχή της Ρωσίας στους διεθνείς «θεσμούς συνεργασίας» που ανοίγονταν μπροστά, όπως οι G7 που θα γίνονταν G8, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου κλπ.

Στην πράξη, εκείνα τα σενάρια ποτέ δεν ήταν ειδυλλιακά, ωστόσο η συνεργασία προχώρησε. Η αλυσίδα με τα φαγάδικα Μακντόναλντς άνοιξε καταστήματα στη Ρωσία, το 1997 ο Κλίντον προσκάλεσε τη Ρωσία στους G7 που έγιναν G8 μέχρι το 2014. Το 2001 στη Γένοβα το νέο αντικαπιταλιστικό κίνημα πολιορκούσε και τον Πούτιν παρέα με τον Μπερλουσκόνι.

Αργότερα, ο πρώην Καγκελάριος της Γερμανίας Γκέρχαρντ Σρέντερ μπήκε στα αφεντικά της Γκαζπρόμ, η ιταλική ΕΝΙ προχώρησε σε συνεργασία με τη Ροσνέφτ, οι συνεργασίες απλώνονταν ακόμα και στον καίριο ενεργειακό τομέα. 

Η γαλλική Ρενό ξεκίνησε το 1998 μια συνεργασία με την παλιά Μόσκοβιτς και έφτασε να έχει στη Μόσχα ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια αυτοκινήτων. Και βέβαια Ρώσοι «ολιγάρχες» απόκτησαν τη δυνατότητα να τοποθετούν τα κέρδη τους στο Σίτι του Λονδίνου και να αντιγράφουν τους δυτικούς Μπερλουσκόνι αγοράζοντας ποδοσφαιρικές ομάδες, όπως ο Αμπράμοβιτς την Τσέλσι.

Πέρα από την οικονομική πλευρά, προχώρησε και η γεωπολιτική, με τη Ρωσία να προτείνει συνεργασία με το ΝΑΤΟ ήδη το 1991 και στις 27 Μάη 1997 στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στο Παρίσι να αποφασίζεται Κοινό Συμβούλιο ΝΑΤΟ-Ρωσίας. Το 2009 το ΝΑΤΟ ζήτησε τη συνεργασία της Ρωσίας για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν και το 2011 υπήρξαν και κοινές αεροπορικές και ναυτικές ασκήσεις. Η συνεργασία τερματίστηκε το 2014 μετά τη κατάληψη της Κριμαίας.

Σε όλο εκείνο το διάστημα είχαν υπάρξει εντάσεις, αλλά δεν είχαν οδηγήσει στη ρήξη, ακόμη και όταν το ΝΑΤΟ βομβάρδιζε στη Βοσνία και στη Σερβία επεμβαίνοντας στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Αντίθετα, η Δύση χειροκροτούσε όταν η Ρωσία ισοπέδωνε την Τσετσενία και το 1996 και το 1999-2000.

Ωστόσο, ακόμα και όταν οι πολιτικοί και οι στρατηγοί έβρισκαν κοινό παρονομαστή στην καταπολέμηση της «ισλαμιστικής τρομοκρατίας», η απληστία των καπιταλιστών στα πλαίσια του οικονομικού ανταγωνισμού προετοίμαζε το έδαφος για την επερχόμενη σύγκρουση.

Ένα πρώτο σοκ ήρθε το 1998 με το κραχ των «Ασιατικών τίγρεων» που οδήγησε τη Ρωσία σε χρεοκοπία.6, 7 Οι ραγδαία αναπτυσσόμενοι καπιταλισμοί της ανατολικής Ασίας (Ν. Κορέα, Ταϋλανδη κλπ) μπήκαν σε οικονομική ύφεση προκαλώντας πτώση στην τιμή του πετρέλαιου και πανικόβλητη φυγή κερδοσκοπικών κεφαλαίων. Το ρούβλι που στηριζόταν σε εξαγωγές πετρέλαιου και φυσικού αέριου κατέρρευσε και η Ρωσία δεν μπορούσε να ξεπληρώσει το χρέος της. Ήταν μια ταπείνωση για την άρχουσα τάξη της Μόσχας που αποτέλεσε καμπή για τη μελλοντική στάση της.

Ο Πούτιν που αναδείχθηκε στην προεδρία της Ρωσίας εκείνη την περίοδο αποδείχθηκε πιο σκληρός παίκτης από τον Γέλτσιν. Προφανώς αυτή η εξέλιξη δεν μπορεί να ερμηνευτεί με αστεϊσμούς για τον «μεθύστακα» Γέλτσιν που υποχωρούσε διαρκώς στις πιέσεις της Δύσης. Η ρώσικη ανασύνταξη πέρασε μέσα από μεγαλύτερο έλεγχο στο τραπεζικό της σύστημα και πιο συστηματική προσπάθεια για κέρδισμα των «ολιγαρχών» στις πρώην σοβιετικές χώρες προς τη μεριά της. Ο Πούτιν κέρδισε αυτό το στοίχημα στη Λευκορωσία, το επέβαλε με τα τανκς στη Γεωργία, και έφτασε στη σημερινή κρίση προσπαθώντας να το κερδίσει και στην Ουκρανία.

Νέα μεγάλη ώθηση στην όξυνση των ανταγωνισμών έδωσε η κρίση του 2008 και οι μακρόσυρτες συνέπειές της που φτάνουν μέχρι σήμερα. Η Ρωσία ήταν πιο θωρακισμένη χρηματοπιστωτικά αυτή τη φορά, αλλά η Ουκρανία χτυπήθηκε σκληρά και η άρχουσα τάξη της πολώθηκε ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση πιο έντονα.8, 9 Το ουκρανικό νόμισμα κατέρρευσε, όσοι είχαν δάνεια σε δολάρια δεν μπορούσαν να τα ξεπληρώσουν. Ταυτόχρονα, η εισβολή της Ρωσίας στη Γεωργία εκείνο το καλοκαίρι προειδοποιούσε για στρατιωτική κλιμάκωση. Οι ισορροπίες της ουκρανικής άρχουσας τάξης για διάσωση με δάνεια του ΔΝΤ και παράλληλο κατευνασμό της Μόσχας έγιναν ακραία ασταθείς.

Οι σύγχρονοι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί

Το καθοριστικό στοιχείο, όμως, βρισκόταν έξω από το Κίεβο. Στην αμερικανική πρωτεύουσα ξεκινούσαν οι προβληματισμοί για «Στροφή στον Ειρηνικό». Μέχρι τότε, το αμερικανικό στρατιωτικό δόγμα υπηρετούσε τη δυναμική της «παγκοσμιοποίησης» με της θεωρία της καλοπροαίρετης υπερδύναμης που επόπτευε την «ειρηνική» πορεία της χτυπώντας μόνο «κράτη-παρίες». Κίνα, Ρωσία, ΕΕ και ΗΠΑ μπορούσαν να συνυπάρχουν σε αυτό το πλαίσιο. Η «Στροφή στον Ειρηνικό» σηματοδοτούσε το ανοιχτό πέρασμα στην προοπτική στρατιωτικών αναμετρήσεων ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις. Και δεν περιοριζόταν μόνο σε ζητήματα ελέγχου των θαλασσών στη γειτονιά της Κίνας.

Η δυναμική της όξυνσης των ανταγωνισμών έγινε πιο σαφής με την πολιτική του Τραμπ που άρχισε να μιλάει για «επαναπατρισμό» των εργοστασίων των αμερικανικών πολυεθνικών από την Κίνα στις μεσοδυτικές Πολιτείες των ΗΠΑ που είχαν χτυπηθεί από την ανεργία σε βαθμό να αποκαλούνται πια ως «ζώνη της σκουριάς». Όπως γράφαμε από τις σελίδες αυτού του περιοδικού:

«Όταν ξέσπασε η μεγάλη οικονομική κρίση το 2008, ο αμερικάνικος καπιταλισμός ήταν αναμφισβήτητα ο συντονιστής της αντιμετώπισής της σε διεθνές επίπεδο. Συσπείρωσε γύρω του όχι μόνο την ομάδα των G8, των πλουσιότερων κρατών, αλλά και την ομάδα των G20, των “αναδυόμενων” οικονομιών, σε μια κοινή στάση που μπορούμε να τη συνοψίσουμε ως εξής: οι Κεντρικές Τράπεζες παντού ρίχνουν χρήμα για τη διάσωση του τραπεζικού συστήματος και οι κυβερνήσεις φροντίζουν να επιβάλουν την “απαραίτητη” δημοσιονομική πειθαρχία ώστε το κόστος της διάσωσης να μεταφραστεί σε περικοπές για τους από κάτω. Η “παγκοσμιοποίηση” και οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές του ανοίγματος των αγορών δεν μπήκαν σε αμφισβήτηση από κανέναν από τους μεγάλους παίκτες του παγκόσμιου καπιταλισμού. Το αντίθετο μάλιστα. Και οι ΗΠΑ και οι ανταγωνιστές τους συμφωνούσαν ότι δεν πρέπει να υπάρξει επανάληψη της επιστροφής στον προστατευτισμό που συνόδεψε την κρίση της δεκαετίας του 1930.

Σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, αυτή η συναίνεση σπάει καθώς δεν έχει καταφέρει να εξασφαλίσει το ξεπέρασμα της κρίσης. Ο ρυθμός ανάπτυξης του παγκόσμιου εμπόριου γνωρίζει κάμψη. Ο μύθος ότι εκεί υπάρχει μια πίτα που διαρκώς μεγαλώνει και όλοι μπορούν να επωφεληθούν αρκεί να κάνουν τις κατάλληλες νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις ώστε να κάνουν τις εξαγωγές τους ανταγωνιστικές, μπαίνει σε αμφισβήτηση».10  

Το ξεδίπλωμα αυτών των αντιθέσεων ξαναέφερε στο προσκήνιο οικονομικές κυρώσεις και εμπορικούς πολέμους δίπλα στις στρατιωτικές ανακατατάξεις:

«Οι ανταγωνιστικές σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας είναι περίπλοκες. Η Κίνα είναι αναδυόμενη δύναμη που κινείται πλέον οικονομικά όχι μόνο με τεράστιες εξαγωγές εμπορευμάτων αλλά και με εξαγωγές κεφαλαίων σε πολλές χώρες που παλιά ήταν προνομιακό πεδίο των ιμπεριαλισμών της Δύσης (ιδιαίτερα στην Αφρική αλλά και στη Νοτιοανατολική Ασία). Παράλληλα, επιδιώκει να προωθήσει το νόμισμά της ως μέσο διεθνών πληρωμών, ένα αντίβαρο στο δολάριο κύρια, αλλά και στο ευρώ. Πρόσφατα συμφώνησε με τη Σαουδική Αραβία ότι οι πληρωμές για το πετρέλαιο που εισάγει η Κίνα μπορούν να γίνονται με το δικό της νόμισμα αντί για το δολάριο. Ταυτόχρονα όμως αποτελεί πολύτιμο εμπορικό εταίρο και των ΗΠΑ και της ΕΕ και κυρίως διαθέτει τεράστια αποθεματικά σε δολάρια τα οποία είναι τοποθετημένα σε αμερικανικά ομόλογα. Ένας ανοιχτός οικονομικός πόλεμος των ΗΠΑ κατά της Κίνας δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση.

Επιπλέον, η Κίνα αμφισβητεί στρατιωτικά τον αμερικάνικο έλεγχο στον Ειρηνικό Ωκεανό, αλλά μια ευθεία στρατιωτική αντιπαράθεση ΗΠΑ – Κίνας είναι δύσκολη για πολλούς λόγους. Τυπικά οι διαφωνίες για αυτή τη θαλάσσια περιοχή αφορούν τη χάραξη των ΑΟΖ (αποκλειστικές οικονομικές ζώνες) με τις γειτονικές χώρες, αλλά στην ουσία αφορούν στον έλεγχο των σημείων από όπου περνούν τεράστιοι όγκοι του διεθνούς εμπορίου.

Αναγκαστικά, οι ανταγωνισμοί παίρνουν πλάγιες μορφές: και οι ΗΠΑ και η ΕΕ έχουν αρχίσει να επιβάλουν ελέγχους στις εξαγορές δικών τους επιχειρήσεων από κινεζικά κεφάλαια».11

Η συνέχεια είχε κλιμακώσεις όχι μόνο οικονομικές αλλά και στρατιωτικές, όπως με τη Συμφωνία AUKUS ανάμεσα σε Αυστραλία, Βρετανία και ΗΠΑ.12 Ο Μπάιντεν έφτασε να κατηγορείται ότι εφαρμόζει πολιτική τραμπισμού χωρίς τον Τραμπ.

Η τραγωδία της Ουκρανίας, λοιπόν, πρέπει να γίνει κατανοητή σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο. Η αντιπαράθεση μέσα στην ουκρανική άρχουσα τάξη ξετυλίχθηκε μέσα σε συνθήκες όπου οι κόντρες ανάμεσα στους μεγάλους παίκτες της παγκόσμιας σκακιέρας έπαιρναν και παίρνουν νέα τροπή. Ούτε η Ουάσιγκτον, ούτε η Μόσχα ήταν διατεθειμένες να κάνουν πίσω.

Για να γυρίσουμε πίσω στην απορία του αρθρογράφου των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, η θεωρία για την ερμηνεία των εξελίξεων βρίσκεται εκεί όπου δεν σκέφτηκε να ψάξει: στον Λένιν και στη Ρόζα, στον Μπουχάριν και στον Τρότσκι. Το πέρασμα του καπιταλισμού στο στάδιο του ιμπεριαλισμού ήταν το υπόβαθρο για τους μεγάλους επαναστάτες των αρχών του εικοστού αιώνα για να κατανοήσουν το κατρακύλισμα της ανθρωπότητας στη βαρβαρότητα του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου και να ανοίξουν προοπτική για την ανατροπή της. Ο Πόλεμος δεν τερματίστηκε με τη νίκη της μιας ή της άλλης πλευράς, αλλά με τις εργατικές επαναστάσεις στη Ρωσία και στη Γερμανία.

Επανάσταση και αντεπανάσταση στη Ρωσία

Μπορεί ο Πούτιν να καταγγέλλει τον Λένιν ως ιστορικά υπεύθυνο για τον αποχωρισμό της Ουκρανίας από τη Ρωσία,13 αλλά οι κυβερνήσεις των χωρών του ΝΑΤΟ δεν παύουν να καταγγέλλουν ως πράκτορα του Πούτιν όποιον ή όποια αντιστέκεται στον πόλεμο στην Ουκρανία. «Ισαποστάκηδες» και «πουτινάκια» έχουν γίνει κοινόχρηστοι όροι επίθεσης του Μητσοτάκη και των υπουργών του ενάντια στην Αριστερά.

Για να αξιοποιήσουμε τη θεωρία και την παράδοση του Λένιν, λοιπόν, είναι απαραίτητο να σταθούμε στο χάσμα που χωρίζει την Ρωσία της επανάστασης από τη Ρωσία της αντεπανάστασης. Ο Πούτιν και οι «ολιγάρχες» δεν έπεσαν από τον ουρανό.

Η Τσαρική αυτοκρατορία ήταν γνωστή σαν «φυλακή των λαών». Η ανατροπή της με την εργατική επανάσταση του 1917 σήμανε απαρχή απελευθέρωσης από την εθνική καταπίεση πολλών λαών, ανάμεσά τους και του ουκρανικού. Οι μύθοι του μεγαλορώσικου σοβινισμού είχαν βαθιές ρίζες και προσπαθούσαν να ζωγραφίσουν μια εικόνα που βάφτιζε την Ουκρανία ως «Μικρή Ρωσία», αρχικά μικρή σε έκταση και πληθυσμό αλλά όλο και περισσότερο υποτιμητικά για τους Ουκρανούς ως «μικρορώσους» σε διάκριση από τους «μεγαλορώσους» της τσαρικής Ρωσίας. Το τσαρικό καθεστώς απαγόρευσε τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας.

Η εργατική επανάσταση του 1917 συγκρούστηκε μετωπικά με τον μεγαλορώσικο εθνικισμό. Η κυβέρνηση των σοβιέτ αναγνώρισε το δικαίωμα στα καταπιεσμένα έθνη όχι μόνο να χρησιμοποιούν τη δική τους γλώσσα, αλλά και να ανεξαρτητοποιηθούν και μόνο εθελοντικά, αν επιθυμούσαν, να ενωθούν στα πλαίσια της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

Ο Λένιν ήταν πρωταγωνιστής εκείνης της μεγάλης ανατροπής και χρειάστηκε να συγκρουστεί με τις τάσεις μιας μεγαλορώσικης αποκατάστασης. Ήδη το 1919 έγραφε:

«Αν ένας Μεγαλορώσος κομμουνιστής επιμένει στη συγχώνευση της Ουκρανίας με τη Ρωσία, οι Ουκρανοί μπορεί εύκολα να τον υποπτευθούν ότι υποστηρίζει αυτή την πολιτική όχι με το κίνητρο της συνένωσης των προλετάριων στην πάλη ενάντια στο κεφάλαιο, αλλά εξαιτίας των προκαταλήψεων του παλιού Μεγαλορώσικου εθνικισμού, του ιμπεριαλισμού. Τέτοια καχυποψία είναι φυσιολογική, και ως ένα βαθμό αναπόφευκτη και θεμιτή, επειδή οι Μεγαλορώσοι κάτω από το ζυγό των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών είχαν καταπιεί επί αιώνες τις ντροπιασμένες και αποκρουστικές προκαταλήψεις του Μεγαλορώσικου σοβινισμού».14

Αργότερα, ο Λένιν αναγκάστηκε να προειδοποιήσει για τέτοιου είδους αποκλίσεις εκ μέρους του Στάλιν. Το 1922 ο Στάλιν ήταν υπεύθυνος για τη διαμόρφωση του Συντάγματος της ΕΣΣΔ και χρησιμοποιούσε αυτή τη θέση για να παραβιάζει δικαιώματα των «μικρών» δημοκρατιών, επειδή τάχα οι ντόπιοι κομμουνιστές έπασχαν από «εθνικοσοσιαλισμό». Όταν ο Λένιν ενημερώθηκε συγκεκριμένα για τις εξελίξεις στη Γεωργία, έστειλε επιστολή στην Κεντρική Επιτροπή αναφέροντας:

«Παραδειγματική τιμωρία πρέπει να επιβληθεί στον σύντροφο Ορντζονικίτζε (το λέω αυτό με μεγάλη λύπη καθώς είμαι ένας από τους προσωπικούς του φίλους και έχουμε δουλέψει μαζί στο εξωτερικό) και πρέπει να ολοκληρωθεί η έρευνα όλου του υλικού που έχει συγκεντρώσει η επιτροπή Ντζερζίνσκι ή να ξεκινήσει από την αρχή για να επανορθώσει όλα τα τεράστια λάθη και προκατειλημμένες κρίσεις που χωρίς αμφιβολία περιέχει. Η πολιτική ευθύνη για αυτήν την πραγματικά Μεγαλορώσικη εθνικιστική εκστρατεία πρέπει βέβαια να αποδοθεί στον Στάλιν και στον Ντζερζίνσκι».15

Εκείνα ήταν απλά προανάκρουσμα για τα όσα επακολούθησαν στη δεκαετία του 1930, όταν ο Στάλιν, απαλλαγμένος από την αριστερή αντιπολίτευση, προχώρησε την αντεπαναστατική του εκστρατεία. Δεν καταπατήθηκαν μόνο τα δικαιώματα των λαών της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και η ίδια η θέση της εργατικής τάξης. Πώς μπορεί να παραμένει «εργατικό» ένα κράτος όπου οι γραφειοκράτες, οι κομισάριοι και οι διευθυντές των εργοστασίων μπορούσαν να αντιμετωπίζουν την εργατική τάξη σαν φθηνό εργατικό δυναμικό;16

«Το 1929 αποκαταστάθηκε το ‘διευθυντικό δικαίωμα’ της απόλυσης χωρίς συνεννόηση με την εργοστασιακή επιτροπή. Το 1930 καταργήθηκε το επίδομα ανεργίας. Το 1932 η αδικαιολόγητη απουσία από την εργασία για μια μέρα αναγορεύτηκε σε παράπτωμα που τιμωρείται με απόλυση και την ίδια χρονιά καθιερώθηκε το εσωτερικό διαβατήριο. Το 1939 καθιερώθηκε ότι όποιος αργούσε 20 λεπτά θεωριόταν σε ‘καθυστέρηση’. Το 1940 καθιερώθηκε ότι η ‘καθυστέρηση’ τιμωρείται με επιβολή ‘διορθωτικής’ εργασίας και μείωση μισθού 25%. Υπολογίζεται ότι ανάμεσα στο 1940 και το 1952 περίπου 10,9 εκατομμύρια εργάτες τιμωρήθηκαν με ‘διορθωτική’ εργασία».17

Οι «ολιγάρχες», οι Γιέλτσιν και οι Πούτιν βγήκαν μέσα από την άρχουσα τάξη του κρατικού καπιταλισμού που έχτισε η σταλινική αντεπανάσταση. Ανήκουν στο ίδιο σύστημα που υπερασπίζεται κάθε άρχουσα τάξη της «πολιτισμένης» Δύσης. Και αποτελούν αναπόσπαστη συνιστώσα των δυνάμεων που συγκρούονται στο σύγχρονο ιμπεριαλιστικό διεθνές περιβάλλον.

Ο πόλεμος και οι περιφερειακοί ανταγωνισμοί

Η σημασία και οι επιπτώσεις της πολεμικής σύγκρουσης του ΝΑΤΟ με τη Ρωσία στην Ουκρανία δεν είναι ίδιες για όλα τα κράτη μέλη της συμμαχίας. Οι ΗΠΑ είναι σίγουρα επικεφαλής αυτής της εκστρατείας, όχι μόνο γιατί παραμένουν η μεγαλύτερη ιμπεριαλιστική δύναμη του κόσμου με μεγάλη διαφορά, αλλά και γιατί σχεδίασαν και ξεκίνησαν αυτή την εκστρατεία. 

Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, οι ΗΠΑ προετοίμασαν συστηματικά την Ουκρανία για πόλεμο. Σύμφωνα με την εφημερίδα Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, η στρατιωτική βοήθεια των ΗΠΑ προς την Ουκρανία στα χρόνια 2014-2020 έφτασε το 1,8 δις δολάρια και μέσα στον πρώτο μήνα του πολέμου προστέθηκαν άλλα 1,7δις.18 

«H εκπαίδευση και η παρουσία των νατοϊκών δεν είναι κάτι το καινούργιο στην Ουκρανία, αποκαλύπτουν πλέον ανοιχτά μια σειρά από δημοσιεύματα. Όπως διαβάζουμε στην Wall Street Journal: ‘Οι Καναδοί εκπαίδευσαν την Ταξιαρχία Ταχείας Αντίδρασης το περασμένο καλοκαίρι σε αστικό πόλεμο. Η άσκηση στη δυτική Ουκρανία ήταν μία από τις πολλές τα τελευταία χρόνια με στρατεύματα από τον Καναδά, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Ρουμανία και τις ΗΠΑ. 

Και αυτό ήταν μόνο ένα κομμάτι μιας ελάχιστα δημοσιοποιημένης προσπάθειας των χωρών του ΝΑΤΟ. Μέσω μαθημάτων και ασκήσεων στις οποίες συμμετείχαν τουλάχιστον 10.000 στρατιώτες ετησίως για περισσότερα από οκτώ χρόνια, το ΝΑΤΟ και τα μέλη του βοήθησαν την Ουκρανία να αλλάξει... Οι ετήσιες ασκήσεις  στο στρατόπεδο κοντά στην πόλη Γιαβορίβ (στρατιωτική βάση 150 τετραγωνικών μιλίων στα σύνορα Ουκρανίας – Πολωνίας)  επιτρέπουν στα ουκρανικά στρατεύματα να εξασκούνται με δυνάμεις έως και δώδεκα χωρών’».19 

Ο ρόλος των ΗΠΑ δεν εξαντλείται στο στρατιωτικό πεδίο. Η σημασία του δολάριου στον οικονομικό πόλεμο είναι ακόμη πιο μεγάλη. Όπως αποκαλύπτουν οι Φαϊνάνσιαλ Τάιμς οι οικονομικές κυρώσεις σχεδιάστηκαν από την Τζάνετ Γέλεν και τον Μάριο Ντράγκι πατώντας σε προεργασίες που είχαν γίνει για τις κυρώσεις σε βάρος του Ιράν, της Βενεζουέλας, της Βόρειας Κορέας και της …Αλ-Κάιντα.

«Ο νόμος ‘Patriot act’ που χρησιμοποιήθηκε από την προεδρία Μπους μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους το 2001 για παρακολουθήσεις και για κρατήσεις υπόπτων επ’ αόριστον, έδινε επίσης εξουσίες στο υπουργείο Οικονομικών να μπορεί να αποκλείει από τις αμερικανικές τράπεζες κάθε χρηματοπιστωτικό οργανισμό που μπορούσε να θεωρηθεί ύποπτος για ξέπλυμα χρημάτων… Η Γιέλεν ως πρώην πρόεδρος της Fed και ο Ντράγκι ως πρώην επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας είναι βετεράνοι μιας σειράς δραματικών κρίσεων, από το 2008-09 μέχρι την κρίση στη ζώνη του ευρώ. Πάντα έστελναν μηνύματα ηρεμίας και σταθερότητας προς νευρικές χρηματοπιστωτικές αγορές… Τώρα κήρυτταν οικονομικό πόλεμο στη Ρωσία».20

Και μόνο αυτή η πλευρά του πολέμου θα ήταν αρκετή για να δούμε ότι η Νατοϊκή εκστρατεία δεν ξεδιπλώνεται όμοια για όλους τους συμμάχους. Για την ελληνική περίπτωση, είναι ανατριχιαστική η εμπλοκή δίπλα στους μηχανισμούς, τη Fed, την ΕΚΤ, δίπλα ακόμη και στα πρόσωπα που μεθόδευσαν τα Μνημόνια και έχουν ομολογήσει πόσο ψυχρά «έκαναν λάθος εκτιμήσεις» για τις συνέπειες πάνω στην ελληνική οικονομία και στον κόσμο της δουλειάς. Ο Μητσοτάκης δεν τολμάει να πάρει αποστάσεις από τις κυρώσεις, αλλά υπάρχουν χώρες-κλειδιά για τις συμμαχίες των ΗΠΑ, όπως η Ινδία, η Βραζιλία και η Νότια Αφρική που αρνούνται να μπουν στον οικονομικό πόλεμο. 

Η περίπτωση της Ινδίας είναι ίσως η πιο σημαντική, επειδή η ακροδεξιά κυβέρνησή της συνεργάζεται στρατιωτικά με τις ΗΠΑ για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων από τον Ινδικό Ωκεανό μέχρι τη Νότια θάλασσα της Κίνας. Παρόλα αυτά ο Μόντι και η κεντρική τράπεζα της Ινδίας δεν συμμετέχει στις κυρώσεις.

Η νατοϊκή προπαγάνδα ισχυρίζεται ότι ο Πούτιν με την εισβολή στην Ουκρανία κατάφερε να ενισχύσει τη συσπείρωση της δυτικής συμμαχίας, αλλά αυτή είναι μια απλοϊκή εικόνα. Ακόμη και στην καρδιά του ΝΑΤΟ υπάρχουν εντάσεις, όπως φαίνεται από τη δυσκολία της Γερμανίας να προχωρήσει σε αποκλεισμό των εισαγωγών φυσικού αέριου από τη Ρωσία. Ο Ζελένσκι που τρέχει από κοινοβούλιο σε κοινοβούλιο για να απαιτήσει μεγαλύτερη νατοϊκή ενίσχυση, έφτασε στο σημείο να αρνηθεί επίσκεψη του Προέδρου της Γερμανίας στο Κίεβο για να αναδείξει ότι η Γερμανία δεν βοηθάει όσο θα ήθελε.

Ανακατατάξεις στην Ανατολική Μεσόγειο

Οι αναταράξεις που προκαλεί ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι πιο έντονες στην γειτονιά μας. Η στρατηγική σημασία της Ανατολικής Μεσογείου σαν εναλλακτική πηγή για την ΕΕ απέναντι στη Ρωσία για εισαγωγές φυσικού αέριου αναβαθμίστηκε. Και μόνο το πάγωμα του αγωγού Nordstream2, που θα μετέφερε φυσικό αέριο από τη Ρωσία στη Γερμανία παρακάμπτοντας (ή συμπληρώνοντας) τους αγωγούς μέσω Ουκρανίας, αλλάζει τα δεδομένα. 

Ταυτόχρονα, όμως, αναβαθμίστηκε η πίεση για επιστροφή της Τουρκίας στους κόλπους της δυτικής συμμαχίας. Το ΝΑΤΟ μπήκε σε πόλεμο και ο Μπάιντεν και ο Ερντογάν φρόντισαν να κάνουν κινήσεις προσαρμογής. Αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων ήταν η εγκατάλειψη του αγωγού Eastmed από τις ΗΠΑ.21

Αυτό ήταν ένα πλήγμα για τον άξονα Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ και τη στήριξή του από τις ΗΠΑ. Επιφανειακά, οι εξελίξεις φαίνονται να οδηγούν σε χαλάρωση του ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού. Ο Ερντογάν υποδέχθηκε τον Μητσοτάκη στην Ισταμπούλ με φιλοφρονήσεις. Η ελληνική κυβέρνηση χαιρέτισε τον μεσολαβητικό ρόλο της Τουρκίας στις διπλωματικές συναντήσεις Ρωσίας-Ουκρανίας.22 

Ταυτόχρονα, όμως, η κυβερνητική προπαγάνδα υψώνει κραυγές ότι ο Ερντογάν είναι «αναθεωρητική δύναμη» όπως ο Πούτιν. Και οι δυο θέλουν να «αναθεωρήσουν» τα υπάρχοντα σύνορα και τις διεθνείς Συμφωνίες και Συνθήκες, λέει αυτή η υποκριτική καμπάνια που θέλει να ζωγραφίσει το ΝΑΤΟ και τον ελληνικό καπιταλισμό ως «αμυνόμενους» υπερασπιστές των συνόρων.

Πέρα από τις υποκρισίες, όμως, οι προσδοκίες του ελληνικού και του τούρκικου καπιταλισμού να εισπράξουν ανταλλάγματα για την συμμετοχή τους στη νατοϊκή εκστρατεία θα εξαρτηθούν από την έκβαση του πολέμου.

Η πρώτη φάση του πολέμου μέχρι τα τέλη Μάρτη έδειξε ότι δεν υπάρχει μια εύκολη στρατιωτική νίκη για καμιά από τις δυο πλευρές. Οι όποιες προσδοκίες του Πούτιν ότι θα κέρδιζε στην Ουκρανία όπως έκανε στη Γεωργία μόνο με μια προέλαση-επίδειξη δύναμης διαψεύστηκαν. Τώρα στη δεύτερη φάση με τις μάχες στο Ντονμπάς, απομένει να αποδειχθεί πόσο αντέχει η ουκρανική αντίσταση που τόσο απροκάλυπτα πλέον στηρίζει και υμνεί το ΝΑΤΟ. Οι απόπειρες μιας διπλωματικής λύσης έχουν βαλτώσει όχι μόνο περιμένοντας την έκβαση της νέας φάσης, αλλά και επειδή οι προτάσεις περί «ουδετερότητας» της Ουκρανίας αποδεικνύονται ανεδαφικές την ώρα που σπάνε ουδετερότητες δεκαετιών, όπως της Σουηδίας και της Φινλανδίας.23

Και η Άγκυρα και η Αθήνα τρέχουν να αναβαθμίσουν τη στρατιωτική εμπλοκή τους και τις περιφερειακές συμμαχίες τους. Ο Ερντογάν μετά τα Στενά του Βοσπόρου που έκλεισαν για τα ρωσικά πλοία, κλείνει και τον εναέριο χώρο της Τουρκίας για τις πτήσεις από Ρωσία προς Συρία. Ο Μητσοτάκης προσφέρει αεροναυτική επιτήρηση σε όλο το Αιγαίο για τα πλοία που μεταφέρουν στην Αλεξανδρούπολη πολεμικό υλικό αλλά και υγροποιημένο φυσικό αέριο:

«Τρεις πολεμικές ασκήσεις πραγματοποιούνται αυτές τις μέρες ταυτόχρονα στην Ελλάδα, οι Ασκήσεις ΗΝΙΟΧΟΣ, ΩΡΙΩΝ, ΛΑΙΛΑΨ 2022 στις οποίες συμμετέχουν 1.900 στρατιώτες, τα Αεροπλανοφόρα της Γαλλίας CHARLES DE GAULLE και των ΗΠΑ USS HARRY S. TRUMAΝ με τα πλοία συνοδείας τους, 130 Αεροσκάφη και Ελικόπτερα όλων των τύπων από 20 συνολικά χώρες, καθώς και 10 Μονάδες Επιφανείας του ΠΝ. Στην άσκηση «Λαίλαψ-1/22» συμμετέχουν φρεγάτες, πυραυλάκατοι, κανονιοφόροι, πλοίο γενικής υποστήριξης και ιπτάμενα μέσα του Πολεμικού Ναυτικού, το οποίο επιχειρεί όλο αυτό το διάστημα μαζί με τις νατοϊκές δυνάμεις παρακολουθώντας τις κινήσεις του ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού. 

«Ήδη φρεγάτες του Π.Ν. και αεροσκάφη της Π.Α. συμμετέχουν στην παρακολούθηση του διαδρόμου ναυσιπλοΐας, ο οποίος ξεκινάει από τα ανοιχτά της Κρήτης και φθάνει έως το βόρειο Αιγαίο» γράφει ο Βασίλης Νέδος στην Καθημερινή προσθέτοντας ότι «Ρωσικά πλοία –πολεμικά και εμπορικά– εξακολουθούν να κινούνται στην περιοχή ανάμεσα στα Στενά και τις ρωσικές βάσεις στη Συρία και μέρος της αποστολής των ναυτικών δυνάμεων του ΝΑΤΟ είναι η διαρκής παρακολούθησή τους».24

Το αντιπολεμικό κίνημα σε Ελλάδα και Τουρκία έχει να συμβάλει όχι μόνο στο σταμάτημα του σφαγείου στην Ουκρανία, αλλά και στην αποτροπή μιας ελληνοτουρκικής σύγκρουσης.

 

Σημειώσεις

1. Πόλεμος στην Ουκρανία: Θρίλερ με το πλήρωμα του Μόσκβα https://www.in.gr/2022/04/16/world/polemos-stin-oukrania-thriler-pliroma-tou-moskva-teleti-mnimis-apo-syggeneis/

2. https://gr.euronews.com/2022/04/04/oi-dolofonies-amaxon-stin-mpoutsa-einai-mono-i-korifi-toy-pagovounou-dilose-to-kievo

3. Janan Ganesh, No grand theory can explain the Ukraine crisis, Financial Times, 12 April 2022, https://www.ft.com/content/881c14dd-08ce-4266-8127-24f3c398e8d3?accessToken=zwAAAYBQ3bUekdOIHBTdCM5CZtOBJyTzw5jo0w.MEUCICRY-PpPaaca02t8JlXu-kxvnc1gO_MqPdKx-YQvRHCaAiEAo6TgTqQsfZHsWcnG6P-Mg-7HYJRFUfjEYH2sgofDFUE&sharetype=gift?token=c065d281-0faa-44b6-8b5f-9a63f9021e4a

4. Η δήλωση έγινε το 2000 και αναφέρεται από τον Τζόζεφ Τσουνάρα στο άρθρο του The devastation of Ukraine, ISJ 174, http://isj.org.uk/devastation-of-ukraine/

5. https://sekonline.gr/article.php?id=1226

6. Μαρία Στύλλου, Η κρίση από την Ανατολή στη Δύση, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 28, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1998, https://socialismfrombelow.gr/pdf/28.pdf 

7. Mike Haynes and Pete Glatter, The Russian Catastrophe, ISJ 81, Winter 1998, https://www.marxists.org/history/etol/writers/glatter/1998/xx/catastrophe.html

8. Joseph Choonara, The devastation of Ukraine, ISJ 174, http://isj.org.uk/devastation-of-ukraine/ 

9. Λέανδρος Μπόλαρης, Ουκρανία σταυροδρόμι ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, 2η έκδοση Αθήνα 2022

10. Πάνος Γκαργκάνας, Η προεδρία Τραμπ συνώνυμο της αποσταθεροποίησης;, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 121, Μάρτης-Απρίλης 2017, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=949

11. Πάνος Γκαργκάνας, Η κρίση στην Κορεατική χερσόνησο, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 125, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2017

12. Γιώργος Πίττας, Μητσοτάκης και AUKUS- όλα του γάμου δύσκολα, Εργατική αλληλεγγύη Νο 1489, 22/9/2021, https://ergatiki.gr/article.php?id=24797&issue=1489

13. «Ως αποτέλεσμα της πολιτικής των Μπολσεβίκων, εμφανίστηκε η Σοβιετική Ουκρανία που ακόμα και σήμερα δικαιολογημένα μπορούμε να την πούμε ‘Ουκρανία του Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν’» Από ομιλία του Πούτιν λίγο πριν την εισβολή www.reuters.com/world/europe/extracts-putins-speech-ukraine-2022-02-21

14. Lenin -- ‘Letter to the Workers and Peasants of the Ukraine Apropos of the Victories Over Denikin’, 18 December 1919, Λένιν, Άπαντα, τόμος 40, σελ.41-47, Σύγχρονη Εποχή. Βλέπε επίσης, “Απόφαση της Κ.Ε. του ΚΚΡ(μπ) για τη Σοβιετική εξουσία στην Ουκρανία“, Λένιν, Άπαντα, τόμος 39, σελ. 334-337, Σύγχρονη Εποχή.

15. https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1922/dec/testamnt/autonomy.htm

16. Κρις Χάρμαν, Άλεξ Καλλίνικος, Πάνος Γκαργκάνας, Πώς χάθηκε η ρώσικη επανάσταση;, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2012,

17. Πάνος Γκαργκάνας, Ο Στάλιν και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 65, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=704

18. West faces tough choices in race to arm Kyiv before Donbas push, Financial Times, 9-10 April 2022.

19. Γιώργος Πίττας, Αντίσταση στο σφαγείο που κλιμακώνουν, Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1518, 20/4.2022, https://ergatiki.gr/article.php?id=25829&issue=1518

20. The new era of financial warfare from 9/11 to Russia, Financial Times, 7 April 2022

21. Πάνος Γκαργκάνας, Ο ελληνοτουρκικός ανταγωνισμός μετά την ακύρωση του Eastmed, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 151, Μάρτης-Απρίλης 2022, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1352

22. «Σε ότι αφορά το ρόλο της Τουρκίας στο νέο γεωπολιτικό περιβάλλον όπως διαμορφώνεται μετά το ξέσπασμα της στρατιωτικής επέμβασης της Ρωσίας στην Ουκρανία, ο κ. Οικονόμου ρωτήθηκε αν ανησυχεί την Αθήνα ο ρόλος διαμεσολαβητή και ειρηνοποιού εκ μέρους της κυβέρνησης Ερντογάν και η γεωπολιτική αναβάθμιση της Τουρκίας στην περιοχή και απάντησε ότι «οποιαδήποτε κίνηση γίνεται στην κατεύθυνση της ταύτισης με τη διεθνή κοινότητα είναι μια κίνηση προς τη σωστή κατεύθυνση». https://www.in.gr/2022/03/10/politics/oikonomou-ektos-topou-kai-xronou-oi-provlepseis-gia-proores-ekloges-koines-oi-prokliseis-gia-ellada-kai-tourkia-meta-ti-rosiki-eisvoli-stin-oukrania/

23. Άλεξ Καλλίνικος, Όχι στην επέκταση του ΝΑΤΟ, Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1518, 20/4/2022, https://ergatiki.gr/article.php?id=25830

24. Γιώργος Πίττας, Να σταματήσουμε την εμπλοκή Μητσοτάκη-‘ένα τραγούδι’ και πολλές φρεγάτες, Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1516, 6/4/2022, https://ergatiki.gr/article.php?id=25748&issue=1516