Βιβλιοκριτική
Αντώνης Λιάκος: Η επιστροφή της Κοκκινοσκουφίτσας. Η Αριστερά, και πως να την σκεφτούμε σε κρίσιμους καιρούς

Εξώφυλλο του τευχους 104

Ένα παραμύθι με ανοιχτό τέλος

 

Η επιστροφή της Κοκκινουσκουφίτσας είναι μια μεταφορά που συμβολίζει κατά τον συγγραφέα τη σύνδεση δυο σημαντικών ζητημάτων στην Ελλάδα του 2014: το πρώτο είναι ότι 25 χρόνια μετά το 1989 και τον υποτιθέμενο θρίαμβο του καπιταλισμού η Αριστερά επιστρέφει στο προσκήνιο· το δεύτερο είναι ότι η παραδοσιακή πλοκή του παραμυθιού (δηλαδή η ιστορία της Αριστεράς και η αντίληψη της για τον κόσμο και το πως μπορεί να τον αλλάξει) δεν φαίνεται να λειτουργεί πια και χρειάζεται να ξανασκεφτούμε τι είδους Αριστερά χρειαζόμαστε στις συνθήκες της μόνιμης κρίσης του 21ου αιώνα. Το βιβλίο αποτελεί μια συλλογή άρθρων του Αντώνη Λιάκου που καλύπτουν τα 25 χρόνια από το 1989 μέχρι σήμερα. Δύο από αυτά πρωτοδημοσιεύτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και αφορούν το φαινόμενο του λαϊκισμού και τις επιπτώσεις της κατάρρευσης του σταλινισμού πάνω στην Αριστερά· τα υπόλοιπα τέσσερα είναι γραμμένα στην περίοδο των μνημονίων και επικεντρώνονται στη φύση και τα αίτια της κρίσης, τη στάση της Αριστεράς απέναντι στις μεταρρυθμίσεις και το πρόσωπο της Αριστεράς στον 21ο αιώνα.

 

Ο Λιάκος σωστά αντιλαμβάνεται ότι η Αριστερά στην εποχή της κρίσης δεν μπορεί να δώσει εναλλακτική λύση, αν δεν έχει απαντήσεις απέναντι στη θεμελιακή αφήγηση που χρησιμοποιεί η άρχουσα τάξη και τα κόμματα της για να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους. Η αντίληψη ότι η Ελλάδα είναι ένα στρεβλό και διεφθαρμένο κράτος τεμπέληδων του Νότου, που χρειάζεται μεταρρυθμίσεις για να γίνει ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος έχει χρησιμοποιηθεί διαχρονικά από την άρχουσα τάξη, είτε για να δικαιολογήσει τις εκσυγχρονιστικές πολιτικές του Σημίτη τη δεκαετία του 90, είτε πιο πρόσφατα για να παρουσιάσει το μνημόνιο ως περίπου μια ευκαιρία αναγέννησης της χώρας. Ο Λιάκος χρησιμοποιεί την ιστορική εμπειρία για να αντικρούσει πειστικά αυτά τα επιχειρήματα. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η ανάλυση του πως η επέκταση του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους είναι σαν την κορτιζόνη: αναγκαία για τη λειτουργία του άρρωστου καπιταλισμού και ταυτόχρονα ένα δηλητήριο που καταστρέφει τα νεφρά του.

Η ανάλυση του Λιάκου μένει όμως στα μισά του δρόμου. Από τη μια αποφεύγει να εξηγήσει τα δομικά αίτια της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης, και από την άλλη αποδέχεται μια αφήγηση που λέει ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η παγκόσμια διακίνηση κεφαλαίων και επενδύσεων και η μετακίνηση της παραδοσιακής βιομηχανίας από τον ανεπτυγμένο βορρά στις χώρες του τρίτου κόσμου καθιστά αδύνατη τη διατήρηση του κράτους πρόνοιας και διαλύει τη δυνατότητα αντίστασης στην αγορά που πρόσφερε το έθνος-κράτος. Ως εκ τούτου, τα περιθώρια για μια εναλλακτική αριστερή πολιτική είναι περιορισμένα, και το κεντρικό ζήτημα είναι τι είδους μεταρρυθμίσεις στα πλαίσια του συστήματος μπορεί να προωθήσει μια αριστερή κυβέρνηση. Η παγκοσμιοποίηση όμως δεν είναι μόνο μια νέα μορφή επίθεσης του κεφαλαίου στην εργασία σε παγκόσμιο επίπεδο· ταυτόχρονα είναι η επέκταση τόσο της καπιταλιστικής κρίσης, αλλά και της εργατικής, διεθνιστικής και αντι-ιμπεριαλιστικής αντίστασης σε παγκόσμιο επίπεδο. Παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο οι πολυεθνικές και η παγκόσμια διακίνηση κεφαλαίων· είναι και η αλληλεξάρτηση που τραβάει στη δίνη της κρίσης και των ανταγωνισμών τις ΗΠΑ, την ΕΕ, τη Ρωσία και την Κίνα· είναι οι παγκόσμιες αντιπολεμικές διαδηλώσεις του 2003, η παγκόσμια αντιρατσιστική 22 Μάρτη, οι μπαγκλαντεσιανοί εργάτες φράουλας στη Μανωλάδα.

Ενώ ο Λιάκος περιγράφει μια εικόνα απελπισίας και αδυναμίας απέναντι στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, είναι πολύ σημαντικό ότι παρουσιάζει τις αραβικές εξεγέρσεις ως μια νέα πηγή ελπίδας ότι μπορεί να υπάρξει εναλλακτική λύση. Εξίσου σημαντικό είναι ότι ο Λιάκος ανοίγει τη συζήτηση για την ιστορία της Αριστεράς με έναν ενδιαφέροντα τρόπο: πρέπει να δούμε αυτή την ιστορία σα συνέχεια (ΕΑΜ-Λαμπράκηδες-Πολυτεχνείο), ως επιλογή συμβόλων από το παρελθόν (ο Βελουχιώτης, ο Τσε), ως ρήξη και ασυνέχεια επειδή ‘οι καιροί έχουν αλλάξει’, ή ως κριτική ενσωμάτωση; Τι ρόλο πρέπει να έχουν στην αριστερά του 21ου αιώνα τα κινήματα για ανθρώπινα, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και τα κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση; Πως πρέπει η αριστερά να σταθεί απέναντι στην εμπειρία του σταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας; Αυτά είναι σημαντικά ερωτήματα, και ο Λιάκος αναδεικνύει μια σειρά από θέματα και προβλήματα.

Και πάλι όμως η ανάλυση τα αποφεύγει να αναμετρηθεί με θεμελιακά ζητήματα. Το μεταρρύθμιση ή επανάσταση δεν είναι μια φετιχιστική εμμονή κάποιων ξεπερασμένων αριστερών· είναι μια συζήτηση που επανέρχεται ξανά και ξανά στην ιστορία του κινήματος, γιατί αγγίζει τα ουσιώδη διλήμματα: μπορεί να μεταρρυθμιστεί ο καπιταλισμός; Είναι το κράτος ένα ουδέτερο εργαλείο που μπορεί μια αριστερή κυβέρνηση απλά να χρησιμοποιήσει; Μπορεί να αλλάξει το σύστημα από τα πάνω, ή η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας; Ποιά είναι η σχέση οικονομικών και πολιτικών αγώνων και τι είδους οργάνωση χρειάζονται; Χωρίς ανάλυση της ιστορικής εμπειρίας του πως η αριστερά έχει αντιμετωπίσει αυτά τα ζητήματα, στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο, περιοριζόμαστε σε τυπολογίες και αφαιρέσεις· χωρίς ανάλυση του τι ήταν η σταλινική αντεπανάσταση μένουμε απλά στο «παράδοξο» ότι ενώ οι κομμουνιστές στις καπιταλιστικές χώρες πάλευαν για τα δημοκρατικά δικαιώματα, τα «κομμουνιστικά» κράτη καταπίεζαν τους πολίτες τους.

Η επιστροφή της Κοκκινοσκουφίτσας είναι αναμφίβολα μια πραγματικότητα. Και ο Λιάκος έχει ασφαλώς δίκιο, ότι όπως κανείς αριστερός δεν μπορούσε να προβλέψει το 1914 ότι η πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση στον κόσμο θα γινόταν στην υπανάπτυκτη Ρωσία, με τον ίδιο τρόπο η μελλοντική ιστορία του κινήματος μπορεί να αλλάξει πλοκή με αναπάντεχο τρόπο. Αλλά αν δεν πατήσουμε σε μια βαθειά ανάλυση του τι είναι ο καπιταλισμός και οι κρίσεις του, και δεν διδαχτούμε από το πως προηγούμενες γενιές του κινήματος αντιμετώπισαν το θεμελιακό δίλημμα του “μεταρρύθμιση ή επάνασταση”, είμαστε καταδικασμένοι να κάνουμε νέα, αλλά εξίσου τραγικά λάθη.

Τιμή 13,80€, 198 σελίδες, Εκδόσεις Νεφέλη, 2014

Κώστας Βλασόπουλος