Απεργιακή φρουρά σιδηροδρομικών στο Λονδίνο. Οι πικέτες γράφουν «Κόψτε τα κέρδη, όχι τους μισθούς»
Τι φταίει για την άνοδο της ακρίβειας; Η πανδημία; Ο πόλεμος; Οι αυξήσεις στους μισθούς; Ή μήπως η άνοδος των κερδών;
Ο Σωτήρης Κοντογιάννης καταρρίπτει τους μύθους των αστών οικονομολόγων.
Σαράντα χρόνια μετά την «επανάσταση» της Θάτσερ και του Ρέιγκαν που άνοιξε την «περίοδο» του νεοφιλελευθερισμού, ο στασιμοπληθωρισμός, το φάντασμα της «μαύρης» δεκαετίας του 1970, πλανιέται και πάλι απειλητικά πάνω από την παγκόσμια οικονομία.
Annus Horribilis
Στα κυβερνητικά επιτελεία κυριαρχεί ο τρόμος. Στις ΗΠΑ ο πληθωρισμός καλπάζει. Τον Μάιο έφτασε στο 8,6% (σε ετήσια βάση), το χειρότερο αποτέλεσμα εδώ και 40 χρόνια.1 Στην Ευρωζώνη στο 8,1%.2 Στη Βρετανία στο 7,8%.3 Δεκάδες χώρες έχουν βυθιστεί ήδη σε διψήφια ποσοστά: στην Ελλάδα ο πληθωρισμός έκλεισε τον Μάιο στο 11,3%. Στη γειτονική Βουλγαρία, μια από τις πιο αδύναμες οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο 14,4%. Στη Λιθουανία πλησιάζει στο 20%. Στη Μολδαβία στο 30%. Και το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική.4
Την ίδια ώρα που οι τιμές απογειώνονται, η παγκόσμια οικονομία ετοιμάζεται για μια νέα άγρια βουτιά στην ύφεση. Πριν από έναν ακριβώς χρόνο ο ΟΟΣΑ5 εκτιμούσε ότι η ανθρωπότητα θα έμπαινε σε μια νέα χρυσή εποχή: «Την Δευτέρα (31 Μαΐου 2021) ο ΟΟΣΑ αναθεώρησε προς τα πάνω τις προβλέψεις του για το παγκόσμιο ΑΕΠ, επικαλούμενος την χωρίς προηγούμενο πολιτική στήριξη και την αποτελεσματικότητα των εμβολίων… Η παραγωγή αναμένεται τώρα να αυξηθεί κατά 5,8% μέσα στο 2021… το καλύτερο αποτέλεσμα από το 1973… Το παγκόσμιο ΑΕΠ θα αυξηθεί κατά 4,4% το 2022 σύμφωνα με την έκθεση…»6
Τώρα οι εκτιμήσεις έχουν αντιστραφεί: «Η Παγκόσμια Τράπεζα περιέκοψε την Τρίτη (7 Ιούνη 2022) την πρόβλεψή της για την παγκόσμια ανάπτυξη για το 2022 κατά σχεδόν ένα τρίτο (από το 4,1%) στο 2,9%... Στη συνέντευξη τύπου ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Ντέιβιντ Μάλπας δήλωσε ότι ενδέχεται να πέσει ακόμα και στο 2,1% το 2022 και στο 1,5% το 2023, αν οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν υλοποιηθούν…»7
Οι αγορές προεξοφλούν από τώρα μια «φριχτή» χρονιά. Η ατμόσφαιρα δεν θυμίζει πλέον σε τίποτα το περσινό ξέφρενο πάρτι όπου οι τιμές στα χρηματιστήρια έσπαγαν το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Και φέτος σπάνε τα ρεκόρ – αλλά αυτή τη φορά προς τα κάτω. Ο δείκτης Nasdaq 100 (των 102 μεγάλων τεχνολογικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ) έχει χάσει από την αρχή της χρονιάς μέχρι σήμερα το 1/4 της αξίας του.8 O S&P 500, ο δείκτης της «μεγάλης κεφαλαιοποίησης» της Γουόλ Στριτ το 18%.9 Παρόμοιες είναι και οι εικόνες που έρχονται από την Ευρώπη. Ο δείκτης DAX του χρηματιστηρίου της Φρανκφούρτης έχει πέσει 14% κάτω. Ο γαλλικός CAC 15%.10
Ο στασιμοπληθωρισμός της δεκαετίας του 1970
Ο συνδυασμός υψηλού πληθωρισμού και ύφεσης ήταν κάτι που δεν «χώραγε» στις επίσημες, κεϋνσιανές, οικονομικές θεωρίες της δεκαετίας του 1970. Στο διάσημο βιβλίο του «Γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος» ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς11 υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός μπορούσε μέσα από την κρατική παρέμβαση να ξεπερνάει τη μόνιμη τάση του να πέφτει σε κρίσεις. Το κύριο χαρακτηριστικό των κρίσεων, σύμφωνα με τον Κέυνς, ήταν η «πτώση της ζήτησης».12 Οι κυβερνήσεις μπορούσαν να επηρεάσουν αποτελεσματικά την πορεία της οικονομίας τονώνοντας την ζήτηση μέσα από την αύξηση των δημοσίων δαπανών, όταν η οικονομία έδειχνε σημάδια ύφεσης.
Το 1958 ο Ουίλιαμ Φίλιπς, καθηγητής στο London School of Economics, είχε δημοσιεύσει μια μελέτη που, στηριζόμενη στις θεωρίες του Κέυνς και σε εμπειρικά στοιχεία, έδειχνε μια αντίστροφη σχέση ανάμεσα στις μισθολογικές αυξήσεις και την ανεργία στην βρετανική οικονομία της περιόδου 1861-1957. Τα συμπεράσματα της μελέτης του γενικεύθηκαν λίγο αργότερα σε αυτό που ονομάστηκε «καμπύλη Φίλιπς»: η ανεργία ανέβαινε όταν έπεφτε ο πληθωρισμός και κατέβαινε όταν ο πληθωρισμός ανέβαινε. Με το τίμημα ενός μέτριου πληθωρισμού, οι κυβερνήσεις μπορούσαν να εξασφαλίζουν πάντα σχεδόν πλήρη απασχόληση.
Ο Κέυνς ήταν ο αρχιτέκτονας της συμφωνίας του Bretton Woods που καθόρισε τη δομή της παγκόσμιας δυτικής οικονομίας στον μεταπολεμικό κόσμο και δημιούργησε, ανάμεσα στα άλλα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα. Η ραγδαία ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας στις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο χάρισε φοβερή αίγλη στις θεωρίες του. Δεν είχαν γίνει μόνο οι κυβερνήσεις, οι κεντρικές τράπεζες και τα πανεπιστήμια «κεϋνσιανά»: είχε γίνει και το μεγαλύτερο μέρος της Αριστεράς της εποχής. Η θεωρία του Μαρξ για την «πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους» και τη νομοτελειακή βύθιση του καπιταλισμού σε καταστροφικές οικονομικές κρίσεις είχε καταλήξει, ευγενικά, στα ράφια του μουσείου – σαν μια θεωρία ξεπερασμένη πλέον από τις σύγχρονες τάσεις. Στην πράξη, κατευθείαν στο καλάθι των αχρήστων. Η «επανάσταση» είχε αντικατασταθεί στη φρασεολογία των επίσημων κομμάτων της Αριστεράς από την «ανάπτυξη προς όφελος του λαού και του τόπου με άξονα το κράτος».
Τη δεκαετία του 1970, όμως, ο πληθωρισμός και η ανεργία εκτοξεύθηκαν ταυτόχρονα, στις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου. Αυτός ο συνδυασμός δεν προβλεπόταν ούτε από τις θεωρίες του Κέυνς, ούτε από την καμπύλη Φίλιπς. Και όλες οι προσπάθειες των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών να αντιμετωπίσουν την ύφεση με τα παλιά εργαλεία έμοιαζαν να καταλήγουν στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα: αντί να κινούνται αντίστροφα, ο πληθωρισμός και η ανεργία έμοιαζαν τώρα να κινούνται παράλληλα.
Τον Αύγουστο του 1979 ο (Δημοκρατικός) πρόεδρος Τζίμι Κάρτερ απέλυσε τον Ουίλιαμ Μίλερ, τον (Δημοκρατικό) διοικητή της Fed (της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ) που ο ίδιος είχε διορίσει 18 μήνες πριν, και έβαλε στη θέση του τον Πολ Βόλκερ. Ο Βόλκερ ήταν από το 1969 ως το 1974 υφυπουργός Οικονομικών της (Ρεπουμπλικανικής) κυβέρνησης του Ρίτσαρντ Νίξον.13 Το μεγαλύτερό του επίτευγμα, σύμφωνα με τον ίδιο, ήταν η αποσύνδεση το 1971 του δολαρίου από τον χρυσό που σήμανε και το τέλος, ουσιαστικά, της συμφωνίας του Bretton Woods.
Το πρώτο, σχεδόν, πράγμα που έκανε ο Βόλκερ ήταν να ανεβάσει τα επιτόκια – σε δυσθεώρητα ύψη: τον Αύγουστο του 1979 το βασικό επιτόκιο της αμερικανικής κεντρικής τράπεζας ήταν 10,7%. Τον Οκτώβριο είχε ξεπεράσει το 16%. Τον Μάρτιο του 1980 βρισκόταν μια ανάσα κάτω από το 20%. Οι διακυμάνσεις ήταν πολλές και μεγάλες, αλλά συνολικά, το «σοκ Βόλκερ», όπως έμεινε στην ιστορία, ανέβασε δραματικά μέσα σε ελάχιστους μήνες το κόστος δανεισμού σπρώχνοντας με αυτόν τον τρόπο χιλιάδες μικρές επιχειρήσεις και νοικοκυριά στην χρεοκοπία.
Ο πληθωρισμός άρχισε από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 σταδιακά να υποχωρεί. Το 1983 επί προεδρίας Ρόναλντ Ρέιγκαν (διαδέχτηκε τον Κάρτερ τον Ιανουάριο του 1981) έπεσε κάτω από το 3%. Ακόμα και σήμερα ο Βόλκερ θεωρείται «ο άνθρωπος που δάμασε τον πληθωρισμό».
Από τον Ερρίκο Η’ τον χαλκομύτη στους «μάγους της οικονομίας»
Ο Βόλκερ, όπως και ολόκληρο το επιτελείο του Ρέιγκαν ανήκε στη σχολή των «μονεταριστών». Ο ίδιος ο «πατέρας» του μονεταρισμού, ο Μιλτον Φρίντμαν – ένας νομπελίστας καθηγητής οικονομίας που είχε διατελέσει, ανάμεσα στα άλλα, και σύμβουλος του δικτάτορα Πινοσέτ της Χιλής- ήταν οικονομικός σύμβουλος του Ρέιγκαν. Ο Φρίντμαν ήταν σκληρός οπαδός της «ελεύθερης αγοράς» και του «λιγότερου κράτους». Διαφωνούσε με τον Κέυνς σχεδόν στα πάντα. Η καμπύλη Φίλιπς ήταν, σύμφωνα με τον Φρίντμαν, απλά λάθος. Το ίδιο και η υπόθεση ότι η κρατική παρέμβαση μπορούσε να επηρεάσει (θετικά) την ανεργία. «Ο πληθωρισμός», έλεγε, «είναι παντού και πάντα ένα νομισματικό φαινόμενο».
Η θεωρία του -που εκθειάζεται σήμερα από τους θιασώτες της «ελεύθερης αγοράς» σαν το απόγειο της οικονομικής σκέψης- είναι βγαλμένη, στην ουσία, κατευθείαν από την εποχή του βαθύ μεσαίωνα, την εποχή που οι βασιλιάδες μπορούσαν να υπονομεύουν την αξία του νομίσματος «κλέβοντας» στην ποσότητα των πολύτιμων μετάλλων που περιείχε το νόμισμα. Ένας από τους πιο διάσημους επίσημους «παραχαράκτες» της ιστορίας ήταν ο Ερρίκος Η’ της Αγγλίας (1509-1547). Ο Ερρίκος πλήρωνε τους στρατιώτες τους (στους ατελείωτους πολέμους του ενάντια στη Σκωτία και τη Γαλλία) με κέρματα (δεν υπήρχαν χαρτονομίσματα την εποχή εκείνη) που όμως περιείχαν ολοένα και λιγότερο άργυρο. «Στο τέλος το στρώμα του αργύρου είχε γίνει τόσο λεπτό που τριβόταν αμέσως αποκαλύπτοντας τον πυρήνα του χαλκού που κρυβόταν από κάτω. Αυτό γινόταν ιδιαίτερα στη μύτη της εικόνας του Ερρίκου που υπήρχε στη μια πλευρά του κέρματος, χαρίζοντάς του το κοροϊδευτικό παρατσούκλι ‘ο γεροχαλκομύτης’».14
Οι έμποροι της εποχής, φυσικά, δεν τσίμπησαν στην απάτη και ζητούσαν ολοένα και περισσότερα κέρματα (δηλαδή την ίδια ποσότητα αργύρου) για τα ίδια προϊόντα. Ο πληθωρισμός της εποχής του Ερρίκου Η’ ήταν «ένα νομισματικό φαινόμενο». Αυτό, όμως, που δημιουργούσε τον πληθωρισμό, σύμφωνα με την μονεταριστική θεωρία, δεν ήταν το ίδιο το γεγονός της κλοπής του αργύρου αλλά η υπερβολική προσφορά χρήματος. Τα χρήματα, λέει η θεωρία, μπορούν να αγοράσουν μόνο τα προϊόντα που υπάρχουν στα ράφια. Άρα η πραγματική αξία του χρήματος που κυκλοφορεί ισούται «παντού και πάντα» με την αξία των εμπορευμάτων που έχουν παραχθεί. Ο πληθωρισμός ανεβαίνει όταν τυπώνεις περισσότερο χρήμα και μειώνεται όταν τυπώνεις λιγότερο. Οι μονεταριστές διατύπωσαν αυτόν τον «νόμο» στη διάσημη εξίσωση MV = PT15 – που στα μυαλά τους έχει ίση, αν όχι και σημαντικότερη ακόμα σημασία από την εξίσωση του Αϊνστάιν E = mc2.
Ο πληθωρισμός παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο για περίπου τέσσερις δεκαετίες μετά το «σοκ Βόλκερ». Οι μονεταριστές θριαμβολογούσαν. Χρειαζόταν και άλλη απόδειξη για την ορθότητα των θεωριών τους; Πολλοί αποκαλούν την περίοδο 1980-2020 την εποχή της «Μεγάλης Ρύθμισης». Οι διοικητές της Fed των δεκαετιών αυτών -ο Βόλκερ, ο Γκρίνσπαν και ο Μπερνάνκε έχουν κερδίσει τη φήμη των «μάγων της οικονομίας».
Οφείλεται, όμως, πράγματι η πτώση του πληθωρισμού στις συνταγές του μονεταρισμού, όπως υποστηρίζουν αυτές οι αγιογραφίες; Η απάντηση είναι ένα ξεκάθαρο όχι.
Φταίνε οι εργάτες για τον πληθωρισμό;
Τον περασμένο Σεπτέμβρη μια ομάδα οικονομολόγων της ίδιας της Fed έδωσε στη δημοσιότητα μια «εσωτερική μελέτη» με τον αστείο, υποτίθεται, τίτλο «Ποιος σκότωσε την καμπύλη Φίλιπς, ένα μυστήριο δολοφονίας».
Η μελέτη απορρίπτει την «κοινά αποδεκτή σοφία» ότι η πάταξη του πληθωρισμού της δεκαετίας του 1980 οφειλόταν στο «σοκ Βόλκερ». Ο βασικός παράγοντας, υποστηρίζει, ήταν η ήττα του εργατικού κινήματος που δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις της κυβέρνησης του Ρέιγκαν. Το σημείο «καμπής» στην καμπύλη της πτώσης του πληθωρισμού δεν ήταν η αύξηση των επιτοκίων αλλά η απόλυση τον Αύγουστο του 1981 των 11 χιλιάδων ελεγκτών εναέριας κυκλοφορίας.
Η online βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Άρλινκτον του Τέξας περιγράφει με αυτά τα λόγια εκείνη την απεργία:
«Στις 3 Αυγούστου 1981, η πλειοψηφία των μελών της PATCO16 προχώρησε σε απεργία, παραβιάζοντας (τυπικά) έναν νόμο του 1955 που απαγόρευε στους δημόσιους υπαλλήλους να απεργούν αλλά δεν είχε εφαρμοστεί ποτέ μέχρι τότε. Ο Ρέιγκαν χαρακτήρισε την απεργία ‘κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια’ και διέταξε τους απεργούς της PATCO να επιστρέψουν στη δουλειά τους εντός 48 ωρών. Ταυτόχρονα, διαμήνυσε στους απεργούς ότι ‘δεν θα υπάρξει καμία διαπραγμάτευση και καμία αμνηστία’. Στη συνέχεια συνέλαβε τους ηγέτες του συνδικάτου... Επτά χιλιάδες πτήσεις ακυρώθηκαν στη διάρκεια της απεργίας».
Το συνδικάτο, όμως, δεν ήταν προετοιμασμένο για μια τέτοια σύγκρουση. Κάτω από το βάρος της τρομοκρατίας πολλοί απεργοί γύρισαν στις δουλειές τους. Η συμμετοχή στην απεργία άρχισε να πέφτει:
«Στις 5 Αυγούστου 1981, ο Ρέιγκαν απέλυσε όλα τα μέλη του συνδικάτου που συνέχιζαν την απεργία... Στις 22 Οκτωβρίου 1981, η Ομοσπονδιακή Αρχή Εργασιακών Σχέσεων (FLRA) ανακάλεσε το δικαίωμα της PATCO να διαπραγματεύεται και να υπογράφει συλλογικές συμβάσεις».17 Ήταν το πρώτο συνδικάτο που έχανε αυτό το δικαίωμα στην ιστορία των ΗΠΑ. Στην πραγματικότητα αυτό που κατάφερε ο Ρέιγκαν ήταν να φορτώσει τα σπασμένα της κρίσης στις πλάτες των εργατών. Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ στο βιβλίου του «Ο νεοφιλελευθερισμός» υπολογίζει ότι τα κέρδη, σαν ποσοστό επί της τιμής των προϊόντων, σχεδόν διπλασιάστηκαν την εποχή του Ρέιγκαν και της Θάτσερ.
Η μελέτη των οικονομολόγων της Fed ούτε προσπαθεί ούτε θέλει να υπερασπιστεί, φυσικά, τα εργατικά δικαιώματα και τις συνδικαλιστικές ελευθερίες. Οι συντάκτες της υποστηρίζουν μια «μοντέρνα» παραλλαγή της «καμπύλης Φίλιπς». Η σχέση ανάμεσα στον πληθωρισμό και την ανεργία που είχε «ανακαλύψει» ο Φίλιπς, λέει αυτή η νέα θεωρία, είναι κατά βάθος σωστή – αλλά η κλίση της καμπύλης εξαρτάται σε κάθε χρονική στιγμή από τη διαπραγματευτική δύναμη της εργατικής τάξης.
Στην ουσία η θεωρία αυτή επαναλαμβάνει με έναν «επιστημονικό» τρόπο το παλιό κλισέ, ότι για τον πληθωρισμό φταίνε οι αυξήσεις των μισθών. Ο πληθωρισμός μετατρέπεται σε πρόβλημα όταν οι εργάτες, για να αντισταθμίσουν την χαμένη τους αγοραστική δύναμη, διεκδικούν και κερδίζουν αυξήσεις – οι οποίες στη συνέχεια αυξάνουν το κόστος παραγωγής και ανατροφοδοτούν έτσι τον πληθωρισμό. Σήμερα, ευτυχώς, λένε οι συντάκτες της μελέτης το εργατικό κίνημα στις ΗΠΑ είναι πολύ αδύναμο για να μπορεί να διεκδικήσει πληθωριστικές αυξήσεις. Αυτή η αδυναμία ερμηνεύει κατά τη γνώμη τους και τον χαμηλό πληθωρισμό των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών.
Ο Μαρξ είχε συγκρουστεί άγρια με έναν «σοσιαλιστή» οικονομολόγο της εποχής του, τον «πολίτη Ουέστον», που υποστήριζε ότι οι εργάτες δεν είχαν κανένα λόγο να διεκδικούν μεγαλύτερα μεροκάματα γιατί οι αυξήσεις θα αντισταθμίζονταν αμέσως από τις ανατιμήσεις των τιμών των βασικών προϊόντων. Αλλά οι θεωρίες που ρίχνουν τις ευθύνες για τον πληθωρισμό στους εργάτες και τους «υψηλούς» μισθούς που διεκδικούν εξακολουθούν να είναι του συρμού: «Πρέπει να υπάρξει μια συγκράτηση στις διαπραγματεύσεις των μισθών», έλεγε πριν από μερικούς μήνες ο διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας, «αλλιώς θα δούμε τα πράγματα να ξεφεύγουν».18
Ποιος ευθύνεται για τον πληθωρισμό σήμερα;
Οι ίδιες οι σύγχρονες επίσημες μελέτες δείχνουν ότι η συμβολή των αυξήσεων στον σημερινό πληθωρισμό είναι στην ουσία μηδενική.
«Ο Τζος Μπίβενς του (αμερικανικού) Ινστιτούτου Οικονομικής Πολιτικής», γράφει ο ιστορικός Άνταμ Τούζ στο εβδομαδιαίο του «βιβλίο δεδομένων» της 17 Μαΐου, «συνέκρινε τους παράγοντες που οδήγησαν στην αύξηση των τιμών από το 1979 ως το 2019 με αυτούς που συνέβαλαν στον πληθωρισμό στις ΗΠΑ από το δεύτερο τρίμηνο του 2020.
Ενώ στις πρόσφατες δεκαετίες το κόστος εργασίας συνέβαλε κατά 62% στις αυξήσεις των τιμών και τα κέρδη των επιχειρήσεων μόνο για το 11,4%... από το 2020 η ισορροπία έχει αντιστραφεί. Από το σοκ του Covid-19 το 2020 οι μισθοί είναι υπεύθυνοι μόνο για το 8% των αυξήσεων των τιμών στις ΗΠΑ ενώ τα κέρδη των επιχειρήσεων για το 54%...»19
Το μερίδιο 62% των περασμένων δεκαετιών δεν σήμαινε ότι οι εργάτες ήταν υπεύθυνοι για τον πληθωρισμό. Το ποσοστό αυτό είναι περίπου αντίστοιχο με την γενική συμβολή του κόστους της εργασίας στο κόστος παραγωγής. Με απλά λόγια, τις προηγούμενες δεκαετίες, οι μισθοί, τα κέρδη, οι πρώτες ύλες κλπ αύξαναν μαζί, περίπου στα ίδια ποσοστά, όταν αυξανόταν ο πληθωρισμός. Ο Ρέιγκαν, με την επίθεση στην εργατική τάξη, κατάφερε να σπάσει αυτή τη σχέση – οι μισθοί σταμάτησαν να αναπροσαρμόζονται με βάση τον πληθωρισμό και οι εργάτες έγιναν πιο φτωχοί.
Σήμερα η βασική του πηγή του πληθωρισμού είναι η απροκάλυπτη διόγκωση της κερδοφορίας – μια ξετσίπωτη κλοπή από την πλευρά των κυρίαρχων τάξεων. Τα κέρδη των μεγάλων εταιριών, με πρώτες και καλύτερες τις εταιρίες της ενέργειας, έχουν απογειωθεί μέσα στους τελευταίους μήνες. Με πρόσχημα τον πόλεμο στην Ουκρανία και τις κυρώσεις σε βάρος της Ρωσίας οι πολυεθνικές αυξάνουν τις τιμές και τα κέρδη τους σε βάρος ολόκληρης της κοινωνίας. Οι χαμένοι από τις ανατιμήσεις είναι οι εργάτες. «Οι πραγματικοί μισθοί», γράφει ο Τουζ, που προκύπτουν από τους ονομαστικούς μισθούς όταν αφαιρεθεί το ποσοστό του πληθωρισμού, «βρίσκονται από το 2021 σε πτώση».
Η ίδια εικόνα έρχεται και από την Ευρώπη: «Κατά μέσο όρο», παραδέχτηκε σε μια πρόσφατη ομιλία της η Isabel Schnabel -ένα από τα ανώτατα στελέχη της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας- «τα κέρδη έχουν γίνει πρόσφατα ο βασικός παράγοντας αύξησης του πληθωρισμού, υψηλότερος από την ιστορική τους συμβολή. Για να το πω πιο προβοκατόρικα, πολλές εταιρίες της ευρωζώνης… έχουν βγει κερδισμένες από την πρόσφατη άνοδο του πληθωρισμού…»20
Πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι, παρά την έκρηξη των τελευταίων μηνών, ο πληθωρισμός δεν αποτελεί σήμερα σοβαρό κίνδυνο για την παγκόσμια οικονομία. Πολλοί πιστεύουν ότι είναι απλά παροδικό φαινόμενο, μια προσωρινή αντίδραση που προκλήθηκε από την ξαφνική ανάκαμψη μετά το τέλος της πανδημίας και τον πόλεμο στην Ουκρανία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι, παρόλο που υπάρχουν πολλές ομοιότητες με τη δεκαετία του 1970, οι διαφορές είναι πιο σημαντικές:
Η σημερινή εικόνα «ωχριά μπροστά σε αυτά που είχαν γίνει πριν από πέντε δεκαετίες», έγραφε ο Ντέιβιντ Λίντς στην αμερικανική εφημερίδα Washington Post. «Οι τιμές του πετρελαίου τετραπλασιάστηκαν το 1973-74 για να διπλασιαστούν ξανά το 1979-1980 με την ανατροπή του Σάχη στο Ιράν».
Ακόμα όμως και αν επιβεβαιωθούν αυτές οι προβλέψεις και ο πληθωρισμός εξομαλυνθεί μέσα στην επόμενη χρονιά, η ζημιά που θα αφήσει πίσω του θα είναι ανυπολόγιστη. Για τις πιο αδύναμες ή υπερχρεωμένες οικονομίες θα πάρει διαστάσεις καταστροφής.
«Την προηγούμενη φορά που χτύπησε ο πληθωρισμός της παγκόσμια οικονομία 16 χώρες της Λατινικής Αμερικής σταμάτησαν να εξυπηρετούν τα δάνειά τους», γράφει η Washington Post. «Αυτή τη φορά, η Σρι Λάνκα έχει ήδη χρεοκοπήσει, πυροδοτώντας διαδηλώσεις στους δρόμους και καταρρεύσεις κυβερνήσεων. Χωρίς παρέμβαση, υποστηρίζει η Παγκόσμια Τράπεζα, και άλλες χώρες θα ακολουθήσουν».21
Οι κεντρικές τράπεζες των ΗΠΑ, της Βρετανίας και της Ευρωζώνης έχουν αρχίσει ήδη να «σφίγγουν» την νομισματική τους πολιτική – να ανεβάζουν τα επιτόκια και να περικόπτουν τα προγράμματα ποσοτικής χαλάρωσης. Μέχρι στιγμής καμιά κεντρική τράπεζα δεν έχει πάρει μέτρα που να πλησιάζουν έστω το «σοκ Βόλκερ». Αλλά ακόμα και αυτές οι σχετικά μικρές αυξήσεις έχουν αρχίσει ήδη να στέλνουν τα επιτόκια των κρατικών ομολόγων στα ύψη. Οι πιο αδύναμες οικονομίες, σαν την ελληνική, κινδυνεύουν να ξαναγυρίσουν πίσω στη δίνη του 2010 και της κρίσης χρέους.
Η πορεία των επιτοκίων των ομολόγων του ελληνικού δημοσίου έχει αρχίσει ήδη να θυμίζει τις μαύρες μέρες των μνημονίων. Η Καθημερινή έγραφε στις 15 Ιούνη: «Σε υψηλό 4,5 ετών, στο 4,72%, διαμορφώθηκε χθες η απόδοση του ελληνικού 10ετούς ομολόγου, ενώ το spread εκτοξεύτηκε στις 305 μ.β. έχοντας ενισχυθεί κατά 25% σε μόλις δέκα ημέρες». Η Κριστίν Λαγκάρντ, η διοικητής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας «θύμισε» ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη πολλά κατάλληλα εργαλεία για να αντιμετωπίσει μια νέα κρίση χρέους – μια ανατριχιαστική προειδοποίηση για το τι βρίσκεται μπροστά μας.
Κανένας δεν μπορεί να προβλέψει αυτή τη στιγμή με ακρίβεια πως θα εξελιχθεί ο στασιμοπληθωρισμός μέσα στους επόμενους μήνες. Αλλά αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η κρίση που χτύπησε το σύστημα το 2008 με την κατάρρευση της Λήμαν Μπράδερς δεν έχει ξεπεραστεί ακόμα. Τα μέτρα των κεντρικών τραπεζών και των κυβερνήσεων συγκάλυψαν το πρόβλημα. Αλλά ο ασθενής εξακολουθεί να βρίσκεται στην εντατική, σε κρίσιμη κατάσταση.
Σημειώσεις
1. Financial Times 10 June 2022, Us Inflation resumes rapid rise by accelerating in May
2. Eurostat, Statistics Explained, May 2021 - 2022
3. https://www.ons.gov.uk/economy/inflationandpriceindices
4. Trading Economics, Inflation Rate – By country
5. Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, το κλαμπ των 38 αναπτυγμένων, «δημοκρατικών» χωρών του πλανήτη. Η Ελλάδα και η Τουρκία είναι μέλη του ΟΟΣΑ από το 1961. Ο ΟΟΣΑ έγινε «διάσημος» την περίοδο των μνημονίων από την διαβόητη «εργαλειοθήκη» του, ένα σύνολο από νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που προσπάθησαν να επιβάλλουν οι δανειστές στην Ελλάδα.
6. Ben Wink, Business Insider India, June 1, 2021
7. World Bank slashes global growth forecast to 2,9%, Reuters June 7, 2022
8. Από τις 16.320 μονάδες στις 31 Δεκεμβρίου 2021 είχε πέσει στις 11.830 μονάδες στις 10 Ιουνίου.
9. Από τις 4766 μονάδες στις 31 Δεκεμβρίου 2021 στις 3900 στις 10 Ιουνίου.
10. Το χρηματιστήριο της Αθήνας αποτελεί εξαίρεση. Αλλά αυτό δεν οφείλεται σε κάποιον υποτιθέμενο δυναμισμό της ελληνικής οικονομίας αλλά απλά και μόνο στο γεγονός ότι είναι εδώ και πολλά χρόνια ένα χρηματιστήριο «μούμια», ένα ζόμπι.
11. Ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς (1883-1946) έγινε διάσημος για πρώτη φορά από την εναντίωσή του στις αρχές της δεκαετίας του 1920 στην επιβολή κυρώσεων στην ηττημένη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο Γερμανία. Οι ασφυκτικές κυρώσεις, έλεγε, θα οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια αργά ή γρήγορα σε ένα νέο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εξελίξεις επιβεβαίωσαν τις προβλέψεις του. Η οικονομική του θεωρία ήταν μια ακαδημαϊκή δικαιολόγηση της πολιτικής του New Deal που εφάρμοσαν οι κυβερνήσεις του Ρούσβελτ στις ΗΠΑ την περίοδο της «Μεγάλης Ύφεσης» της δεκαετίας του 1930.
12. Σύμφωνα με την κλασσική θεωρία το ακαθάριστο εισόδημα και το ακαθάριστο προϊόν είναι εξ ορισμού πάντα ίσα: τα εισοδήματα δημιουργούνται από την πώληση των αγαθών που παράγονται. Και αντίστροφα τα προϊόντα όλα μπορούν να αγοραστούν με το εισόδημα που έχει δημιουργηθεί. Ο Κέυνς υποστήριζε ότι η ταυτότητα αυτή διαταράσσεται από την αποταμίευση. Το αποτέλεσμα είναι να μειώνεται η ζήτηση και να οδηγείται η οικονομία στην ανισορροπία, την ανεργία και την ύφεση.
13. Ο Νίξον αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την προεδρία το 1974 ύστερα από το σκάνδαλο Watergate. Τον διαδέχτηκε ο αντιπρόεδρός του Τζέραλντ Φορντ.
14. Η ιστορία των Τυδώρ, https://tudorhistory.org/glossaries/d/debasement.html. Η περιεκτικότητα των νομισμάτων σε άργυρο αποκαταστάθηκε το 1551, την περίοδο της βασιλείας του (ανήλικου) γιού του Εδουάρδου ΣΤ’.
15. M είναι η ποσότητα του χρήματος, V η ταχύτητα κυκλοφορίας, P είναι το επίπεδο των τιμών και Τ ο αριθμός των συναλλαγών.
16. PATCO, Επαγγελματική Ένωση Ελεγκτών Εναέριας Κυκλοφορίας
17. https://libraries.uta.edu/news-events/blog/1981-patco-strike
18. https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/feb/08/bank-of-england-rising-inflation-workers-pay-andrew-bailey
19. Chartbook #122, What drives inflation, Adam Tooze Block, May 17, 2022
20. The globalization of inflation, Speech by Isabel Schnabel, Member of the Executive Board of the ECB at a conference in Vienna, 11 May 2022
21. Why a 1970s style stagflation crisis would hit the world’s poor hard, Adam Taylor, June 9.