Άρθρο
Κίνα - Η Μεγάλη Πορεία της νέας Υπερδύναμης

22 Νοέμβρη 2022, Οι εργάτες της Foxconn συγκρούονται με την αστυνομία

Ο Γιώργος Ράγκος παρουσιάζει ένα βιβλίο που αναλύει τη μετάβαση της Κίνας από μισοαποικία σε κύριο ανταγωνιστή των ΗΠΑ.

 

Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, το κράτος που δημιουργήθηκε από την επανάσταση του 1949, σε μία μισο-φεουδαρχική και μισο-αποικιακή χώρα, είναι, σήμερα, μία αναδυόμενη υπερδύναμη και ο κύριος ανταγωνιστής της ηγεμονίας των ΗΠΑ. Σύμφωνα με το ΔΝΤ, το 2021, το ΑΕΠ της Κίνας ήταν 16,86 τρις δολάρια που ισούται με το 73,5% του αντίστοιχου ΑΕΠ των ΗΠΑ, περίπου ίσο με αυτό της ΕΕ και 3 φορές πάνω από αυτό της Ιαπωνίας. 

Το βιβλίο του Πάνου Γκαργκάνα: «Κίνα: από μισοαποικία σε υπερδύναμη», που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 22 από τις εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, πατάει πάνω «στη θεωρία του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό, του Τρότσκι για τη συνδυασμένη και ανισόμερη ανάπτυξη αλλά και του Τόνι Κλιφ για την επικράτηση του κρατικού καπιταλισμού στη Ρωσία και την Κίνα», για να μας προσανατολίσει να καταλάβουμε αυτή τη διαδρομή, να βρούμε τις αιτίες και τις δυνάμεις μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που τη διαμόρφωσαν, το «νήμα» που ενώνει τον Μάο, με τον Ντενγκ Χσιάοπινγκ και τον Σι Τζιπίνγκ σήμερα. Μέσα από αυτή τη διαδρομή θα βρούμε και τις απαντήσεις σε όλα τα ζητήματα της ταραγμένης συζήτησης για τη Κίνα, μέσα στην ελληνική και παγκόσμια αριστερά, όλες τις προηγούμενες δεκαετίες. Είναι ένα βιβλίο απαραίτητο για κάθε αγωνιστή/τρια που θέλει να καταλάβει και να αλλάξει τον κόσμο.

Αν και το καθεστώς της Κίνας, ακόμα και σήμερα, επικαλείται το μαρξισμό ως επίσημη ιδεολογία και χαρακτηρίζει τον κοινωνικό της σχηματισμό ως «σοσιαλισμό με κινεζικά χαρακτηριστικά», η Κίνα δεν έχει καμία σχέση με το σοσιαλισμό. Μπορούμε να παραθέσουμε πολλά στοιχεία. Αρκούν δύο: το πλουσιότερο 10% κατέχει το 70% του συνόλου του πλούτου των νοικοκυριών και πάνω από 300 εκατ. κάτοικοι στις πόλεις και στην ύπαιθρο ζουν κάτω από το «ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης». Είναι μία οικονομία που λειτουργεί με τρόπους παρόμοιους με οποιαδήποτε άλλη μεγάλη παγκόσμια καπιταλιστική δύναμη. Η πρόσφατη εξέγερση στη Foxconn είναι το αποτέλεσμα μίας πολιτικής που και δεν δίνει πόρους στην Υγεία και θέλει να κρατήσει ανοικτά τα εργοστάσια. Το ερώτημα είναι αν, στη πορεία αυτού του μετασχηματισμού, η Κίνα πέρασε από τον «σοσιαλισμό» στον «καπιταλισμό» και ποιος είναι ο ρόλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας (ΚΚΚ).

Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας

Η ιστορία της σύγχρονης Κίνας είναι άμεσα συνδεδεμένη με το ρόλο και το χαρακτήρα του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας (ΚΚΚ). Ένα ΚΚ, που ιδρύθηκε το 1921 αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, από το 1949 και μέχρι σήμερα, έχει καταφέρει να κρατήσει και τη συνοχή και τη συνέχειά του και να αποτελεί την αδιάλειπτη «πολιτική ηγεσία» αυτού του μετασχηματισμού. 

Ο πρώην Πρόεδρος της Κίνας αλλά και ΓΓ του ΚΚΚ, Πρόεδρος του Λαϊκού Κογκρέσου και του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (των ενόπλων δυνάμεων της Κίνας), Ζιανγκ Ζεμίν, το 2000, διατύπωσε τη θεωρία των «τριών αντιπροσωπεύσεων» για το ΚΚΚ. Σύμφωνα με αυτή, «το ΚΚΚ αντιπροσωπεύει τρεις κοινωνικές ομάδες στην κινεζική κοινωνία: τις προηγμένες παραγωγικές δυνάμεις, την προηγμένη κουλτούρα και τα θεμελιώδη συμφέροντα των πλατιών μαζών». Δηλαδή, εκπροσωπεί «ισότιμα» και την επιχειρηματική τάξη των ιδιωτικών και κρατικών επιχειρήσεων και τη μεσαία τάξη και τον εργαζόμενο και αγροτικό πληθυσμό. Πράγματι, για το πρόσφατο 20ο Συνέδριο εκλέχτηκαν 2.296 αντιπρόσωποι. Από αυτούς, μόλις, οι 771 είχαν την ιδιότητα «εργάτης». 

Αν και στην ουσία, το ΚΚΚ εκπροσωπεί τα συμφέροντα της κρατικής και ιδιωτικής άρχουσας τάξης, παρουσιάζεται ως ένα «εθνικό» Κόμμα που ενσωματώνει και εκπροσωπεί τα συμφέροντα «όλων» των κοινωνικών τάξεων. Θα δούμε ότι αυτή η, θεωρητικά, «διαταξική» εκπροσώπηση του ΚΚΚ δεν είναι καινούρια. Έχει τις ρίζες της στην προσπάθεια του ΚΚΚ να πάρει την εξουσία τη δεκαετία του 40.  

Η χαμένη επανάσταση της δεκαετίας του ‘20

Το ΚΚΚ σχηματίστηκε το 1921 από μόλις 13 αντιπρόσωπους. Τέσσερα χρόνια από τη Ρώσικη Επανάσταση και μέσα σε ένα πρωτόγνωρο κλίμα ριζοσπαστισμού και εξέγερσης που ακολούθησε το «Κίνημα της 4ης Μαΐου». Στόχος ήταν το νεαρό ΚΚΚ να παίξει ενεργό ρόλο μέσα στην κινέζικη εργατική τάξη κατά το πρότυπο των Μπολσεβίκων του Λένιν. 

Στις 4 Μαΐου του 1919 οι φοιτητές του Πεκίνου συγκεντρώθηκαν μπροστά στην πύλη Τιεν Αν Μεν για να διαμαρτυρηθούν για την αποδοχή από την κυβέρνηση της Συνθήκης των Βερσαλλιών που σήμαινε παράταση της κατοχής της Κίνας από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Ήταν το έναυσμα για την έναρξη της κινέζικης επανάστασης. Το ΚΚΚ έπαιξε κεντρικό ρόλο και μαζικοποιήθηκε γρήγορα. 

Το Κουομιντάνγκ (ΚΜΤ) ήταν το εθνικιστικό κόμμα που διεκδικούσε την ηγεσία στην επανάσταση. Ο «αντιιμπεριαλιστικός» στόχος του ήταν να ενοποιήσει την Κίνα σε ένα ανεξάρτητο κράτος προκειμένου οι κινέζοι καπιταλιστές και οι γαιοκτήμονες να μετατραπούν σε άρχουσα τάξη στη «χώρα τους». Το 1923 στράφηκε στη Ρωσία για βοήθεια. Η Ρωσία του Στάλιν ανταποκρίθηκε γιατί αναζητούσε «διεθνή στηρίγματα». Του έδωσε στρατιωτική υποστήριξη και εκπαίδευση. Και όχι μόνο. Υπό το θεωρητικό πρόσχημα ότι η επανάσταση στη Κίνα είναι «εθνικοαπελευθερωτική», και άρα η ηγεσία της επανάστασης «ανήκει» στην «αντιιμπεριαλιστική» αστική τάξη και στον πολιτικό της εκφραστή το ΚΜΤ, το ΚΚΚ παίρνει εντολή να συμμαχήσει με το ΚΜΤ. Η πολιτική και η δράση του ΚΚΚ θα πρέπει να «εναρμονιστούν» με τους «εθνικούς στόχους» του ΚΜΤ. Παρά τις σφοδρές αντιρρήσεις από μέλη του ΚΚΚ σ’ αυτή τη καταστροφική «γραμμή», το κύρος της «σοσιαλιστικής» Ρωσίας την επέβαλε. Έτσι ξεκίνησε η καταστροφή του ΚΚΚ και η ήττα της επανάστασης του 1925-27.

Το 1925 ξεκίνησε ένα μεγάλο και πολύμηνο απεργιακό κύμα στη Σαγκάη, στην Καντόνα, στο Χονγκ Κονγκ και σε άλλες πόλεις. Οι απεργίες ξεσηκώσανε και τους αγρότες. Στα τέλη του 1926 απλώθηκε ένα τεράστιο κύμα αγροτικών εξεγέρσεων. Όσο η επανάσταση προχωρούσε στις πόλεις και στην ύπαιθρο, και παρά τους συμβιβασμούς του ΚΚΚ, τόσο πλάταιναν και οι στόχοι πηγαίνοντας πολύ πιο πέρα από μία «εθνικοαπελευθερωτική» επανάσταση. Οι εργάτες βάζανε στόχο όχι μόνο τα «ξένα» αφεντικά αλλά και τους κινέζους καπιταλιστές. Αν και το ΚΚΚ υπέταξε αυτή τη δυναμική στους «εθνικούς στόχους» του ΚΜΤ, οι κινέζοι καπιταλιστές και φεουδάρχες δεν μπορούσαν να ρισκάρουν. Ο ξεσηκωμός των εργατών και αγροτών αποτελούσε απειλή για την κυριαρχία τους. Καθώς αυτή η απειλή γινόταν όλο και πιο ορατή, το ΚΜΤ στράφηκε ενάντια στο εργατικό κίνημα και στο ΚΚΚ με αποκορύφωμα τις μαζικές σφαγές του 1927 στη Σαγκάη και στη Βουχάν. Σχεδόν 40.000 μέλη του ΚΚΚ σφαγιάστηκαν και άλλοι τόσοι βρέθηκαν φυλακισμένοι. Οι λιγοστές εναπομείναντες δυνάμεις του ΚΚΚ, περίπου 2.000 μέλη, βρήκαν καταφύγιο στα βουνά. 

Ένα εσωτερικό Δελτίο του ΚΚΚ, τον Νοέμβριο του 1928, έγραφε ότι: «οι συνδικαλιστικές οργανώσεις μας έχουν μειωθεί στο ελάχιστο, οι κομματικοί μας πυρήνες στις πόλεις έχουν διαλυθεί και απομονωθεί. Πουθενά στην Κίνα δεν μπορούμε να βρούμε έστω και ένα στέρεο εργοστασιακό πυρήνα». 

Το ΚΚΚ αλλάζει

Από το 1928 και μετά, και με σχεδόν όλες τις δυνάμεις του σε «βάσεις» στα βουνά, το ΚΚΚ δεν ήταν πια ούτε «κομμουνιστικό», ούτε το «κόμμα της εργατικής τάξης». Διατήρησε μόνο τα σύμβολα και την ορολογία. Στη πραγματικότητα, μετασχηματίστηκε σε ένα κόμμα με αναφορά στους αγρότες, ως το «επαναστατικό υποκείμενο» που θα πρέπει να «στρατιωτικοποιηθούν» για να διεξάγουν ανταρτοπόλεμο. Όπως έγραψε ο Τρότσκι, στο «Ο Αγροτικός πόλεμος στην Κίνα και το προλεταριάτο» το 1932: «Είναι ένα πράγμα όταν ένα Κομμουνιστικό Κόμμα, που στηρίζεται σταθερά στο άνθος του προλεταριάτου των πόλεων, αγωνίζεται μέσω των εργατών να ηγηθεί ενός αγροτικού πολέμου. Είναι τελείως διαφορετικό πράγμα όταν μερικές χιλιάδες ή και δεκάδες χιλιάδες επαναστάτες, που είναι πραγματικά κομμουνιστές ή ονομάζονται έτσι, αναλαμβάνουν την ηγεσία ενός αγροτικού πολέμου χωρίς να έχουν σοβαρή υποστήριξη από το προλεταριάτο. Αυτή ακριβώς είναι η κατάσταση στην Κίνα». 

Παρά τις αντιξοότητες και τις μάχες με το στρατό του ΚΜΤ, το ΚΚΚ μεγάλωσε, μέσα στη κινέζικη ύπαιθρο, στη δεκαετία του ‘30. Οι αγρότες ζούσαν μέσα σε απελπιστική φτώχεια και παγιδευμένοι ανάμεσα στο γαιοκτήμονα και τον τοκογλύφο. Το ΚΚΚ αντιμετώπισε τους αγρότες σαν «ανθρώπινα όντα», υποσχέθηκε να τερματίσει την εξουσία των γαιοκτημόνων και να τους δώσει γη. Έτσι, κέρδισε την υποστήριξη των αγροτών. 

Το 1935, στο τέλος της «Μεγάλης Πορείας», ο Μάο, που έγινε ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του ΚΚΚ, προβάλλει σαν κύριο στόχο πάλης την «εθνική απελευθέρωση» από την εισβολή της Ιαπωνίας, που ξεκίνησε το 1931. Προτείνει στο ΚΜΤ να κάνουν «ενιαίο μέτωπο ενάντια στην Ιαπωνία». Στόχος του ΚΚΚ γίνεται «η ένωση όλων των Κινέζων πατριωτών για να αντισταθούν στην εχθρική επίθεση». Ο πόλεμος ενάντια στην γιαπωνέζικη εισβολή μετέτρεψε, μέσα σε λίγα χρόνια, το ΚΚΚ σε μία δύναμη ικανή να διεκδικήσει ακόμα και την εξουσία. Από 30.000 μέλη το 1937 έφτασαν σε 500.000 το 1940 και σε 1.200.000 το 1949. Οι Ιάπωνες έλεγχαν τις πόλεις και το σιδηρόδρομο, το ΚΚΚ όλες τις ενδιάμεσες υπαίθριες ζώνες. Όπου έφτανε το ΚΚΚ επέβαλε και την πληρωμή των ενοικίων «προς όφελος των γαιοκτημόνων» αλλά και την μείωση αυτών «προς όφελος των αγροτών». Για το ΚΚΚ, και τα δύο ήταν «προς όφελος της εθνικής ενότητας». 

Η Επανάσταση του 1949…

Μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και την ήττα της Ιαπωνίας, ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στο ΚΚΚ και το ΚΜΤ για τον έλεγχο της εξουσίας. Ούτε οι ΗΠΑ ούτε η ΕΣΣΔ θέλανε να πάρει την εξουσία το ΚΚΚ. Οι ΗΠΑ γιατί τρέμανε ότι θα μπορούσε να ευθυγραμμιστεί με τη Ρωσία και η Ρωσία γιατί έδινε προτεραιότητα στον έλεγχο των δικών της «σφαιρών επιρροής», όπως είχαν διαμορφωθεί μετά τη Γιάλτα, έναντι της υποστήριξης επαναστάσεων που δεν έλεγχε, και η Κίνα δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Αυτή η στάση καθόρισε και τις μελλοντικές ιμπεριαλιστικές πιέσεις, και των δύο, πάνω στη Κίνα. Όμως, ο στρατός του ΚΚΚ κέρδιζε συνεχώς νίκες ενάντια στις φθίνουσες και λιποταχτούσες δυνάμεις του ΚΜΤ που αναγκάστηκε να υποχωρήσει στο νησί της Ταϊβάν. 

Η κυριαρχία του ΚΚΚ δεν ήταν, μόνο, αποτέλεσμα της επικράτησης στα πεδία των μαχών. Το ΚΚΚ ήταν αυτό που πρόσφερε την ελπίδα ότι η ζωή θα μπορούσε και θα έπρεπε να είναι καλύτερη για όλους. Αυτή η «καλύτερη ζωή», για τους εργάτες σήμαινε δουλειές και καλύτερους μισθούς, για τους αγρότες το τέλος της κυριαρχίας των γαιοκτημόνων και λιγότερους φόρους, για την αστική και μεσαία τάξη, ένα όραμα «εθνικής και οικονομικής ανασυγκρότησης». 

Ο Μάο το θεωρητικοποίησε με το «μπλοκ των τεσσάρων τάξεων», όπου «οι τάξεις που πρέπει να ενωθούν στην ‘δημοκρατική δικτατορία του λαού’ είναι η εργατική τάξη, οι αγρότες, οι μικροαστοί της πόλης και η εθνική αστική τάξη… αυτή η κρατική μορφή θα διαρκέσει για μια ολόκληρη ‘ιστορική περίοδο’» και στο «Πρόγραμμα για τη Νέα Δημοκρατία» συνεχίζει: «καθήκον του νεοδημοκρατικού συστήματος είναι να απελευθερώσει την Κίνα από τα δεσμά της ξένης και φεουδαρχικής καταπίεσης, έτσι ώστε, ανάμεσα στα άλλα, να μπορεί να αναπτύσσεται ελεύθερα και η ιδιωτική-καπιταλιστική οικονομία...». Συμβολικά, η καινούργια σημαία της Κίνας είχε 5 αστέρια, ένα μεγάλο για το ΚΚΚ και τέσσερα μικρά για τις τέσσερις κοινωνικές τάξεις του «λαού». 

Αν και ποτέ δεν κυβέρνησε ο «λαός» στη Κίνα αλλά το ΚΚΚ, το ΚΚΚ ήταν ο πολιτικός φορέας αυτού του «μπλοκ» που πήρε την εξουσία το 1949. Η «θεωρία των τριών αντιπροσωπεύσεων» είναι η προσαρμογή στις σύγχρονες συνθήκες του «μπλοκ των τεσσάρων τάξεων».  

…δεν ήταν σοσιαλιστική 

Η επανάσταση του 1949 ήταν μία ήττα για τον ιμπεριαλισμό και η απόδειξη ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θα μπορούσαν να διαμορφώσουν τον μεταπολεμικό κόσμο όπως ακριβώς θα ήθελαν. Αλλά, σε αντίθεση με τη Ρωσική Επανάσταση του 1917, δεν ήταν, σε καμία περίπτωση, μια σοσιαλιστική επανάσταση όπου η εργατική τάξη καταλαμβάνει την πολιτική εξουσία και διοικεί την κοινωνία. 

Όταν ο στρατός του ΚΚΚ μπήκε στο Πεκίνο το 1949, εργάτες παρατάχθηκαν στους δρόμους για να τον καλωσορίσουν. Αλλά δεν έπαιξαν κανέναν ρόλο στην επανάσταση. Οι πόλεις της Κίνας, που ζει και εργάζεται η εργατική τάξη, καταλήφθηκαν από το ΚΚΚ «απ’ έξω». Αν και η περίοδος 1945-49 ήταν γεμάτη και με απεργίες, οι εργάτες είχαν εντολή να περιμένουν την «απελευθέρωση» τους όταν ο στρατός του ΚΚΚ μπει στις πόλεις. 

Αυτό καθόρισε τη «ταξική φύση» και τις οικονομικές προτεραιότητες του καθεστώτος που δημιούργησε το ΚΚΚ μετά την επανάσταση.

Από το Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός στην Πολιτιστική Επανάσταση

Ο Μάο και υπόλοιποι ηγέτες του ΚΚΚ ήταν πεπεισμένοι ότι: «εάν η Κίνα δεν εκσυγχρονίσει τη βιομηχανία της με ιλιγγιώδη ταχύτητα, θα συντριβόταν από τους ανταγωνιστές της». Εργαλείο για την επίτευξη αυτού του στόχου ήταν ο νέος κρατικός μηχανισμός που κτίστηκε μετά τη νίκη της επανάστασης. Αυτή η διαδικασία δημιούργησε μια γραφειοκρατία, αποκλειστικά από τα ανώτατα κλιμάκια του ΚΚΚ, για τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού, του στρατού και των μέσων παραγωγής. Αυτή η γραφειοκρατία έγινε η βασική κοινωνική δύναμη που θα καθόριζε στο εξής την οικονομική και πολιτική πορεία της χώρας. Αποτελούσε τη νέα άρχουσα τάξη της Κίνας και το ΚΚΚ ήταν η πολιτική της ενσάρκωση. 

Το αναπτυξιακό μοντέλο που υιοθέτησε το ΚΚΚ ήταν το μοντέλο του κρατικού καπιταλισμού της Ρωσίας του Στάλιν. Μοντέλο που περιλάμβανε τα βασικά χαρακτηριστικά που ο Μαρξ είχε αναλύσει ως εγγενή στοιχεία του καπιταλισμού: την εκμετάλλευση της εργασίας, την εξαγωγή υπεραξίας και την ορμή για συσσώρευση κεφαλαίου. Αυτό που ο Μαρξ αποκάλεσε «καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής», παρέμειναν ανέπαφες. 

Η Κίνα ξεκινούσε να οικοδομήσει έναν κρατικό καπιταλισμό σε χειρότερη αφετηρία από ότι ξεκινούσε η σταλινική Ρωσία. Στο πρώτο πενταετές πλάνο (1952-57) το 89% των επενδύσεων πήγε στη βαριά βιομηχανία και μόλις το 11% στη βιομηχανία καταναλωτικών αγαθών. Έδωσε ώθηση στην οικονομία και βελτίωσε την, μέχρι τότε απελπιστική, ζωή των εργατών και χωρικών. Το πρόβλημα ήταν η εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη του καπιταλισμού, σε Ανατολή και Δύση, τη «χρυσή δεκαετία του ‘50». Ο παγκόσμιος ανταγωνισμός «έτρεχε» με μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης από τον κινέζικο καπιταλισμό και το χάσμα μεγάλωνε. Αυτό έβαλε τεράστια πίεση πάνω στην άρχουσα τάξη για να αυξήσει ακόμα περισσότερο το ρυθμό ανάπτυξης σε μία φτωχή και σχεδόν «απομονωμένη» χώρα. Η άρχουσα τάξη ήταν διαιρεμένη για το πως μπορούσε να το πετύχει. Κυριάρχησε η άποψη του Μάο ότι αυτό θα μπορούσε να γίνει μόνο μέσα από «φιλόδοξα πλάνα» με μπόλικη «επαναστατική φρασεολογία» και μία εξαντλητική εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των εργατών και των αγροτών. 

Έτσι, το 1958, ξεκινάει το περίφημο «Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός». Με το βολονταριστικό σύνθημα «η Κίνα να ξεπεράσει τη Βρετανία και να πιάσει τις ΗΠΑ μέσα στα επόμενα 15 χρόνια», ξεκίνησε η βίαιη κολεκτιβοποίηση των αγροκτημάτων (λαϊκές κομμούνες) και μπήκαν ασύλληπτα πλάνα αύξησης της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής, όπως, πχ, «να ανέβει 7 φορές η βιομηχανική παραγωγή μέσα σε 5 χρόνια». Η μαοϊκή προπαγάνδα έβριζε τη «τυφλή πιστή στις αυθεντίες», διοργάνωνε συγκεντρώσεις όπου θαύμαζαν τις «λαμπρές επιτυχίες», καταδίκαζαν τον «συντηρητισμό» και έβαζαν νέους φανταστικούς στόχους στη παραγωγή. Οι αγρότες στις «λαϊκές κομμούνες» δουλεύαν ασταμάτητα από το πρωί ως το βράδυ, οι διευθυντές των εργοστασίων πίεζαν τους εργάτες για 18ώρες και 24ώρες βάρδιες. Αλλά τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά. Το «Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός» έγινε προς «το κενό». Αντί για την οικονομική ανάπτυξη ήρθε η ύφεση. Η ύφεση στη γεωργική παραγωγή ακολουθήθηκε από έναν εκτεταμένο λιμό με έως και 30 εκατομμύρια νεκρούς. 

Αυτή η καταστροφή αποδυνάμωσε τον Μάο μέσα στο ΚΚΚ. Αν και οι αντίπαλοί του ήταν το ίδιο προσηλωμένοι στον ίδιο ανταγωνιστικό στόχο «να φτάσουμε τη Δύση με κάθε κόστος», ο βολονταρισμός του Μάο ήταν αντιπαραγωγικός για την επίτευξη αυτού του κοινού στόχου. Ο Μάο αναγκάστηκε, τον Δεκέμβρη του 1958, να παραχωρήσει την θέση του Πρόεδρου της Κίνας στον Liu Shaoqi και στο διάστημα που ακολούθησε, αν και διατήρησε την Προεδρία του ΚΚΚ, έχανε όλο και περισσότερο επιρροή σε αντίθεση με την «μεταρρυθμιστική φράξια» των Λιου Σάοκι και Ντενγκ Χσιάοπινγκ. 

Η απάντηση των «μεταρρυθμιστών» ήταν η δημιουργία περισσότερων αγροτεμαχίων για ιδιωτική χρήση, περισσότερη ελεύθερη αγορά, περισσότερες επιχειρήσεις με αποκλειστική ευθύνη για τα δικά τους κέρδη ή ζημίες, πριμ παραγωγικότητας, αμοιβή με το κομμάτι. Αυτή η στροφή ενώ ξαναέδωσε κάποια ώθηση στη κινέζικη οικονομία δεν μπορούσε να επιλύσει τα δομικά προβλήματα μίας «κλειστής οικονομίας» που πρέπει να αντιμετωπίσει πολύ πιο αναπτυγμένες οικονομίες. Επιπλέον, με την Σινοσοβιετική ρήξη, του 1961, είχαν να αντιμετωπίσουν και μία εξωτερική στρατιωτική απειλή από τη «σοσιαλιστική» Ρωσία. Η απάντηση ήταν να αναπτύξει η Κίνα πυρηνικό οπλοστάσιο. Αυτό, εκτός των άλλων, αποσπούσε ακόμα περισσότερους πολύτιμους πόρους από την οικονομία. 

Η «φράξια των μεταρρυθμιστών» μετέτρεψε τον Μάο σε έναν αρχηγό-βιτρίνα μέσα στο ΚΚΚ, διατηρώντας, όμως, ανέπαφο, για «λόγους ενότητας και συνέχειας», το κύρος του ως τον «ηγέτη της επανάστασης». Αυτό το «κύρος», ο Μάο το έστρεψε εναντίον των «μεταρρυθμιστών» για να μπορέσει να ξαναγίνει κυρίαρχος. Αυτή η σύγκρουση ήταν η «Πολιτιστική Επανάσταση». Μία δεκαετία αιματηρού εμφυλίου πολέμου για την εξουσία στο ΚΚΚ και στην άρχουσα τάξη. Ούτε «επανάσταση μέσα στην επανάσταση» ούτε «ταξική πάλη ενάντια στους καπιταλιστές», όπως δήλωνε ο Μάο και υποστήριζαν οι μαοϊκές οργανώσεις στη Δύση. Ο Μάο «κατέβασε» αυτή τη μάχη στους δρόμους, και μακριά από τα εργοστάσια, γιατί αν την είχε περιορίσει στα όρια του ΚΚΚ και της άρχουσας τάξης θα την είχε χάσει, αν «έβαζε στο παιχνίδι» την εργατική τάξη, αυτή θα τους είχε ανατρέψει όλους είτε «μαοϊκούς» είτε «μεταρρυθμιστές». Γι’ αυτό στηρίχτηκε σε μια γενιά νεαρών Κινέζων, κύρια μαθητών και φοιτητών, που οργανώθηκαν στους λεγόμενους «Ερυθρούς Φρουρούς». 

Αλλά, ακόμα και έτσι, σ’ αυτές τις συνθήκες, η Πολιτιστική Επανάσταση ξέφυγε από τους «σχεδιασμούς» του Μάο. Το σύνθημα «είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι» πέρασε τις πύλες των εργοστασίων. Η εργατική τάξη μπήκε μπροστά, σαν μία ανεξάρτητη δύναμη, με ένα τεράστιο απεργιακό κύμα. Στη Σαγκάη, το Γενάρη του 1967, οι απεργίες απλώθηκαν σε όλους τους χώρους, διεκδικώντας αυξήσεις, λιγότερες ώρες δουλειάς και καλύτερες συνθήκες. Το κίνημα έφτασε να κηρύξει τη «Λαϊκή Κομμούνα της Σαγκάης». Μαζί με την εισβολή της εργατικής τάξης στο προσκήνιο, εμφανίστηκε και η επαναστατική αριστερά που υποστήριζε ότι το πρόβλημα δεν ήταν θέμα προσώπων αλλά μίας «Κόκκινης Καπιταλιστικής Τάξης». Αυτή ήταν η περίπτωση της ομάδας Σενγκ Βου Λιέν που απέκτησε πανεθνική φήμη τον Μάρτιο του 1968 με την δημοσίευση του Μανιφέστου: «Που βαδίζει η Κίνα;», και υπάρχει στο Παράρτημα του βιβλίου. Μπροστά σ’ αυτή την «υπαρξιακή» απειλή, οι διαφορές στην άρχουσα τάξη και στο ΚΚΚ «πήγαν στην άκρη». Ο Μάο δήλωσε ότι «η Πολιτιστική Επανάσταση δεν αφορά τους εργάτες» και κάλεσε τους «ερυθροφρουρούς» να μην πηγαίνουν στα εργοστάσια γιατί οι απεργίες ήταν «αντεπαναστατικές» και «οικονομίστικες». Στο τέλος, έβαλε μπροστά το στρατό για τη βίαιη λήξη με τον μαζικό εκτοπισμό 17 εκατομμυρίων φοιτητών στην ύπαιθρο για «επανεκπαίδευση». 

Σοσιαλιστική οικονομία της ελεύθερης αγοράς

Αν και ο Μάο διατηρούσε την εξουσία στο ΚΚΚ, οι «μεταρρυθμιστές» παρέμειναν η «σιωπηλή» πλειοψηφία μέχρι τον θάνατό του, το 1976. Αμέσως μετά, και μέσα σε ένα μήνα, οι πιστοί του Μάο, η λεγόμενη «συμμορία των τεσσάρων», εκκαθαρίστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες και χωρίς να «ανοίξει μύτη». Η άμεση κυριαρχία του «μεταρρυθμιστή» Ντενγκ Χσιάοπινγκ στο ΚΚΚ, έδειξε μια άρχουσα τάξη αποφασισμένη να αποκηρύξει στη πράξη το «μαοϊσμό» και την «κλειστή οικονομία». 

Ήταν καθαρό ότι ο στόχος «να φτάσει η Κίνα την Δύση» μπορεί να γίνει εφικτός μόνο μέσα από την ελάττωση του κρατικού ελέγχου πάνω στην παραγωγή και, πάνω από όλα, με το άνοιγμα στον δυτικό καπιταλισμό, και ειδικά στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία, προκειμένου να «έρθουν επενδύσεις», ξένη τεχνολογία και τελικά να ανοίξουν οι πόρτες στις κινεζικές επενδύσεις στο εξωτερικό. Αυτό το άνοιγμα, όμως, το εγκαινίασε ο Μάο όταν αποκαθιστούσε τις σχέσεις με τις ΗΠΑ. Το 1971, ο Νίξον συναντιόταν με τον Μάο στο Πεκίνο, όταν την ίδια στιγμή οι Αμερικάνοι ρίχνανε τόνους βομβών στο Βιετνάμ. 

Οι μεταρρυθμίσεις του Ντενγκ, και κυρίως από το 1992 με την υιοθέτηση του δόγματος: «σοσιαλιστική οικονομία της ελεύθερης αγοράς», άνοιξαν το δρόμο που βαδίζει ακόμα και σήμερα η Κίνα. Ήταν ένα πραγματικό «Άλμα προς τα Εμπρός». Από το 1978, η ετήσια αύξηση του ΑΕΠ ήταν κατά μέσο όρο 9,5%, ποσοστό που περιγράφεται από την Παγκόσμια Τράπεζα ως «η ταχύτερη διατηρούμενη επέκταση από μια μεγάλη οικονομία στην ιστορία», με την Κίνα να διπλασιάζει το ΑΕΠ της κάθε περίπου οκτώ χρόνια. Το 1978, οι συνολικές εξαγωγές ήταν 10 δις. δολάρια, το 2008 φτάσανε τα 1.430 δισ. δολάρια και το 2009 έγινε ο μεγαλύτερος εξαγωγέας αγαθών στον κόσμο. Ο κατάλογος είναι μακρύς. 

Ταυτόχρονα, η μετάβαση στην αγορά δημιούργησε αλλαγές στην ταξική δομή της χώρας. Μια πλούσια επιχειρηματική τάξη αναδύθηκε και συγχωνεύτηκε με τα ανώτερα κλιμάκια της κρατικής εξουσίας προσθέτοντας μια ιδιωτική καπιταλιστική διάσταση στην παλιά κρατική καπιταλιστική άρχουσα τάξη. Εκατομμύρια πρώην κρατικοί εργάτες έχουν χάσει τις δουλειές τους στα παλιά βιομηχανικά κέντρα, ενώ εκατομμύρια άλλοι έχουν μεταναστεύσει από την ύπαιθρο για να σχηματίσουν μια νέα εργατική τάξη στα χιλιάδες «πολυεθνικά» και «κινέζικα» εργοστάσια που συγκεντρώνονται στα νοτιοανατολικά. 

Η κινέζικη εργατική τάξη 

Μέχρι και το 1978, το 80% του πληθυσμού της Κίνας ήταν αγρότες. Το 2020, αυτό είχε συρρικνωθεί στο 40%. Μέσα σε σαράντα χρόνια έλαβε χώρα μια μαζική μετανάστευση εκατοντάδων εκατομμυρίων φθηνού εργατικού δυναμικού στις πόλεις. Δουλεύοντας πολλές ώρες με χαμηλούς μισθούς, σε αυστηρή εργασιακή πειθαρχία και χωρίς ανεξάρτητα συνδικάτα για να τους υπερασπιστούν. Πίσω, λοιπόν, από τις δυτικές μυθολογίες περί της «ανωτερότητας της ελεύθερης αγοράς και του καπιταλισμού» ή αυτές του καθεστώτος περί «ανωτερότητας του σοσιαλισμού με κινέζικα χαρακτηριστικά που μπορεί να αυξάνει τις παραγωγικές δυνάμεις περισσότερο από ότι ο καπιταλισμός», η πηγή της κινέζικης οικονομικής ανάπτυξης βρίσκεται στην ιλιγγιώδη ποσοτική αύξηση της εργατικής τάξης, μέσω της εσωτερικής μετανάστευσης, και στην σκληρή εκμετάλλευση της. 

Αυτό δεν είναι κάποιο καινούριο φαινόμενο. Αντίθετα, έχει χαρακτηρίσει επανειλημμένα την εκβιομηχάνιση και έχει τροφοδοτήσει την καπιταλιστική ανάπτυξη σε όλο τον κόσμο τα τελευταία διακόσια χρόνια. Ωστόσο, η περίπτωση της Κίνας είναι χαρακτηριστική, όχι μόνο επειδή αυτή η διαδικασία έχει χρονικά συμπυκνωθεί και οι μεταναστευτικοί αριθμοί ανέρχονται σε εκατοντάδες εκατομμύρια, αλλά και επειδή έγινε στη περίοδο της «παγκοσμιοποίησης» που, ως μέρος της οποίας, η Κίνα χαλάρωσε τους ελέγχους ξένων κεφαλαίων και αναζήτησε επενδυτικές ευκαιρίες στο εξωτερικό, όπως η Cosco στο λιμάνι του Πειραιά.

Για την Αριστερά της ανατροπής του καπιταλισμού, ο μοναδικός «σύμμαχος» στην Κίνα είναι η εργατική τάξη. Μία εργατική τάξη που δεν «αντιπροσωπεύεται» από το ΚΚΚ, που έχει προσθέσει εκατοντάδες εκατομμύρια δυνάμεις στο «διεθνές προλεταριάτο», που είναι συγκεντρωμένη σε τεράστια εργοστασιακά συγκροτήματα και δίνει συνέχεια μάχες και απεργεί απέναντι και στα «κόκκινα κρατικά» και στα πολυεθνικά αφεντικά. Μία εργατική τάξη που «πιάνει το κόκκινο νήμα» των εργατικών εξεγέρσεων από τη δεκαετία του 1920 και μέχρι σήμερα. 

Γι’ αυτό, και ο επίλογος του βιβλίου μας θυμίζει ότι, από την Αθήνα ως τη Σαγκάη, η ελπίδα είναι μία: «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!».