Η επιστήμη προχωράει, αλλά το σύστημα πισωγυρίζει.
Η Αργυρή Ερωτοκρίτου γράφει για τη διαδρομή από τα δημόσια συστήματα Υγείας στη διάλυσή τους.
Βρισκόμαστε σε μία περίοδο μεγάλων αντιφάσεων. Ενώ γίνονται σημαντικά επιτεύγματα στην επιστήμη αυτά δεν μπορούν να αξιοποιηθούν από τη μεγάλη πλειονότητα του κόσμου. Τα χρόνια της πανδημίας φέρνουν στην επιφάνεια τη διαπίστωση ότι ο καπιταλισμός δεν είναι προοδευτικός σε ό,τι αφορά την ευημερία των ανθρώπων.
Ο δείκτης ανάπτυξης των ανθρώπων (Human Development Index- HDI), που εισήγαγαν τα Ηνωμένα Έθνη το 1990, δείχνει ότι για πρώτη φορά, δεκαετίες προόδου ξηλώνονται από την πανδημία. Ο δείκτης αυτός περιλαμβάνει την εκπαίδευση ενός ανθρώπου, την ευημερία του και τα χρόνια που αναμένεται να ζήσει κατά μέσο όρο.1 Με λίγα λόγια, οι άνθρωποι πεθαίνουν νεότεροι σε σχέση με τα χρόνια πριν την πανδημία. Αυτή η διαπίστωση δεν έρχεται από τις φτωχές χώρες, αντίθετα έρχεται από τις ΗΠΑ, τη μητρόπολη του καπιταλισμού. Και μάλιστα έρχεται με ένα σκληρά ταξικό τρόπο: ενώ το προσδόκιμο ζωής πέφτει από τα 78,6 χρόνια το 2019 στο 76,1 χρόνια για το γενικό πληθυσμό το 2021, για τους αυτόχθονες των ΗΠΑ ή τους Ινουίτ στην Αλάσκα και τον Καναδά, το προσδόκιμο ζωής κατέβηκε στα 65 χρόνια. Όσο ήταν δηλαδή κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Στην πραγματικότητα, η ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών μέσα στον καπιταλισμό, στην ίδια την υγεία, έχει ταξικό πρόσημο. Εύκολα μπορούμε να το δούμε με το παράδειγμα των εμβολίων κατά του SARS-CoV-2. Η επιστήμη κατόρθωσε ταχύτερα από ποτέ να ανακαλύψει τα εμβόλια κατά του ιού, όμως τα εμβόλια –ακριβώς επειδή στον καπιταλιστικό είναι ένα ακόμη προϊόν με στόχο το κέρδος– πουλήθηκαν κατά κύριο λόγο στις πλουσιότερες χώρες. Έμειναν έτσι ακάλυπτα τα φτωχότερα εκατομμύρια ανθρώπων στον πλανήτη, με αποτέλεσμα θανάτους και πολλαπλές μεταλλάξεις του ιού. Το παράδειγμα της Ινδίας είναι τραγικό: ενώ η χώρα αυτή είναι μία από τις μεγαλύτερες παραγωγούς φαρμακευτικών προϊόντων παγκοσμίως, προτίμησε να εξάγει τα εμβόλια για τον κορωνοϊό αντί να τα χορηγεί στον δικό της πληθυσμό. Δεκάδες χιλιάδες φτωχοί πλήρωσαν με τη ζωή τους την επιλογή του ακροδεξιού πρωθυπουργού Μόντι.2
Από την άλλη, αν μία ασθένεια δεν προσλαμβάνει πανδημικό χαρακτήρα ή δεν επηρεάζει τις πλουσιότερες χώρες, το σύστημα αδιαφορεί. Η ελονοσία είναι μία τέτοια περίπτωση. Η ανακάλυψη του εμβολίου απέναντι σε ένα από τα παράσιτα που προκαλούν την ελονοσία το 2021 ήταν ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα των τελευταίων χρόνων. Η ελονοσία σκοτώνει ένα παιδί κάθε λεπτό και οι χώρες στις οποίες το πρόβλημα οξύνεται είναι αυτές της υποσαχάριας Αφρικής. Οι έρευνες για το συγκεκριμένο εμβόλιο γίνονται από το 1985. Σαράντα ολόκληρα χρόνια χρειάστηκαν για την παραγωγή ενός τόσο σημαντικού εμβολίου. Το ζήτημα δεν είναι το πόσο προχωρημένη είναι η επιστήμη αλλά ποιες είναι οι προτεραιότητες του συστήματος. Το κέρδος μπαίνει πάνω από όλα ακόμα και στα ζητήματα της έρευνας, του φαρμάκου και της υγείας.
Από τα πρώτα χρόνια της ανάδυσης του καπιταλισμού το ζήτημα της δημόσιας υγείας αντιμετωπίστηκε με τους όρους του κέρδους. Όσο ακόμη υπήρχε αφθονία εργατικών χεριών, το θέμα των δημόσιων δομών υγείας για τους εργάτες, τις εργάτριες και τα παιδιά τους ήταν παντελώς αδιάφορο για το αστικό κράτος. Μόνο για τα λοιμώδη νοσήματα στήθηκαν δομές όχι βέβαια υγείας αλλά εγκλεισμού (άσυλα ανιάτων, λοιμωδών κ.ά.), που ακόμη και αυτά στηρίζονταν στα ψίχουλα των «φιλάνθρωπων» μεγαλοαστών κυριών.
Καθώς όμως οι ίδιες οι άθλιες συνθήκες δουλειάς και ζωής της εργατικής τάξης αύξαιναν τις αρρώστιες, οι παρεμβάσεις του κράτους για να προσφέρει υγιές, εύρωστο εργατικό δυναμικό στους καπιταλιστές ήταν πλέον αναγκαία. Ένα σύστημα υγείας που θα «επισκευάζει» το εργατικό δυναμικό για να μπορεί να είναι αποδοτικότερο στην παραγωγή υπεραξίας για τα αφεντικά.
Ταυτόχρονα, η τεχνολογική ανάπτυξη δημιουργούσε και την ανάγκη για ένα εργατικό δυναμικό πιο μορφωμένο, πιο εξειδικευμένο, που δεν ήταν εύκολο να αντικατασταθεί άμεσα και συνεπώς δεν μπορούσε πλέον με την ίδια ευκολία να αντιμετωπίζεται ως αναλώσιμο. Η ανάπτυξη της δημόσιας εκπαίδευσης και της δημόσιας υγείας είναι άμεσα δεμένες. Έτσι, από την παιδική εργασία και την τεράστια θνητότητα κάτω από τις κακουχίες των αρχών του καπιταλισμού, περάσαμε στην περίοδο όπου οι ανάγκες της οικονομίας για εξειδικευμένη εργασία από τη μία αλλά και το ζήτημα να μην πεθαίνουν τόσο νωρίς αυτοί οι εξειδικευμένοι εργάτες, δημιούργησαν την ανάγκη της οργάνωσης της υγείας αλλά και της παιδείας.
Προφανώς, στην δημιουργία και κυρίως στην καλυτέρευση αυτών των δημόσιων δομών περίθαλψης, ειδικά μετά τον Β’ΠΠ, έπαιξαν σημαντικό ρόλο και οι διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος. Ήταν τα μεταπολεμικά κινήματα των δεκαετιών του εξήντα που και στην Ελλάδα ανάγκασαν το κράτος να πολλαπλασιάσει και τις δομές υγείας (αλλά και εκπαίδευσης) φτάνοντας στο ξεκίνημα της δεκαετίας του '80 και την ίδρυση του ΕΣΥ.
Το «κοινωνικό κράτος» έφτασε να διευρύνεται ιδιαίτερα μέσα στα μεταπολεμικά χρυσά χρόνια του καπιταλισμού. Ταυτόχρονα «οι υπηρεσίες υγείας (...) χρησιμεύουν και στη διατήρηση του εργατικού δυναμικού, αλλά παραλλήλως είναι και μηχανισμοί για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής με την παροχή έστω μιας μίνιμουμ φροντίδας στους ηλικιωμένους, τους ανήμπορους και τους μακροχρόνια άνεργους. Αυτές οι αμφισημίες αποκτούν άλλη βαρύτητα όταν το κεφάλαιο διαπιστώνει ότι το κόστος των κρατικών παροχών πλήττει το ποσοστό κέρδους του».3
Συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους
Μέσα στη σημερινή περίοδο της πολυκρίσης του συστήματος, το βάρβαρο πρόσωπο του καπιταλισμού φαίνεται καθαρά. Διεθνώς οι κυβερνήσεις μέσα από τις πολιτικές των ιδιωτικοποιήσεων στους τομείς της υγείας αφήνουν τα πιο ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού χωρίς περίθαλψη: τους ηλικιωμένους, τα άτομα με αναπηρίες ή ζητήματα ψυχικής υγείας, τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, τους ανέργους, τα τρανς άτομα.
Κατά τη διάρκεια των Μνημονιακών χρόνων στην Ελλάδα η κρατική χρηματοδότηση για τη δημόσια υγεία συρρικνώθηκε σημαντικά. Συγκεκριμενοποιήθηκε με κλεισίματα νοσοκομείων –άρα και μείωση των διαθέσιμων κλινών– μείωση του αριθμού των υγειονομικών μέσω της μη αναπλήρωσης των θέσεων εκείνων που έβγαιναν σε σύνταξη. Έτσι τα νοσοκομεία από 140 που ήταν το 2008, το 2017 έφτασαν τα 123 και μαζί με αυτά καταργήθηκαν 9.000 κλίνες.4 Η Ελλάδα διαθέτει από τις λιγότερες κλίνες ανά 1.000 κατοίκους στην Ευρωπαϊκή Ένωση –λειτουργούν 4,2 κλίνες ανά 1.000 κατοίκους όταν ο μέσος όρος στην ΕΕ είναι 4,6 ανά 1.000 κατοίκους και η Γερμανία διαθέτει 8/1.000.5 Η εικόνα μείωσης νοσοκομειακών κλινών είναι σχεδόν καθολική στις χώρες του ΟΟΣΑ από το 2009 και μετά.6 (γράφημα 1) Από τα δημόσια νοσοκομεία στην Ελλάδα, με βάση τα στοιχεία της ΠΟΕΔΗΝ, υπάρχουν 45 000 κενές οργανικές θέσεις υγειονομικού προσωπικού. Πλάι στις πολιτικές της μείωσης των κρατικών δαπανών για την υγεία πάει η ενίσχυση του ιδιωτικού τομέα. Το 2020 οι κρατικές δαπάνες για την υγεία επί του ΑΕΠ είναι από τις χαμηλότερες στην ΕΕ ενώ το μέγεθος των ιδιωτικών εξόδων του κάθε πολίτη της χώρας είναι από τα μεγαλύτερα αναλογικά. (γράφημα 2)
Οι Συμπράξεις Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) προωθούνται εδώ και χρόνια σε όλα τα συστήματα υγείας. Η συσχέτιση μεταξύ του βαθμού ιδιωτικοποίησης των συστημάτων υγείας με τη χειρότερη πορεία στην πανδημία έγινε ολοφάνερη με δραματικό τρόπο. «Μία αύξηση της τάξης του 10% στον ιδιωτικό τομέα συσχετίζεται με 4,3% αύξηση των κρουσμάτων COVID-19 και με 4,9% αύξηση στους θανάτους από COVID-19».7 Στην Ιταλία εκδηλώθηκε στην αρχή της πανδημίας με εκατόμβες νεκρών. Ο Βιτόριο Ανιολέτο, λοιμωξιολόγος, έδινε σε συνέντευξη του στην εφημερίδα Εργατική Αλληλεγγύη την εικόνα: «Μία από τις αιτίες των δυσκολιών μας σήμερα είναι η ιδιωτικοποίηση του συστήματος υγείας. (...) Το 1981 (...) υπήρχαν 530 χιλιάδες κρεβάτια, τώρα έχουμε λιγότερα από 230.000 και αυτός ο αριθμός όλο και μειώνεται ενώ των ιδιωτικών αυξάνεται».8 Στην Ελλάδα από τους 199 αξονικούς τομογράφους που είναι συμβεβλημένοι με τον ΕΟΠΥΥ μόνο οι 48 ανήκουν στο δημόσιο, από τους 323 μαστογράφους μόνο οι 52 είναι σε δημόσια νοσοκομεία. Όσα προγράμματα «Φώφη Γεννηματά» για την πρόληψη του καρκίνου του μαστού και να εξαγγέλλει υποκριτικά η κυβέρνηση της Ν. Δημοκρατίας, η αλήθεια είναι σκληρή - ολόκληρες περιοχές της χώρας δεν καλύπτονται καν από άποψη εξοπλισμού για τις μαστογραφίες.
Λίγους μήνες νωρίτερα ξεδιπλώθηκε ένα πρωτοφανές απεργιακό κίνημα στις δομές υγείας της Βρετανίας που συνεχίζεται ακόμα και σήμερα.9 Το 1960 αναλογούσαν περίπου 11 κλίνες ανά 1.000 κατοίκους (η καλύτερη αναλογία στην Ευρώπη). Το 2019 αυτή η αναλογία πέφτει στο 2,3/1.000 κατοίκους. Νοσηλευτές, διασώστες στα ασθενοφόρα, ειδικευόμενοι γιατροί του NHS απεργούν συστηματικά διεκδικώντας αυξήσεις μισθών πάνω από τον πληθωρισμό, προσλήψεις προσωπικού και ασφάλεια στα νοσοκομεία. Είναι χαρακτηριστικές οι δηλώσεις των απεργών απέναντι στη λάσπη που προσπαθεί να εξαπολύσει η κυβέρνηση των Τόριδων «Είναι πιο πιθανό για τους ασθενείς να βρουν διαθέσιμο ασθενοφόρο τώρα που απεργούμε παρά τις ημέρες που δουλεύουμε». Ένα από τα μεγαλύτερα συνδικάτα νοσηλευτών που συμμετέχουν στις απεργίες –το Royal College of Nursing– προκήρυξε για πρώτη φορά απεργία ύστερα από 106 χρόνια. Μαζικές κινητοποιήσεις για την προάσπιση της δημόσιας υγείας οργανώνονται και στην Ισπανία. Στις 12 Φλεβάρη ένα εκατομμύριο διαδηλωτές κατέκλυσαν τους δρόμους της Μαδρίτης. Η μεγάλη εικόνα είναι κοινή, τα δημόσια συστήματα υγείας υποχρηματοδοτούνται και συρρικνώνονται από τις κυβερνήσεις, τμήματά τους ιδιωτικοποιούνται και την ίδια στιγμή οι εργαζόμενοι στην υγεία απαντούν με απεργιακές κινητοποιήσεις κερδίζοντας στο πλευρό τους ολόκληρα τμήματα της κοινωνίας.
Στην Ελλάδα οι απεργιακές κινητοποιήσεις των υγειονομικών παίζουν καθοριστικό ρόλο για την κατάσταση της δημόσιας υγείας αλλά και για την ανοδική πορεία του εργατικού κινήματος τους τελευταίους μήνες. Ήδη από την αρχή της πανδημίας και την επιβολή του ανορθολογικού μέτρου της καραντίνας από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, οι υγειονομικοί έσπασαν τις απαγορεύσεις με απεργιακές συγκεντρώσεις στις πύλες των νοσοκομείων τους στις 7 Απρίλη του 2020. Έτσι άνοιξε ο δρόμος και της κατάκτησης μέτρων προστασίας μέσα στην πανδημία αλλά και των αγωνιστικών κινητοποιήσεων και από άλλα εργατικά κομμάτια μέσα στην καραντίνα.
Αντίσταση στις επιθέσεις
Η κυβέρνηση της ΝΔ πηγαίνοντας προς τις εκλογές προσπαθεί να περάσει τέσσερα μεγάλα χτυπήματα ιδιωτικοποίησης του ΕΣΥ που τα παρουσιάζει ως λύσεις σε μία σειρά από προβλήματα. Το πρώτο είναι η νοσηλεία ασθενών σε ιδιωτικές κλινικές για να λύσουν το πρόβλημα των ράντζων στα δημόσια νοσοκομεία. Τα σωματεία των υγειονομικών απάντησαν άμεσα ξεσκεπάζοντας τις προθέσεις της κυβέρνησης. Οι ιδιωτικές κλινικές θα λαμβάνουν ζεστό κρατικό χρήμα, οι ασθενείς θα βρίσκονται σε κίνδυνο και το δημόσιο σύστημα υγείας θα συνεχίζει να βρίσκεται υποστελεχωμένο. Οι ιδιωτικές κλινικές ξεδιαλέγουν τα ελαφρύτερα περιστατικά και λαμβάνουν διπλάσια αποζημίωση από τον ΕΟΠΥΥ για τις υπηρεσίες τους. Αν παρ' όλα αυτά η κατάσταση ενός ασθενή χειροτερέψει σε μία από αυτές τις κλινικές, τότε έχουν δικαίωμα να τους επιστρέψουν στα δημόσια νοσοκομεία.
Το δεύτερο είναι η ιδιωτικοποίηση της θεραπείας του παιδικού καρκίνου. Μέσα από τις συναλλαγές με τη Μ. Βαρδινογιάννη η κυβέρνηση θέλει να ιδιωτικοποιήσει τις παιδο-ογκολογικές κλινικές. Είναι οι κλινικές των νοσοκομείων «Αγ. Σοφία» και «Αγλαΐα Κυριακού» που αντιμετωπίζουν το 80% των περιστατικών καρκίνου σε όλη τη χώρα. Τα σωματεία των εργαζομένων στα δύο αυτά νοσοκομεία αντιδρούν. Ξεκίνησαν απεργιακές κινητοποιήσεις έχοντας στο πλευρό τους και τους συνοδούς και γονείς των μικρών ασθενών.
Το τρίτο είναι η προσπάθεια απόλυσης όλων των εργαζομένων στις υπηρεσίες σίτισης, καθαριότητας και φύλαξης των νοσοκομείων και η είσοδος εργολαβιών στα νοσοκομεία. Δεκάδες φορές τα σωματεία απέδειξαν ότι οι εργολάβοι κοστίζουν περισσότερο στον προϋπολογισμό, χειροτερεύουν τις παρεχόμενες υπηρεσίες και τσακίζουν τις συνθήκες δουλειάς των εργαζομένων σε αυτές τις υπηρεσίες. Τέλος, ο νόμος που ψηφίστηκε το Δεκέμβρη του 2022 δίνει το δικαίωμα σε ιδιώτες γιατρούς να μπαίνουν στο ΕΣΥ και στους γιατρούς του ΕΣΥ να δουλεύουν και εκτός δημοσίου με σκοπό να λυθεί το ζήτημα της υποστελέχωσης αλλά και το ζήτημα των αυξήσεων στους γιατρούς του δημοσίου.
Το μπαράζ των απεργιακών κινητοποιήσεων στα δημόσια νοσοκομεία κατάφερε τα τελευταία χρόνια να κρατήσει στη δουλειά χιλιάδες συμβασιούχων υγειονομικών που η κυβέρνηση σκόπευε να απολύσει. Κράτησαν ανοιχτές ολόκληρες κλινικές αλλά και νοσοκομεία που η κυβέρνηση έβαλε στο μάτι. Τον Γενάρη του 2022 η κυβέρνηση ήθελε να κλείσει το παιδιατρικό νοσοκομείο Πεντέλης για να το μετατρέψει σε εμβολιαστικό κέντρο. Η προσπάθεια κατέρρευσε χάρη στις κινητοποιήσεις.
Τον Δεκέμβρη του 2022 η Μ. Γκάγκα, αναπληρώτρια υπουργός Υγείας, ανακοινώνει την πρόσθεση της κυβέρνησης να μετατρέψει μία σειρά από νοσοκομεία της Κρήτης σε κέντρα Υγείας. Λίγες βδομάδες αργότερα η ίδια βρέθηκε περικυκλωμένη μέσα στο νοσοκομείο της Ιεράπετρας από χιλιάδες διαδηλωτές. Ήταν από τα πρώτα μαζικότατα συλλαλητήρια που ξεδιπλώνονται έκτοτε σ' ολόκληρη την Κρήτη. Το φθινόπωρο του 2022 στο νοσοκομείο «Γεννηματάς» της Αθήνας οι παθολόγοι αποφασίζουν να σταματήσουν τις παράνομες υπερωρίες, προχωράνε σε επαναλαμβανόμενες στάσεις εργασίας και κάνουν γνωστό ότι οι ασθενείς κινδυνεύουν κάτω από την υποστελέχωση αλλά και την υπερπληρότητα που έφτανε στο 400%.
Ο ρόλος της αντικαπιταλιστικής αριστεράς είναι κρίσιμος σε όλες αυτές τις μάχες. Αρχικά, χάρη στις πρωτοβουλίες της αναπτύχθηκαν όλα αυτά τα βήματα. Στη συνέχεια καθόρισε τη γενίκευση τους κερδίζοντας ότι την ημέρα ψήφισης του νομοσχεδίου που ήθελε να ιδιωτικοποιήσει το ΕΣΥ, την 1η Δεκέμβρη του 2022, έγινε πανδημοσιοϋπαλληλική απεργία. Υπάρχει και ένα τρίτο στοιχείο όμως στο οποίο ο ρόλος της αντικαπιταλιστικής αριστεράς είναι πολύτιμος. Σ' αυτούς τους αγώνες βρίσκεται την ίδια στιγμή η απάντηση στο ερώτημα πώς μπορούμε να σώσουμε τη δημόσια υγεία και για ποια υγεία παλεύουμε. Μέσα από αυτές τις απεργιακές κινητοποιήσεις οι εργαζόμενοι μπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι μόνο εκείνοι ξέρουν ποιος είναι ο ασφαλής τρόπος να λειτουργούν οι δομές υγείας και όχι οι κάθε λογής διοικητές-μάνατζερ, υπουργοί και «μεγάλοι ευεργέτες». Ότι δηλαδή έχουν στα χέρια τους και τη γνώση πώς πρέπει να είναι η υγεία για να ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλης της κοινωνίας αλλά και τη δύναμη για να το επιβάλουν απέναντι σε όποια κυβέρνηση και αν έχουμε.
Σημειώσεις
1. https://thenextrecession.wordpress.com/2022/
09/11/life-expectancy-and-human-development-in-the-21st-century/
2. https://www.kathimerini.gr/world/561512518/koronoios-i-india-tha-exagei-okto-ekat-doseis-emvolion-ton-oktovrio/
3. “Καπιταλισμός Ζόμπι”, Chris Harman, εκδ. Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, κεφάλαιο 5
4. Πανδημία covid 19: o καπιταλισμός στη δύση του, εκδ. Σύγχρονη εποχή, τμήμα υγείας- πρόνοιας της ΚΕ του ΚΚΕ
5. Ourworldindata.org
6. Health at a glance 2021: OECD Indicators
7. Δες 1
8. Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1414 18/3/2020
9. https://socialistworker.co.uk/news/rcn-nurses-strike-sees-big-picket-lines-and-solidarity