Η κηδεία του Γρηγόρη Λαμπράκη στις 28 Μάη 1963
Ο Λέανδρος Μπόλαρης θυμίζει εκείνες τις συγκλονιστικές εξελίξεις
Υπάρχουν γεγονότα τα οποία συμπυκνώνουν εξελίξεις χρόνων και πυροδοτούν μια νέα εκρηκτική αλληλουχία. Ένα τέτοιο γεγονός ήταν η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη βουλευτή της Αριστεράς στις 22 Μάη του 1963 στη Θεσσαλονίκη. Η έκρηξη οργής που ακολούθησε την επίσημη αναγγελία του θανάτου του (27 Μάη) γκρέμισε την κυβέρνηση της ΕΡΕ του Καραμανλή του «εθνάρχη» της Δεξιάς.
Σύμβολο
Ο Γρ. Λαμπράκης εκλέχτηκε βουλευτής Α’ Πειραιά, ως συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ,1 στις εκλογές της 29ης Οκτώβρη του 1961. Ήταν οι εκλογές «της βίας και της νοθείας». Με την υψηλή επίβλεψη του Καραμανλή ένα κεντρικό επιτελείο που συντόνιζε στρατό, αστυνομία, χωροφυλακή, ΚΥΠ κάθε λογής παρακρατική συμμορία εξαπέλυσε ένα πελώριο κύμα βίας και τρομοκρατίας μέχρι και τη μέρα των εκλογών. Οσο για τη νοθεία, έφτασε σε τραγελαφικά επίπεδα˙ τότε καθιερώθηκε η φράση «ψήφισαν και τα δέντρα». Δυο μέλη της Ν. ΕΔΑ δολοφονήθηκαν: ο ηλεκτροτεχνίτης Στ. Βελδεμίρης στις 26/10 στη Θεσσαλονίκη και ο στρατιώτης Δ. Κερπινιώτης στην Αρκαδία στις 29/10.
Ο στόχος αυτής της τεράστιας επιχείρησης ήταν να τρομοκρατηθεί το κίνημα που φούντωνε και είχε δώσει στην Αριστερά το 25% στις εκλογές του 1958. Πράγματι, η ΕΡΕ κέρδισε τις εκλογές, η ΕΔΑ έπεσε στο 14% αλλά το κίνημα δεν τρομοκρατήθηκε. Αντίθετα, κλιμάκωσε τις μάχες του. Ο Λαμπράκης έγινε σύμβολο του κόσμου που αψηφούσε την καραμανλική τρομοκρατία, γιατί έμπαινε μπροστά και γινόταν κόκκινο πανί για την κυβέρνηση και το Παλάτι.
Στις 13 Μάρτη είχε ξαπλώσει με μια γροθιά μέσα στην αίθουσα της βουλής τον Κ. Παπαδόπουλο, βουλευτή Κιλκίς της ΕΡΕ που μαζί με άλλους «συναδέλφους» είχαν επιτεθεί σε βουλευτές της ΕΔΑ. Ο Παπαδόπουλος ήταν «οπλαρχηγός» του Ελληνικού Εθνικού Στρατού (ΕΕΣ) που είχαν εξοπλίσει οι ναζί στην Κατοχή για να πολεμήσουν τον ΕΛΑΣ. Μεταπολεμικά πέρασε από το «πλυντήριο», έβαλε τη ναζιστική στολή στη «ναφθαλίνη» και έγινε βουλευτής της «εθνικοφρόνου παρατάξεως».2
Ο Λαμπράκης έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στο κίνημα για τον πυρηνικό αφοπλισμό, ένα διεθνές κίνημα που φούντωνε σε όλο τον κόσμο εκείνη την εποχή. Στις αρχές Απρίλη είχε συμμετάσχει στην πορεία που οργάνωνε το βρετανικό Κίνημα για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό (CND) από το Ολντεμάρστον -βάση έρευνας για πυρηνικά όπλα- στο Λονδίνο. Στην Ελλάδα, ο Σύνδεσμος Νέων για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό «Μπέρτραντ Ράσελ»3 πήρε την πρωτοβουλία για μια αντίστοιχη πορεία από το Μαραθώνα στην Αθήνα στις 21 Απρίλη του 1963.
Η κυβέρνηση του Καραμανλή απαγόρεψε αμέσως την πορεία. Και έστησε ένα πελώριο μηχανισμό για να την αποτρέψει τον κόσμο να συμμετέχει, κινητοποιώντας χιλιάδες αστυνομικούς, χωροφύλακες και τις παρακρατικές συμμορίες.
Ο Λαμπράκης, χρησιμοποιώντας τη βουλευτική του ασυλία, έσπασε μόνος τον κλοιό των χωροφυλάκων και των παρακρατικών και βάδισε κάμποσα χιλιόμετρα κρατώντας τη σημαία με το σύμβολο της ειρήνης αλλά στο τέλος τον συνέλαβαν. Δεν ήθελαν να φτάσει και να συναντηθεί με τον κόσμο που είχε αρχίσει να συγκεντρώνεται σε σημεία της διαδρομής και ιδιαίτερα στον κόμβο της Βασιλίσσης Σοφίας με τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Οι συλλήψεις έφτασαν τις 2 χιλιάδες, ανάµεσά τους: «οι διοργανωτές της πορείας: ο Μιχάλης Περιστεράκης πρόεδρος του Συνδέσμου ‘Μπέρτραντ Ράσελ’, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Αλέκος Αλεξανδράκης και η Αλίκη Γεωργούλη, ο ζωγράφος Μίνως Αργυράκης και δεκάδες συνδικαλιστές».4
Στις 22 Μάη ο Λαμπράκης ήταν στη Θεσσαλονίκη για να μιλήσει σε εκδήλωση της Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη. Η εκδήλωση τελικά πραγματοποιήθηκε σε κλειστό χώρο, λόγω των απειλών για αντισυγκεντρώσεις «αγανακτισμένων πολιτών». Όμως και πάλι, ο Λαμπράκης και ο Γ. Τσαρουχάς, βουλευτής της ΕΔΑ, προπηλακίστηκαν ενώ έμπαιναν στο κτίριο. Οι «αγανακτισμένοι πολίτες» εκτός από απειλές εκτόξευαν και πέτρες. Η αστυνομία τους παρακολουθούσε απαθής.
Το χτύπημα που σκότωσε τον Λαμπράκη το έδωσαν με το περίφημο τρίκυκλο που οδηγούσαν δυο ρεμάλια τραμπούκοι της «εθνικοφροσύνης», ο Γκοτζαμάνης και ο Εμμανουηλίδης. Ήταν και οι δυο μέλη του λεγόμενου «Συνδέσμου Αγωνιστών και Θυμάτων Εθνικής Αντιστάσεως», με αρχηγό τον Ξ. Γιοσμά. Είχε γίνει γνωστός με το προσωνύμιο «φον Γιοσμάς», γιατί στην Κατοχή ήταν επικεφαλής του «λόχου προπαγάνδας» του Εθελοντικού Ελληνικού Στρατού του ταγματάρχη Πούλου που ακολούθησε τους ναζί μετά την υποχώρησή τους από την Ελλάδα. Καταδικάστηκε από το ειδικό δικαστήριο δωσιλόγων, αλλά σύντομα «ανακυκλώθηκε» από το μετεμφυλιακό κράτος της Δεξιάς.
Η κυβέρνηση της ΕΡΕ φρόντιζε ιδιαίτερα τη συμμορία του φον Γιοσμά. Η Υπηρεσία Πληροφοριών του Πολιτικού Γραφείου του Πρωθυπουργού και η ΚΥΠ εξασφάλιζαν πλουσιοπάροχη ενίσχυση, ο Χολέβας, γ.γ του Υπουργείου Βορείου Ελλάδος χατίρια για τον οικοδομικό συνεταιρισμό του «συνδέσμου» στην Άνω Τούμπα.5 Μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη ήρθε στο φως μια φωτογραφία με τον Εμμανουηλίδη να χαιρετά χαμογελαστός το βασιλικό ζεύγος στην είσοδο του δημοτικού σχολείου της Τριανδρίας σε τελετή για την «προικοδότηση απόρων κορασίδων». Ο Εμμανουηλίδης, εκτελώντας χρέη τελετάρχη και σωματοφύλακα αποθανατίζεται δίπλα στο Χολέβα και τον υποστράτηγο Μήτσου της Χωροφυλακής.6
Η «αντισυγκέντρωση» των παρακρατικών συμμοριών είχε οργανωθεί από την Αστυνομία και την Χωροφυλακή. Ο υποστράτηγος Κ. Μήτσου, ο διευθυντής της Αστυνομίας Πόλεων Ε. Καμουτσής, ο μοίραρχος Καπελώνης της Ασφάλειας ήταν οι καθημερινοί καθοδηγητές των παρακρατικών και οι επιτελείς του δολοφονικού σχεδίου εκείνης της νύχτας. Αυτό το αποκάλυψε η δικαστική έρευνα, στην οποία προσπάθησε να βάλει κάθε εμπόδιο ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, ο Κόλλιας (το 1967 έγινε ο πρώτος «πρωθυπουργός» της χούντας). Κι όλους αυτούς τους συντόνιζε η κυβέρνηση και ο Καραμανλής.
Ο Λαμπράκης ξεψύχησε στις 27 Μάη. Η σωρός του μεταφέρθηκε με τρένο στην Αθήνα και κάθε στάση μετατρεπόταν σε μαζικό συλλαλητήριο. Η κηδεία που έγινε στις 28 του μηνός στο Α’ Νεκροταφείο έγινε ένα τεράστιο οργισμένο συλλαλητήριο με εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.
Στις 11 Ιούνη ο Καραμανλής υπέβαλε την παραίτησή του. Τελικά οι εκλογές έγιναν τον Νοέμβρη: «Το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών και η πρεσβεία στην Αθήνα εκτιμούσαν ότι ο Καραμανλής θα κέρδιζε τις εκλογές… Ο ίδιος ο Καραμανλής ήταν μάλλον βέβαιος ότι θα επικρατούσε και μάλιστα είχε αποκλείσει το ενδεχόμενο συνεργασίας με το μικρό κόμμα των Προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη. Έτσι, όταν τα αποτελέσματα ανέδειξαν πρώτο κόμμα την Ένωση Κέντρου με 42%... η πολιτική τάξη και η κοινή γνώμη κατελήφθησαν μάλλον εξαπίνης».7
Τι σήμαινε η ΕΡΕ
Στην πραγματικότητα, η κατάρρευση της κυβέρνησης της ΕΡΕ ήταν ένα μεγάλο στραπάτσο για την άρχουσα τάξη:
«Η ΕΡΕ, όταν κέρδισε για πρώτη φορά τις εκλογές το 1956 με νέο τότε αρχηγό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, είχε σχηματίσει κυβέρνηση με τρεις φιλόδοξους στόχους. Ο πρώτος ήταν η σύνδεση της ελληνικής οικονομίας με την Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά που τότε ξεκινούσε. Ο δεύτερος, να παίξει το ρόλο του ορμητηρίου του ΝΑΤΟ για την περιοχή της Μέσης Ανατολής σε ανταγωνισμό με την Τουρκία που διεκδικούσε τον ίδιο ρόλο. Και ο τρίτος, να μην αφήσει την Αριστερά και το κίνημα να σηκώσουν κεφάλι.
Ήταν και οι τρεις στόχοι δύσκολοι και φιλόδοξοι, αν θυμηθούμε ότι το 1956 ήταν η χρονιά της αποτυχημένης επέμβασης των Αγγλογάλλων στο Σουέζ, η Κύπρος είχε ξεκινήσει τον αντιαποικιακό αγώνα το 1955 και οι ευρωπαϊκές χώρες ήταν διαιρεμένες ανάμεσα στην Αγγλόφιλη Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών και τη Γαλλογερμανική Κοινή Αγορά που αργότερα έγινε ΕΟΚ και ΕΕ. Η άρχουσα τάξη αντιμετώπιζε διλήμματα και η συνοχή της ήταν δύσκολη. Ωστόσο πιο δύσκολος αποδείχθηκε ο τρίτος στόχος.
Το 1958 η ΕΡΕ αναγκάζεται να κάνει ξανά εκλογές επειδή μια σειρά επώνυμα στελέχη διαφώνησαν και αποχώρησαν και από την κυβέρνηση και από το κόμμα. Το αποτέλεσμα δεν ήταν να γίνει αξιωματική αντιπολίτευση το Κέντρο όπως όλοι υπολόγιζαν, αλλά η ΕΔΑ. Λιγότερο από εννιά χρόνια από το τέλος του Εμφύλιου, με τις φυλακές και τα ξερονήσια γεμάτα κόσμο της Αριστεράς, με τα έκτακτα μέτρα σε ισχύ, ο κόσμος δεν φοβήθηκε να ψηφίσει την Αριστερά.
Είναι λάθος να θεωρείται η εκλογική άνοδος της Αριστεράς το 1958 σαν ένα τυχαίο γεγονός που οφειλόταν εν μέρει στον εκλογικό νόμο και εν μέρει στην κρίση του Κέντρου. Η αυτοπεποίθηση από τη μαζική στροφή αριστερά εκφράστηκε και με την άνοδο των εργατικών αγώνων και με το νέο φοιτητικό κίνημα που ήδη είχε ξεκινήσει και γνώρισε κλιμάκωση στις αρχές της δεκαετίας του ‘60».8
Αυτοί οι αγώνες φόβιζαν την άρχουσα τάξη. Γι’ αυτό η κυβέρνηση της ΕΡΕ προσπάθησε να πισωγυρίσει το κίνημα με την καταστολή και την επανεργοποίηση όλου πλέγματος των «έκτακτων μέτρων», των νόμων και των διαταγμάτων του Εμφυλίου. Οι εκλογές της «βίας και νοθείας» το 1961 κομμάτι αυτής της προσπάθειας ήταν.
Το εκλογικό πραξικόπημα δεν τρομοκράτησε αλλά εξόργισε τον κόσμο. Και επειδή στράφηκε και ενάντια στους υποψήφιους της Ένωσης Κέντρου που είχε αρχηγό τον Γ. Παπανδρέου οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερη απομόνωση της κυβέρνησης. Η Ένωση Κέντρου υποτίθεται ότι θα ήταν μια ασφαλής για την άρχουσα τάξη εναλλακτική. Ο Παπανδρέου δεν χρειαζόταν άλλωστε αντικομουνιστικά διαπιστευτήρια: ήταν ο πρωθυπουργός των Εγγλέζων τον Δεκέμβρη του ’44. Όμως, αναγκάστηκε να κηρύξει τον «Ανένδοτο» με αίτημα να φύγει η παράνομη κυβέρνηση. Οι αγώνες φουντώνουν και γενικεύονται με το αίτημα να φύγει η κυβέρνηση και ότι συμβόλιζε. Σε αυτή την συγκυρία έρχεται η δολοφονία του Λαμπράκη.
Κινηματική έκρηξη
Στα τέλη Φλεβάρη του 1963 η κυβέρνηση ανακοίνωσε το σχέδιο της αναθεώρησης του Συντάγματος που έχει μείνει γνωστό ως «βαθεία τομή». Η «τομή» έδινε τη δυνατότητα ακόμα και για τη διάλυση «αντεθνικών» κομμάτων και περιόριζε την «καταχρηστική» χρήση δικαιωμάτων όπως η απεργία. Στην ομιλία που είχε κάνει ο «εθνάρχης» της Δεξιάς στην κοινοβουλευτική του ομάδα στις 16 Φλεβάρη, είχε πει: «ισχυραί ομάδες καταχρώνται των συνταγματικών των δικαιωμάτων με απεργίας και διεκδικήσεις και δημιουργούν εντυπώσεις». Και βέβαια «δεν επιτρέπεται ο κομμουνισμός να λειτουργεί ελευθέρως εις βάρος του καθεστώτος».9
Το 1962 είχε «κλείσει» με μαζικές φοιτητικές κινητοποιήσεις για το 15% για την Παιδεία «όχι προίκα για τη Σοφία». Η κυβέρνηση είχε δώσει προίκα στην αδελφή του «Κοκού», που είχε παντρευτεί το διάδοχο του ισπανικού θρόνου Χουάν Κάρλος, το ευτελές ποσό των 9 εκ δραχμών και είχε διπλασιάσει τη βασιλική επιχορήγηση. Δύο από τα συνθήματα που ακούστηκαν στις οργισμένες φοιτητικές διαδηλώσεις του τέλους του ’62 ήταν τα «να σπουδάσουν οι φτωχοί» και «μάθημα στο Μον Παρνές», το πολυτελές ξενοδοχείο-καζίνο στην Πάρνηθα που είχε εγκαινιάσει με τυμπανοκρουσίες ο Καραμανλής.
Το φοιτητικό κίνημα είχε δώσει σκληρές μάχες τα προηγούμενα χρόνια. Η ανώτατη εκπαίδευση έχει μπει σε φάση μαζικοποίησης και ο νέος κόσμος που έμπαινε στις σχολές και δεν κουβαλούσε τα βάρη της ήττας της Αριστεράς στον Εμφύλιο άρχισε να δίνει μάχες για να καταργηθούν τα δίδακτρα για να φύγει η αστυνομία από τις σχολές (που δρούσε με τη μορφή του «Σπουδαστικού» της Ασφάλειας) για να φτιαχτούν φοιτητικοί σύλλογοι που να μπαίνουν μπροστά στους αγώνες.
Όπως αναφέρει μια μελέτη για την ιστορία του φοιτητικού κινήματος: «Την Τρίτη και την Τετάρτη 14 Ιανουαρίου 1959 θα δημοσιευθούν ειδήσεις σχετικά με την σαρανταοκτάωρη αποχή των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθήνας. Η κινητοποίηση οργανώνεται από τη ΔΕΣΠΑ [Διοικούσα Επιτροπή Συλλόγων Πανεπιστημίου Αθηνών] με αιχμή την ελλιπή χρηματοδότηση με αποτέλεσμα το Ίδρυμα να αναστείλει τις ατελείς εγγραφές των δικαιούχων φοιτητών…Το φοιτητικό κίνημα γοργά μετασχηματίζεται σε κίνημα του 1-1-4, της υπεράσπισης του ακαδημαϊκού ασύλου και των ακαδημαϊκών ελευθεριών, ενώ στις αρχές Δεκεμβρίου πλάι στο 114 θα εμφανιστεί και το σύνθημα για το 15% για τις δαπάνες για την Παιδεία».
Η δεκαετία του ’60 διεθνώς είναι η περίοδος που οι ιδέες της αμφισβήτησης του συστήματος ζωντανεύουν ξανά με κέντρο τα πανεπιστήμια. Η Ελλάδα δεν είναι μια εξαίρεση από αυτό το ρεύμα που θα φτάσει στο Μάη του 1968. Η κυβέρνηση έστησε την ΕΚΟΦ (Εθνική Κοινωνική Οργάνωση Φοιτητών) μια οργάνωση ακροδεξιών τραμπούκων για να κρατήσει τον έλεγχο στα πανεπιστήμια. Οι ΕΚΟΦίτες τρομοκρατούσαν αμφιθέατρα και έσπαγαν συγκεντρώσεις, έκαναν νοθείες σε φοιτητικούς συλλόγους. Πολλοί ΕΚΟΦίτες θα γίνονταν στελέχη της χούντας. Άλλοι -κι όχι απαραίτητα διαφορετικοί- θα γίνονταν δήμαρχοι, υπουργοί και βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας.
Τον Γενάρη του 1963 ξεκίνησε η συγκλονιστική απεργία των εκπαιδευτικών, της ΟΛΜΕ και της ΔΟΕ, που κράτησε είκοσι ολόκληρες μέρες με συμμετοχή να φτάνει στο 100%. Η απεργία είναι τόσο δυνατή που ακόμα και οι γυμνασιάρχες που καλεί ο γραμματέας του υπουργείου για να τους διατάξει να πείσουν τους εκπαιδευτικούς να σταματήσουν την απεργία, του δηλώνουν ότι μόνη αρμόδια για μια τέτοια απόφαση είναι η ΟΛΜΕ. Το κύμα της συμπαράστασης είναι τέτοιο που οι ηθοποιοί και θιασάρχες αποφασίζουν να δώσουν μέρος από τις εισπράξεις των παραστάσεων στο απεργιακό ταμείο.10
Οι εκπαιδευτικοί δεν ήταν εξαίρεση. «Στις 6/2/63 εβδομήντα επτά συνδικάτα συγκεντρώνονται στη λέσχη υπαλλήλων Εθνικής Τράπεζας. Αποφασίζουν συγκεντρώσεις για τις 11/2 και ένταση του αγώνα. Γίνονται μεγάλες συγκεντρώσεις στα θέατρα Κεντρικό και Ακροπόλ…Αμέσως μετά, οι συνεργαζόμενες οργανώσεις, τώρα 82, διατυπώνουν αίτημα άμεσης με νόμο αύξησης μισθών-μεροκάματων 20% και συντάξεων 30%. Αυτές θα οργανώσουν τώρα τη μεγάλη Πρωτομαγιάτικη Συγκέντρωση στον Παναθηναϊκό.
Στις 15 Φεβρουαρίου κινητοποιήσεις, διαδηλώσεις φοιτητών με την ευκαιρία της συγκέντρωσης 1 εκατομμυρίου υπογραφών για το αίτημα 15% για τις δαπάνες της Παιδείας. Η αστυνομία τους χτυπάει στα Προπύλαια και τις αίθουσες του κεντρικού κτιρίου. 15 φοιτητές τραυματίες.
Περίπου 50.000 εργάτες διαφόρων κλάδων βρίσκονται σε απεργία στις 19 Φεβρουαρίου…Την επόμενη 20 Φεβρουαρίου μετά από συγκέντρωση στο θέατρο Σαμαρτζή χιλιάδες εργαζόμενοι διαδηλώνουν στο κέντρο της Αθήνας. Συγκρούσεις με την αστυνομία στην Ομόνοια, την Πατησίων και τους γύρω δρόμους. Επικεφαλής των διαδηλωτών είναι οι οικοδόμοι».11
Το εργατικό κίνημα έπαιρνε φόρα από τα τέλη της δεκαετίας του ’50. Μια εργατική μάχη που έχει αφήσει ιστορία, είναι η απεργία των οικοδόμων την 1 Δεκέμβρη του 1960. Η απεργία είχε καλεστεί από τα σωματεία των οικοδόμων με αιτήματα για τις συντάξεις και την ασφάλιση. Όταν η κυβέρνηση απαγόρεψε την πορεία οι απεργοί συγκρούστηκαν με την αστυνομία και το «Μηχανοκίνητο» της (πρώτη ρίψη δακρυγόνων σε διαδήλωση):
«Οι οικοδόμοι αρπάζουν ξύλα από την αποθήκη που βρίσκεται στην οδό Αγησιλάου. Ξηλώνουν τις πλάκες από τα πεζοδρόμια και ετοιμάζονται να υπερασπιστούν με όλα τα μέσα τη ζωή τους. Η επίθεση γίνεται βιαιότερη και τότε οι οικοδόμοι απαντούν με τα ξύλα, πέτρες, κι ότι άλλο βρίσκεται μπροστά τους. Ξηλωμένα πεζοδρόμια, ξύλα, πέτρες, φεϊγβολάν, αίματα, καπέλα αστυνομικών στο χώμα, σειρήνες ασθενοφόρων, πυροσβεστικών, κραυγές τραυματιών και φωνές διαμαρτυρίας των απεργών που παραμένουν ακλόνητοι μπροστά στο ΕΚΑ δίνουν το μέτρο για την έκταση και ένταση των συγκρούσεων που αναστάτωσαν την Αθήνα».12
Το εργατικό κίνημα έδινε μάχη για να πάρει στα χέρια του τα συνδικάτα. Από τον Εμφύλιο και μετά η ΓΣΕΕ ελεγχόταν από μια κλίκες «εργατοπατέρων» όπως είχαν ονομαστεί ουσιαστικά διορισμένων από την κυβέρνηση και την ασφάλεια και με άμεση ανάμιξη της Αμερικάνικης Πρεσβείας που πρόσφερε την «τεχνογνωσία» της και σε αυτό το επίπεδο.13 Εκείνη την περίοδο πρόεδρος της ΓΣΕΕ ήταν ο Φ. Μακρής. Κάθε συνδικάτο έπρεπε να υπογράψει δήλωση νομιμοφροσύνης η οποία ανέφερε ότι «μάχεται με συνέπειαν τον Κομμουνισμόν και τα ολοκληρωτικά συστήματα και … πιστεύει εις την Συνεργασίαν των τάξεων».
Από τα μέσα του 1962 δεκάδες σωματεία και ομοσπονδίες αρχίζουν να συντονίζονται και να διεκδικούν τον εκδημοκρατισμό μαζί με την πάλη για τα άλλα αιτήματα. Τον Φλεβάρη του 1963, μετά τις συγκεντρώσεις και τις απεργίες εκείνων των μηνών, συγκροτούν την Κίνηση των 115 Συνεργαζόμενων Εργατοϋπαλληλικών Οργανώσεων». Έτσι έμεινε στην ιστορία παρόλο που στα επόμενα χρόνια θα έφτανε να συσπειρώνει περίπου 700 συνδικάτα.
Στις 6 Απρίλη του 1964 μια μεγάλη εργατική διαδήλωση που πανηγυρίζει για την ήττα της ΕΡΕ στις εκλογές του Φλεβάρη αλλά βάζει μπροστά και τα αιτήματα του κόσμου που την γκρέμισε. Στη διαδήλωση των «115» συμμετείχαν περίπου 100 χιλιάδες εργαζόμενοι. «Κύρια συνθήματα: ‘Έξω οι Μακρήδες’, Έκδημοκρατισμός’, ‘20% αυξήσεις’…Την ώρα που η Επιτροπή ήταν στη Βουλή οι διαδηλωτές φώναζαν ‘θα σε διώξουμε Μακρή όπως τον Καραμανλή’, ‘Πάρε θέση Παπανδρέου’».14
Η ΕΔΑ της «αυτοσυγκράτησης»
Η περίοδος που ανοίγει από το 1958 είναι γεμάτη ευκαιρίες για την Αριστερά να καθορίσει την πορεία των γεγονότων. Η περίοδος της παρατεταμένης πολιτικής κρίσης που άνοιξαν οι εκλογές του 1958 ήταν μια πρώτη τέτοια ευκαιρία. Η κατάρρευση της ΕΡΕ μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη και η εκτόξευση των αγώνων που ακολούθησε τον επόμενο χρόνο ήταν μια δεύτερη. Το αποκορύφωμα ήταν τα Ιουλιανά του 1965. Η απόλυση του Γ. Παπανδρέου από το Παλάτι πυροδότησε μια έκρηξη στους δρόμους, με το κίνημα να γκρεμίζει δυο κυβερνήσεις «αποστατών» ενώ η άρχουσα τάξη δεν είχε έτοιμη εναλλακτική πολιτική λύση.15
Σε κάθε μια από αυτές τις καμπές η Αριστερά μπορούσε να παίξει το ρόλο της ατμομηχανής που γενίκευε τα αιτήματα κλιμάκωνε τους αγώνες μέχρι τη νικηφόρα σύγκρουση με την άρχουσα τάξη, την ανατροπή της. Όμως, η ηγεσία της σπατάλησε τη μια μετά την άλλη όλες αυτές τις ευκαιρίες. Το κίνημα, η εργατική τάξη, οι φοιτητές/τριες, πατούσε γκάζι και η ηγεσία πατούσε φρένο.
Ο εκλογικός θρίαμβος του 1958 για την ηγεσία της ΕΔΑ σήμαινε μετατόπιση προς την «υπεύθυνη αντιπολίτευση» για να θυμηθούμε και τα σημερινά. Χαρακτηριστική είναι η ομιλία του κοινοβουλευτικού της εκπροσώπου Ηλ. Ηλιού στη βουλή τον Δεκέμβρη του 1958: «’Θα σας ρέψουμε στα πόδια σας με την εμμονή, με την υπεράσπιση και την περιφρούρηση της ομαλότητας.. Αυτό που επιδιώκετε δεν θα γίνει, θα κατοχυρώσουμε την ομαλότητα στη χώρα και απατώνται αυτοί που αναμένουν την ευκαιρία που ζητούν…’ Ήταν φράση που πέρασε στην ιστορία κωδικοποιημένη στη διατύπωση: ‘Θα σας ταράξουμε στη νομιμότητα’».16
Στόχος αυτής της υπεύθυνης αντιπολίτευσης ήταν η συνεργασία με το Κέντρο, το «πανδημοκρατικό μέτωπο». Στο όνομα αυτού του στόχου η ΕΔΑ έφτασε να μην κατεβάζει συνδυασμούς σε 24 περιφέρειες τον Φλεβάρη του 1964. Και αυτός ο στόχος με τη σειρά του σήμαινε συγκεκριμένες επιλογές στο μαζικό κίνημα που αναπτυσσόταν. Η καθοριστική στιγμή ήταν τα Ιουλιανά όταν η ηγεσία της ΕΔΑ έτρεχε να μαζέψει τον κόσμο που έβαζε τα συνθήματα για την ανατροπή της μοναρχίας και κατάγγελλε τους νεολαίους που συγκρούονταν με την αστυνομία σαν προβοκάτορες. Εσπευδε να επιβάλει την «αυτοσυγκράτηση», να περιορίσει τα αιτήματα στην αποκατάσταση του Παπανδρέου και της «συνταγματικής τάξης» δηλαδή του αντιδραστικού Συντάγματος του 1952.
Υπάρχει ακόμα η άποψη ότι η πολιτική της ΕΔΑ ήταν η μόνη ρεαλιστική: οι περίφημοι «συσχετισμοί» δεν επέτρεπαν κάτι διαφορετικό, παρά μόνο την επιδίωξη της συνεργασίας με το Κέντρο που στο κάτω-κάτω κατάφερε να «κουρέψει» τα ποσοστά της Αριστεράς και το 1961 και του 1963/64. Αυτή η άποψη βλέπει την πραγματικότητα αντεστραμμένη. Δεν ήταν μοιραίο ότι το Κέντρο θα μπορούσε να συγκροτηθεί στις αρχές της δεκαετίας του ’60 αντίθετα η Αριστερά θα μπορούσε να μεγαλώσει και άλλο.
Ούτε ισχύει το επιχείρημα ότι η απέναντι πλευρά, το «βαθύ κράτος» που είχε οικοδομήσει η δεξιά και το Παλάτι με την στήριξη των ΗΠΑ ήταν τόσο ισχυρό που μόνο μια δημοκρατική συνεργασία στη βουλή μπορούσε να αρχίζει να το «ξεδοντιάζει». Η «ομαλότητα» ήταν η απάντηση στην απειλή της δικτατορίας που είχε αρχίσει να συζητιέται στα σαλόνια των πολιτικών και τα γραφεία των στρατηγών ήδη από το τέλος του 1963.17 Στην πραγματικότητα, έβαζε φρένο στο μόνο παράγοντα που θα μπορούσε να αποτρέψει την δικτατορία˙ το «πεζοδρόμιο», το κίνημα από τα κάτω. Η συνέχεια είναι γνωστή˙ η χούντα των συνταγματαρχών που έπιασε την ηγεσία της Αριστεράς εντελώς απροετοίμαστη.
Η ΕΔΑ είχε ιδρυθεί το 1951, με πρωτοβουλία του παράνομου ΚΚΕ, αρχικά ως συνασπισμός κινήσεων και προσωπικοτήτων που είχαν συμμετέχει στο ΕΑΜ. Το 1959 μετατράπηκε σε ενιαίο κόμμα. Η συντριπτική πλειοψηφία της κεντρικής ηγεσίας της ήταν και μέλη του ΚΚΕ. Κουβαλούσε από την ίδρυσή της την στρατηγική που είχε επιβάλει ο σταλινισμός σε όλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα από τα μέσα της δεκαετίας του ’30.
Αυτή η στρατηγική, που κωδικοποιήθηκε στην πολιτική των «Λαϊκών Μετώπων», αναζητούσε συμμαχίες με προοδευτικά τμήματα της αστικής τάξης στο όνομα της δημοκρατίας και της φιλολαϊκής οικονομικής ανάπτυξης. Με αυτή την στρατηγική τα ΚΚ υπέγραψαν το καθένα τη δική του «Βάρκιζα» στο τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.
Η ΕΔΑ και το ΚΚΕ ήταν δέσμια αυτή της στρατηγικής όπως είχε διαμορφωθεί στη δεκαετία του ’60. Στην «Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή» που ήταν ο προγραμματικός στόχος της ΕΔΑ και του ΚΚΕ χωρούσε και το «πατριωτικό» κεφάλαιο. Και σε πολιτικό επίπεδο όπως ανέφερε μια από τις εισηγήσεις στο Α’ Συνέδριο της ΕΔΑ το 1959: «Χρειάζεται η συγκέντρωση όλων των δυνάμεων που είναι αντικειμενικά δυνάμεις της αλλαγής και που ενδιαφέρονται για την εθνική δημοκρατική αλλαγή … Η φιλελεύθερη και κεντρώα γενικά αντιπολίτευση λόγω των δυνάμεων που εκφράζει δεν μπορεί να παίζει το ρόλο της πρωτοπορίας. Όμως η ισότιμη συμμετοχή της στην πατριωτική συμμαχία είναι απαραίτητη και σωστά επιδιώκεται με κάθε τρόπο».18 Η ισότιμη συμμετοχή έγινε στο τέλος «ουρά».
Στη διάρκεια αυτών των καυτών χρόνων γεννήθηκαν αριστερές αμφισβητήσεις στην πολιτική της ηγεσίας, σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένες από τις ιδέες της νέας ριζοσπαστικής και αντικαπιταλιστικής Αριστεράς που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται διεθνώς. Το επίκεντρο ήταν η οργάνωση της Ν. ΕΔΑ ιδιαίτερα η Σπουδάζουσα, γι’ αυτό η ηγεσία έσπευσε να τη διαλύσει μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη και να την συγχωνεύσει «βίαια» στην Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη.19
Εξήντα χρόνια μετά, η επαναστατική Αριστερά είναι ένα συγκροτημένο ρεύμα με ρίζες στο κίνημα. Να τη δυναμώσουμε για να μην αφήσουμε τις ρεφορμιστικές ηγεσίες να σπαταλήσουν ξανά τις νίκες του κινήματος.
Σημειώσεις
1. Η επίσημη ονομασία των συνδυασμών της Αριστεράς ήταν Π.Α.Μ.Ε -Πανδημοκρατικόν Αγροτικόν Μέτωπον Ελλάδος, η συνεργασία της ΕΔΑ με το μικροσκοπικό Εθνικό Αγροτικό Κόμμα.
2. Για μια σύντομη παρουσίαση του επεισοδίου βλ. Τάσος Κωστόπουλος, Η Αυτολογοκριμένη Μνήμη-Τα Τάγματα Ασφαλείας και η Μεταπολεμική Εθνικοφροσύνη, Φιλίστωρ 2005, σελ. 110.
3. Βρετανός φιλόσοφος που είχε πρωταγωνιστήσει στο κίνημα ειρήνης.
4. Άγγελος Τσέκερης, Λίγος Εμφύλιος Ακόμα-Η Καραμανλική Τρομοκρατία, η Δημοκρατική Αντίσταση και η Αριστερά 1958-1963, Θεμέλιο 2022, σ.σ. 520-21.
5. Για περισσότερα: Στράτος Δορδανάς, «Από τις προσκοπικές ομάδες στη δολοφονία Λαμπράκη: Η περίπτωση του Ξενοφώντος Γιοσμά», στο Ιακ. Μιχαηλίδης – Ηλ. Νικολακόπουλος – Χ. Φλάισερ (επιμ.), «Εχθρός» εντός των τειχών – Όψεις του Δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
6. Εύη Γκοτζαρίδη, Η ζωή και ο θάνατος του Γρηγόρη Λαμπράκη-Ένας ειρηνιστής στη δίνη του εμφύλιου διχασμού, ΚΨΜ 2023, σελ. 398.
7. Σωτήρης Ριζάς, «Οι εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963», Καθημερινή 10/4/2016.
8. Μαρία Στύλλου, «50 χρόνια από τη δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη», Σοσιαλισμός από τα Κάτω νο99 (Μάης-Ιούνης 2013).
9. Χαράλαμπος Κουρουνδής, Το Σύνταγμα και η Αριστερά-Από τη «βαθειά τομή» του 1963 στο Σύνταγμα του 1975, Νήσος 2018.
10. Δ. Πολυχρονιάδης, «Οι απεργιακές κινητοποιήσεις των Εκπαιδευτικών Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαίδευσης κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο 1949 – 1963», Πάντειο Πανεπιστήμιο Σεμιναριακή Εργασία, 2009.
11. Δ. Λιβιεράτος, Η Κίνηση των 115-Κοινωνικοί Αγώνες 1962-1967, Προσκήνιο 2003, σ.σ. 46 και 48-49.
12. Η. Στάβερης, Οι Οικοδόμοι, Προσκήνιο 2003, σ.σ. 76-77.
13. Γι’ αυτή την πτυχή βλ. Γιώργος Φ. Κουκουλές, Το Ελληνικό Συνδικαλιστικό Κίνημα και οι Ξένες Επεμβάσεις, Οδυσσέας 1995.
14. Δ. Λιβιεράτος, ο.π., σελ. 74.
15. Για περισσότερα βλ. Μ. Στύλλου, Δ. Λιβιεράτος, Λ. Μπόλαρης, Ιουλιανά 1965, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2005.
16. Αγγ. Τσέκερης, ο.π. σ.σ. 90-91.
17. Χαρακτηριστικές είναι οι πληροφορίες από αμερικάνικες πηγές που έχει παρουσιάσει ο Αλ. Παπαχελάς στο βιβλίο Ο Βιασμός της Ελληνικής Δημοκρατίας-Ο αμερικάνικος παράγων 1947-1967, Εστία, 2001 (1997).
18. Η εισήγηση του Α. Μπριλάκη στο Τάσος Τρίκκας, ΕΔΑ Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς, Τόμος Α’ , Θεμέλιο 2009, σελ. 670.
19. Βλ. Χρήστος Λάζος, Το Ελληνικό Φοιτητικό Κίνημα, Γνώση 1987.