Άρθρο
Μέση Ανατολή: Καθεστώτα ανάμεσα στον πόλεμο και την επανάσταση

Σύγκρουση Παλαιστινίων με τον ισραηλινό στρατό

Είκοσι χρόνια μετά την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ, η περιοχή συγκλονίζεται από ανταγωνισμούς και εξεγέρσεις.
Ο Νίκος Λούντος δίνει την εικόνα αυτής της πολύπλευρης κρίσης.

 

Πριν από 20 χρόνια, το Μάρτη του 2003 η κυβέρνηση των ΗΠΑ βομβάρδιζε το Ιράκ για να εξασφαλίσει ότι ο 21ος αιώνας θα ήταν “Ο Νέος Αμερικάνικος Αιώνας”. Οι νεοσυντηρητικοί που κυριαρχούσαν τότε στην κυβέρνηση  Μπους δεν έκρυβαν πως μετά το Ιράκ, σειρά θα είχε ο μεγάλος στόχος, το Ιράν. 20 χρόνια αργότερα, η είδηση του Μάρτη του 2023 ήταν ότι η κινέζικη ηγεσία έφερε στο Πεκίνο το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία και κάτω από την αιγίδα της, οι δυο βασικοί ανταγωνιστές αποκατέστησαν διπλωματικές σχέσεις και δεσμεύτηκαν για βήματα αποκλιμάκωσης. 

Οι επαφές ανάμεσα στις τρεις πλευρές δεν θα είχαν φτάσει σε αυτό το σημείο, χωρίς την μεσολάβηση της κυβέρνησης του Ιράκ, που φιλοξένησε και ανοιχτά και παρασκηνιακά συνομιλίες τα προηγούμενα χρόνια. Το 2003 οι ΗΠΑ είχαν σκοπό να μετατρέψουν το Ιράκ σε ένα κέντρο από όπου θα εξασφάλιζαν ότι κανένας ανερχόμενος ανταγωνιστής των ΗΠΑ, από την Ευρώπη ή την Ασία, δεν θα μπορούσε να αποκτήσει πρόσβαση και πολιτική επιρροή στη Μέση Ανατολή, την κατεξοχήν περιοχή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Πλέον έχει μετατραπεί σε βάση από την οποία ο βασικός παγκόσμιος ανταγωνιστής, η Κίνα, μπορεί και στήνει τις συμμαχίες της και κάνει επίδειξη της δύναμής της. Πιο πολύ πάταγο η αποτυχία του νεοσυντηρητικού σχεδίου δεν θα μπορούσε να κάνει.

Στις 20 Μάρτη του 2003 οι αμερικάνικοι πύραυλοι άρχισαν να πέφτουν στη Βαγδάτη. Σχεδόν 200 χιλιάδες στρατιώτες, Αμερικανοί και Βρετανοί κυρίως, κατέλαβαν το Ιράκ μέσα σε λίγες βδομάδες. Την Πρωτομαγιά του 2003 ο Μπους προσγειώθηκε σε ένα αεροπλανοφόρο και ανακοίνωσε “Αποστολή εξετελέσθη”. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας εκείνης της επέμβασης. Εκατομμύρια ακόμη είδαν τις ζωές τους να διαλύονται και έγιναν πρόσφυγες. Το πρόσχημα για την επέμβαση ήταν ότι ο δικτάτορας του Ιράκ, Σαντάμ Χουσειν, είχε όπλα μαζικής καταστροφής, τα οποία δεν βρέθηκαν ποτέ. Σήμερα, ο Χουάν Ρουέδα, υπεύθυνος της CIA για το Ιράκ εκείνες τις μέρες, δηλώνει στο BBC: “Θα είχαμε εισβάλει στο Ιράκ ακόμη κι αν ο Σαντάμ Χουσειν είχε ένα λαστιχάκι κι έναν συνδετήρα. Θα λέγαμε ‘Προσοχή, θέλει να σας βγάλει το μάτι’”.1

Τα ψέματα είχαν δύο κατευθύνσεις. Τον κόσμο που έπρεπε να πειστεί για να στηρίξει τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά και τους συμμάχους των ΗΠΑ. Και οι δύο προσπάθειες απέτυχαν. Η πορεία προς τον πόλεμο οδήγησε στη μεγαλύτερη διεθνή αντιπολεμική κινητοποίηση στην ιστορία, στις 15 Φλεβάρη του 2003 και η επίθεση δεν έγινε ούτε με την έγκριση του ΟΗΕ, ούτε καν από ολόκληρο το ΝΑΤΟ, αλλά από μια “Συμμαχία προθύμων” που έστησε ο Μπους κυρίως με τον Μπλερ της Βρετανίας. Η λίστα των “προθύμων” ήταν μεγάλη, αλλά ελάχιστοι διέθεσαν στρατεύματα, ενώ προκλήθηκε κρίση με τη Γαλλία και τη Γερμανία.

Όμως, υπήρχε ένα μέρος του ψέματος το οποίο πίστεψε η ίδια η αμερικάνικη κυβέρνηση. Είχε να κάνει με την εκτίμηση πόσο εύκολο θα ήταν όχι μόνο να ανατρέψει το καθεστώς του Σαντάμ Χουσείν, αλλά να στήσει στη θέση του ένα καθεστώς που θα εξασφάλιζε σταθερότητα.

Η αμερικάνικη κυβέρνηση στηριζόταν στις σχέσεις της με δύο απατεώνες, τον Αχμέντ Τσάλαμπι και τον Αγιάντ Αλάουϊ που προαλείφονταν για ηγέτες του Ιράκ. Ο Τσάλαμπι έπαιρνε 300 χιλιάδες μηνιάτικο για να ταϊζει με παραμύθια την αμερικάνικη κυβέρνηση. Αυτός έδινε πληροφορίες για δήθεν σχέσεις με την αλ-Κάιντα, επιχείρησε να οργανώσει πραξικόπημα κατά του Σαντάμ ώστε να προκαλέσει πιο γρήγορα αμερικάνικη επέμβαση, ενώ έφτασε να ισχυρίζεται ότι δεν θα χρειαζόταν καν να γίνει κατοχή στο Ιράκ, μιας και οι Σιίτες του Νότου όταν έπεφτε ο Σαντάμ θα έπαιρναν τον έλεγχο της χώρας και θα την εκδημοκράτιζαν χωρίς κανένα πρόβλημα. Και ο Τσάλαμπι και ο Αλάουϊ πήραν θέσεις πρωθυπουργού, αναπληρωτή πρωθυπουργού, προέδρου και ό,τι άλλο θέλησαν αλλά κατέληξαν στο καλάθι των αχρήστων καθώς το αμερικάνικο κράτος έβλεπε πως για χρόνια αναγκαζόταν να διατηρεί την κατοχή με τον ίδιο αριθμό στρατιωτών που ξεκίνησε ο πόλεμος.

Ο ίδιος Μπους που το 2003 κήρυξε τη νίκη, το 2007 διέταξε την αποστολή 20 χιλιάδων επιπλέον στρατιωτών και αύξηση του χρόνου παραμονής για όλους τους φαντάρους. Ο Τσάλαμπι, από αγαπημένο παιδί των νεοσυντηρητικών, εκδιώχθηκε όταν η CIA αποκάλυψε στοιχεία κατηγορώντας τον ότι ήταν πράκτορας του Ιράν. Ο πόλεμος είχε ξεκινήσει με τον Μπους και τον Μπλερ να λένε πως το Ιράκ ανήκει στον “άξονα του κακού” μαζί με το Ιράν, και πλέον οι ΗΠΑ παραδέχονταν με διάφορους τρόπους ότι είχαν παραδώσει μέρος της εξουσίας του Ιράκ στο Ιράν.

Μόλις μπήκαν στην άκρη οι αρχικές φαντασιώσεις ότι μέσα από τις στάχτες της Βαγδάτης θα ξεπηδούσε ένα νεοφιλελεύθερο φιλοαμερικάνικο καθεστώς ως διά μαγείας, με τη βοήθεια των συνεργατών τους οι Αμερικάνοι κατέφυγαν στο “διαίρει και βασίλευε” για να ελέγξουν το Ιράκ. Διαχώρισαν τις πόλεις, τον κρατικό μηχανισμό, το στρατό με βάση το θρήσκευμα και τη γλώσσα. Από το 2011, οι ΗΠΑ άρχισαν να αποχωρούν, το Ιράκ ήταν ένα “αποτυχημένο κράτος”.

Τοπικοί ανταγωνισμοί

Οι επιπτώσεις της ήττας των ΗΠΑ στο Ιράκ έχουν παγκόσμιες διαστάσεις, όμως συγκεκριμένα στη Μέση Ανατολή επιτάχυναν μια σειρά από αλλαγές που καθορίζουν το πού βρισκόμαστε σήμερα. Η πιο εξόφθαλμη αλλαγή είναι ότι όλα τα καθεστώτα της περιοχής έχουν μετατραπεί σε ενεργητικούς παίχτες που παίρνουν πρωτοβουλίες, κάνουν παρεμβάσεις και επεμβάσεις, προκαλώντας τον ένα κύκλο αστάθειας μετά τον άλλο. 

Ο πόλεμος στο Ιράκ ανέτρεψε το ισοζύγιο δυνάμεων στην περιοχή και δεν κατάφερε να το αντικαταστήσει με ένα καινούργιο. Το Ιράν βρέθηκε ξαφνικά απελευθερωμένο και από τα δύο, προβληματικά για το ίδιο, καθεστώτα Ανατολικά και Δυτικά (Αφγανιστάν και Ιράκ), η Σαουδική Αραβία είδε αυτή την αλλαγή του ισοζυγίου σαν κίνδυνο και όλο και περισσότερο μετατράπηκε σε κέντρο εξαγωγής αστάθειας (καταστολή στο Μπαχρέιν, βάρβαρος πόλεμος στην Υεμένη, επιχείρηση απομόνωσης του Κατάρ, απόπειρα πραξικοπήματος στο Λίβανο, και ο κατάλογος δεν έχει τελειωμό).2

Όμως, η περιγραφή της κατάστασης μέσα από το πρίσμα του ιρανο-σαουδικού ανταγωνισμού είναι μια απλοποίηση που οδηγεί σε λάθος συμπεράσματα. Πόσο μάλλον τώρα που όχι μόνο το Ιράν και η Σαουδική Αραβία ξανακάθισαν στο τραπέζι, αλλά και ο Άσαντ της Συρίας δέχεται την πρόσκληση της Σαουδικής Αραβίας να πάρει μέρος στη Σύνοδο του Αραβικού Συνδέσμου το Μάη. Η Συρία είχε αποκλειστεί από το Σύνδεσμο το 2011 όταν ξεκίνησε η καταστολή της επανάστασης. Τον περασμένο Μάρτη ο Άσαντ επισκεφτηκε το Άμπου Ντάμπι και συναντήθηκε με τους επικεφαλής των Εμιράτων που του υποσχέθηκαν συνεργασία για την ανοικοδόμηση. Οι μόνες διεθνείς επισκέψεις που είχε κάνει μέχρι στιγμής ο Άσαντ ήταν στη Ρωσία και το Ιράν. Τώρα, η ευκαιρία για μπίζνες πάνω στα ερείπια, φέρνει τα καθεστώτα του Κόλπου να του απλώνουν το χέρι. 

Οι εξελίξεις στο Σουδάν μετά το ξέσπασμα των συγκρούσεων μεταξύ των δύο πολέμαρχων στις 15 Απρίλη, είναι η καταδίκη για όποιον προσπαθεί να κατανοήσει την κατάσταση μέσω των αντιμαχόμενων “μπλοκ”. Η Αίγυπτος στηρίζει, για παράδειγμα, τον Μπουρχάν, τον οποίο ο Χεμέντι κατηγορεί για δεσμούς με τους Ισλαμιστές, τους οποίους η Αίγυπτος καταστέλλει ανηλεώς. Η Αίγυπτος στηρίζει στον εμφύλιο της Λιβύης τον στρατηγό Χάφταρ, ο οποίος όμως στηρίζει τον Χεμέντι στο Σουδάν. Παραπάνω περιγραφές μπορούν να προκαλέσουν πονοκέφαλο, γιατί Ισραήλ, χώρες του Κόλπου και Αίγυπτος μπλέκονται σε ένα κουβάρι χωρίς τάξη, με συμφέροντα που συμπίπτουν, αποκλινουν και μεταβάλλονται διαρκώς.

Αυτή η πολυδιάστατη σύγκρουση των υπο-ιμπεριαλισμών της περιοχής έχει στο φόντο της, όπως είπαμε παραπάνω, τη σχετική υποχώρηση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού και αυτό είναι ένα στοιχείο που την τελευταία χρονιά επιβεβαιώθηκε ακόμη πιο έντονα. Κανένα κράτος της Μέσης Ανατολής δεν επέβαλε κυρώσεις στη Ρωσία παρά τις πιέσεις των ΗΠΑ. Επίσης κανένα δεν ψήφισε υπέρ της αποπομπής της Ρωσίας από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων τον Απρίλη του 2022.

Παρόλα αυτά, τον περασμένο Αύγουστο ο Μπάιντεν έκανε επίσημη επίσκεψη στη Σαουδική Αραβία, καταπίνοντας όλες του τις προεκλογικές απειλές. Είχε πει ότι η Σαουδική Αραβία μετά τη δολοφονία του δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι μέσα στο προξενείο της στην Ιστανμπούλ είχε μετατραπεί σε κράτος-παρία και δεν θα ξανασυνομιλούσε με τον πρίγκιπα Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν (ΜΜΣ). Ο πόλεμος στην Ουκρανία τον ανάγκασε να σηκώσει το τηλέφωνο και να ζητήσει από τη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα να αυξήσουν την παραγωγή πετρελαίου για να πέσουν οι τιμές. Δεν απάντησαν στις εκκλήσεις του και αναγκάστηκε να κάνει επίσημη επίσκεψη. Παρά τις προφορικές υποσχέσεις, από τη μέρα της επίσκεψης, η Σαουδική Αραβία αντί για αύξηση παραγωγής έχει διατάξει δύο φορές μείωση! 

Τα κινήματα

Συνήθως η συζήτηση για αυτές τις εξελίξεις γίνεται σε ένα πλαίσιο περί “ασφάλειας” των καθεστώτων, που είναι όντως μια πλευρά της πραγματικότητας. Η αποχώρηση των Αμερικάνων αφήνει τα καθεστώτα πιο έκθετα σε εξωτερικούς κινδύνους. Όμως, τα καθεστώτα δεν βλέπουν την ασφάλειά τους μόνο με όρους γεωπολιτικής αλλά απέναντι και στον “εσωτερικό εχθρό”, την επανάσταση. 

Τα 20 χρόνια που μεσολάβησαν από την επίθεση στο Ιράκ είναι μια σειρά από σοκ και κρίσεις στη Μέση Ανατολή: ο εμφύλιος στη Συρία, η εξάπλωση του ISIS, η συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν. Αλλά ανάμεσά τους ξεχωρίζει η Αραβική Άνοιξη του 2011. Η ανατροπή του Μουμπάρακ στην Αίγυπτο, του Μπεν Αλί στην Τυνησία, του Καντάφι στη Λιβύη, η επανάσταση στο Μπαχρέιν, την Υεμένη και τη Συρία και η εξάπλωση των διαδηλώσεων σε σχεδόν όλες τις χώρες παραμένει ζωντανός εφιάλτης για τις μοναρχίες και τους δικτάτορες. Έτσι, όταν η Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα, απαντάνε στις πιέσεις των ΗΠΑ και τους λένε ότι η αύξηση των τιμών δεν είναι γεωπολιτικό παιχνίδι αλλά εσωτερική ανάγκη, λένε την αλήθεια.

Τα φιλόδοξα πρότζεκτ του ΜΜΣ που θέλει να μετατρέψει το Ριάντ στην πιο μοντέρνα πρωτεύουσα του κόσμου έχουν σαν προϋπόθεση τα έσοδα του πετρελαίου. Η δεκαετία του 2000, η δεκαετία του πολέμου στο Ιράκ, ήταν ταυτόχρονα και η δεκαετία της έκρηξης των τιμών του πετρελαίου που έδωσαν την ευκαιρία στα καθεστώτα του Κόλπου να δουν τον εαυτό τους ως ένα νέο ενδιάμεσο κέντρο συσσώρευσης κεφάλαιου στον πλανήτη. Ο Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν χρειάζεται και τους δημόσιους αποκεφαλισμούς και τα έσοδα από το πετρέλαιο για να μπορεί να διατηρεί την κοινωνική “ειρήνη” στη Σαουδική Αραβία, θρέφοντας μια εκτεταμένη μεσαία τάξη γύρω από τη βασιλική οικογένεια που απολαμβάνει προνόμια χωρίς να πληρώνει φόρους.3

Η Κίνα είναι πρώτη στη λίστα των χωρών που εισάγουν πετρέλαιο από τον Κόλπο. Καθώς ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας μετατρέπεται στον βασικό ανταγωνισμό στον πλανήτη, οι σεϊχηδες δεν είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν το κεφάλι τους για να βοηθήσουν τις ΗΠΑ. Ιδιαίτερα όταν από την Αραβική Άνοιξη και έπειτα, κατηγορούν τις ΗΠΑ ότι τους άφησαν εκτεθειμένους στην επανάσταση.

Και πίσω από τον Κόλπο ακολουθούν μια κατηγορία πιο αδύναμων χωρών που εξαρτώνται από τις επενδύσεις των πετρο-δολαρίων. Γιατί η πραγματικότητα είναι ότι οι προοπτικές για την εσωτερική σταθερότητα των καθεστώτων είναι σε πολύ χειρότερη κατάσταση από ό,τι το 2011. Σε μια πρώτη φάση το χτύπημα της καταστολής φάνηκε συντριπτικό. Εκεί που κατάφεραν να διαλύσουν ολόκληρες χώρες (Συρία, Υεμένη, Λιβύη), το χάος γύρισε μπούμερανγκ πάνω στους “σταθεροποιητές”. Η Υεμένη μετατράπηκε σε Βιετνάμ για τη Σαουδική Αραβία, η Συρία έγινε πρόσφορο έδαφος για το ISIS και την αλ-Κάιντα, η Λιβύη έχει κοπεί σε κομμάτια. Εκεί που πέτυχαν την παλινόρθωση των παλιών καθεστώτων με άλλο όνομα βρίσκονται αντιμέτωποι με τις ίδιες συνθήκες που οδήγησαν στην επανάσταση στο πολλαπλάσιο και με ακόμη πιο διαλυμένη την όποια κοινωνική και πολιτική συναίνεση.

Το αιγυπτιακό καθεστώς αγκομαχάει ανάμεσα σε όλων των ειδών της πιέσεις. Δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού σε τρόφιμα, εισάγει πλέον το 1/3 των αναγκών και βρίσκεται εκτεθειμένο στην αύξηση των τιμών. Ενώ ταυτόχρονα προχώρησε πρόσφατα σε καινούργια υποτίμηση του νομίσματος προσπαθώντας να προσελκύσει κεφάλαια αλλά δεν τα καταφέρνει και τώρα προβλέπεται νέα υποτίμηση και ένα ακόμη κύμα λιτότητας. Ο πληθωρισμός στα τρόφιμα το Δεκέμβρη έτρεχε με 37%. Η αιγυπτιακή λίρα είναι στην πεντάδα των πιο υποτιμημένων νομισμάτων το 2023. Το 2016 το όριο φτώχειας είχε οριστεί στα 55 δολάρια το μήνα και τώρα είναι στα 29. Με αυτό τον ορισμό το 30% του πληθυσμού είναι κάτω από το όριο της φτώχειας. Τον περασμένο Δεκέμβρη εξασφάλισε ένα δάνειο τριών δισεκατομμυρίων από το ΔΝΤ, αλλά πρώτον δεν είναι αρκετό, δεύτερον έχει μια σειρά όρους που προκαλούν όχι μόνο επιλέον φτωχοποίηση για εκατομμύρια ανθρώπους αλλά και μεγάλες κόντρες στο εσωτερικό του καθεστώτος.

Το πλέον επίμαχο ζήτημα είναι η απαίτηση να περιορίσουν δραστικά το ρόλο του στρατού στην οικονομία. Όμως, η οικονομική αυτοκρατορία του αιγυπτιακού στρατού, που παράγει από γλειφιτζούρια μέχρι τηλεοπτικά προγράμματα και χτίζει από γέφυρες μέχρι ξενοδοχειακές αλυσίδες είναι ένας από τους πυλώνες της σταθερότητας του καθεστώτος Σίσι. Ο στρατός τρέχει να προλάβει και να αλλάξει όνομα στις εταιρείες του για να μπορέσει να ξεπεράσει τους όρους του ΔΝΤ που απαιτεί ιδιωτικοποίηση.4 Σε αυτό το μέτωπο, οι χώρες του Κόλπου είναι μάλλον με τη μεριά του ΔΝΤ, καθώς περιμένουν στη γωνία να αγοράσουν όσο το δυνατό φτηνότερα αυτά που θα βγάλει στο σφυρί ο Σίσι.

Η Τυνησία, όπου ξέσπασε αρχικά η Αραβική Άνοιξη, μπαίνει στο 2023 με τον Κάις Σαγιέντ να ολοκληρώνει το πραξικόπημά του και να μετατρέπει και επίσημα ξανά τη χώρα σε δικτατορία. Ο Σαγιέντ εκλέχθηκε πρόεδρος το 2019 και το 2021 διέλυσε το κοινοβούλιο και την κυβέρνηση και πήρε όλη την εξουσία. Εκμεταλλεύτηκε την πανδημία και πούλησε διεθνώς τις επιλογές του σαν μάχη ενάντια στον Covid. Η πραγματικότητα ήταν ότι εν μέσω πανδημίας ξέσπασαν μαζικές διαδηλώσεις και συγκρούσεις με την αστυνομία και το στρατό με κέντρο τις εργατογειτονιές ενάντια στη φτώχεια, την ανεργία και την καταστολή. Μετά από έξι μήνες αγώνων ο Σαγιέντ κατέφυγε στο πραξικόπημα. Όμως όλοι βλέπουν πως ό,τι κάνει, δεν το κάνει από θέση ελέγχου αλλά πανικού.

Καθώς γράφουμε αυτό το άρθρο, ο Σαγιέντ συνέλαβε ακόμη και τον Ράσεντ Γανούσι, τον ιστορικό ηγέτη του κόμματος που κέρδισε όλες τις εκλογές μετά το 2011 και ήταν αντιπρόεδρος της Βουλής όταν έγινε το πραξικόπημα του Σαγιέντ. Προηγουμένως, ο Σαγιέντ είχε εξαπολύσει μια ρατσιστική εκστρατεία, δίνοντας εντολή για άμεση σύλληψη όποιου έχει μαύρο χρώμα. Η αστυνομία διέλυσε τον καταυλισμό των προσφύγων και μεταναστών μπροστά ακριβώς στα γραφεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ. Η Τυνησία δεν διαθέτει τον κατασταλτικό μηχανισμό της Αιγύπτου. Τα συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα της αντιπολίτευσης δεν μπορούν να μπουν έτσι ξαφνικά στο περιθώριο. Ο φόβος μιας νέας επανάστασης μπροστά στη χειροτέρευση της φτώχειας, βρίσκεται πίσω από την επίδειξη κατασταλτικής πυγμής.

Η Αραβική Άνοιξη, έτσι κι αλλιώς δεν είχε μόνο ένα επεισόδιο, αυτό το 2011. Το 2018 ξεκίνησε η επανάσταση στο Σουδάν που έριξε τον Μπασίρ και λίγο αργότερα στην Αλγερία όπου ανέτρεψαν τον Μπουτεφλίκα. Τον Οκτώβρη του 2019 ήρθαν τα κινήματα στο Λίβανο και στο Ιράκ. Μπορεί ο ερχομός της πανδημίας να σκέπασε την έκταση αυτών των κινητοποιήσεων, αλλά ήταν τεράστιας κλίμακας. Το Ιράκ έζησε ένα ολόκληρο εξάμηνο με τους δρόμους και τις πλατείες γεμάτες διαδηλωτές που έσπασαν όλους τους εθνοθρησκευτικούς διαχωρισμούς και παρέμεναν ανυποχώρητοι με έναν πρωτοφανή τρόπο, παρόλο που οι νεκροί ξεπέρασαν τους 600.

Ο “Οκτώβρης” όπως είναι γνωστή πλέον στο Ιράκ η εξέγερση του 2019 έχει αποκτήσει τέτοια δύναμη που όλοι τον διεκδικούν και όλοι του στήνουν μνημεία. Όπως εξηγεί ο Φανάρ Χαντάντ στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού MERIP: “Από το 2019 η κουλτούρα των διαδηλώσεων είναι πανταχού παρούσα στο Ιράκ, ιδιαίτερα στη Βαγδάτη και τις άλλες περιοχές όπου πλειοψηφία είναι Σιίτες. Διαδηλώσεις γίνονται για μια σειρά λόγους. Κάποιες για να κρατήσουν το πνεύμα του 2019 ζωντανό. Κάποιες για θέσεις εργασίας. Κάποιες απέναντι σε συγκεκριμένα πολιτικά και οικονομικά θέματα (την υποτίμηση του δηναρίου, τη βία κατά των γυναικών [...]).”5 Το πολιτικό σύστημα του Ιράκ βγήκε ζωντανό από την έκρηξη του 2019, αλλά πολύ πιο πολυδιασπασμένο, ενώ η νεολαία μαζικά συνδέθηκε με το πνεύμα της εξέγερσης.

Με διαφορετικές συνθήκες, αλλά και στο Ιράν, η κουλτούρα των διαδηλώσεων έχει γίνει μόνιμο χαρακτηριστικό και καθορίζει την πολιτική. Από το “Πράσινο Κύμα” του 2009, στις διαδηλώσεις του 2011, το 2017 και από εκεί στην εξέγερση με αφορμή το θάνατο της Τζίνα (Μάχσα) Αμινί το Σεπτέμβρη του 2022,6 η ιρανική ηγεσία έχει να αντιμετωπίσει σαν βασικό ανταγωνιστή της τους δρόμους. Είναι εντυπωσιακό το πώς, στο πρόσφατο κύμα αγώνων που έφτασαν να κερδίζουν στην πράξη το δικαίωμα των γυναικών να κυκλοφορούν χωρίς το χιτζάμπ, ούτε τα καθεστώτα του Κόλπου ούτε οι ΗΠΑ έδειξαν έντονες προθέσεις να “στηρίξουν” το κίνημα για να αποδυναμώσουν την Τεχεράνη. Οι φόβοι της αποσταθεροποίησης και της επανάστασης είναι ισχυρότεροι από το να παίξουν με τη φωτιά στους δρόμους.

Ισραήλ σε κρίση

Μέρος της απάντησης των καθεστώτων απέναντι στην Αραβική Άνοιξη, μετά την καταστολή και το διχασμό και την προσπάθεια δημιουργίας θρησκευτικά μπλοκ, ήταν και η σύσφιξη σχέσεων με το Ισραήλ. Οι συμφωνίες του Αβραάμ, τις οποίες ενορχήστρωσε ο Τραμπ, και υπογράφτηκαν το Σεπτέμβρη του 2020, ήταν το αποκορύφωμα. Τα Εμιράτα, το Μπαχρέιν και το Ισραήλ υπέγραψαν για αποκατάσταση των διπλωματικών τους σχέσεων και λίγο αργότερα μπήκε και το Μαρόκο στη συμφωνία. Ενώ, παρότι επίσημα δεν υπέγραψε, η Σαουδική Αραβία κινήθηκε σε παρόμοια κατεύθυνση. Από τη σκοπιά των ΗΠΑ η συμφωνία ήταν μια προσπάθεια ανάθεσης της ευθύνης για την ασφάλεια στα καθεστώτα του Κόλπου και το Ισραήλ, στο πλαίσιο της αμερικάνικης απεμπλοκής. Για τα καθεστώτα ήταν ένα ακόμη βήμα και για μπίζνες και για να εξημερώσουν την Παλαιστινιακή αντίσταση.

Δύο χρόνια μετά από τη συμφωνία, η κατάσταση δεν θα μπορούσε να είναι μακρύτερα από ό,τι είχαν φανταστεί. Το Ισραήλ βιώνει τη μεγαλύτερη πολιτική κρίση στην ιστορία του. Ο Νετανιάχου δεν εμπιστεύεται ούτε τις μυστικές υπηρεσίες του, ούτε τον στρατό, ούτε τους δικαστικούς. Ο πρόεδρος της χώρας έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για πιθανότητα εμφυλίου με αφορμή τη δικαστική μεταρρύθμιση του Νετανιάχου, που θα έφερνε την ηγεσία του στρατού αντιμέτωπη με το δίλημμα αν υπακούει στους νόμους των δικαστών ή στους νόμους της κυβέρνησης. Οι μαζικές διαδηλώσεις οδήγησαν τον Νετανιάχου στην υποχώρηση. 

Όμως, το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω γιατί ήδη η κυβέρνηση του Ισραήλ ελέγχεται πλέον από ακραίες ρατσιστικές και ακροδεξιές δυνάμεις που προπαγανδίζουν τη μαζική σφαγή των Παλαιστίνιων.7 Το ισραηλινό κράτος, 75 χρόνια μετά την ίδρυσή του, παίρνει τη μορφή που ανταποκρίνεται στο περιεχόμενό του. Ήταν πάντα ένα ρατσιστικό κράτος εποίκων, βασισμένο στο διωγμό των Αράβων, και τώρα το δηλώνει το ίδιο για τον εαυτό του. Το κίνημα των Παλαιστίνιων μέσα στο ίδιο το Ισραήλ έχει κάνει δυναμικές εμφανίσεις τα τελευταία χρόνια, με κήρυξη γενικών απεργιών και διαδηλώσεις πολιτικής ανυπακοής. Ενώ στη Δυτική Όχθη και τη Γάζα όσο και να απλώνονται τα πογκρόμ και η στρατιωτική καταστολή, εμφανίζονται νέες δυνάμεις Αντίστασης.

Από την αρχή της χρονιάς το Ισραήλ έχει σκοτώσει πάνω από 100 Παλαιστίνιους, το μεγαλύτερο αντίστοιχο αριθμό από το 2000, όταν ξέσπασε η παλαιστινιακή εξέγερση που έγινε γνωστή ως “2η Ιντιφάντα”. Στη διάρκεια της πρόσφατης άγριας καταστολής στο τέμενος αλ-Άκσα, όταν το Ισραήλ δέχθηκε ρουκέτες από το νότιο Λίβανο, απέφυγε επιμελώς να ανοίξει την κόντρα με τη Χεζμπολάχ, χτυπώντας ξανά τη Λωρίδα της Γάζας.   Είναι καθημερινό σχόλιο στις ισραηλινές εφημερίδες η πιθανότητα το 2023 να φέρει έναν πόλεμο στον οποίο το Ισραήλ να βρεθεί αντιμέτωπο με τρία και παραπάνω μέτωπα.

Επίλογος

Οι αντικειμενικές συνθήκες που οδήγησαν στις επαναστάσεις και το 2011 και το 2019 είναι ακόμη πιο ενεργές στη Μέση Ανατολή. Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η οικονομική κρίση προκάλεσαν νέες ρωγμές σε όλα τα καθεστώτα. Η υποχώρηση των ΗΠΑ που έχει τις ρίζες της στην ήττα στο Ιράκ από το 2003 είναι ο παράγοντας που καθορίζει στο φόντο.

Οι εξεγέρσεις στις αραβικές πρωτεύουσες έχουν την προοπτική να είναι ακόμη πιο σαρωτικές από ό,τι τις προηγούμενες φορές, συσσωρεύεται καινούργιο κοινωνικό εκρηκτικό υλικό. Από μόνες τους όμως δεν μπορούν να φτάσουν ως το τέρμα του δρόμου. Τα πολιτικά ερωτήματα για το πώς συνεχίζουμε μετά από μια εξέγερση δεν απαντιούνται από μόνα τους, χωρίς πολιτικές δυνάμεις που να θέλουν να τα απαντήσουν. 

Μπορεί οι δυνάμεις του πολιτικού Ισλάμ να είναι σήμερα πολύ πιο αδύναμες από ό,τι ήταν το 2011, αλλά στο κενό αυτό εμφανίζονται ρεφορμιστικές απαντήσεις. Το Σουδάν είναι το πιο πρόσφατο παράδειγμα, όπου οι διάφορες πτέρυγες των δολοφονικών μηχανισμών αφέθηκαν να κυβερνούν, υποσχόμενες τη μετάβαση στη δημοκρατία, μέχρι που τελικά εξαπέλυσαν τη βία τους εναντίον όλων. Υπάρχει μια νέα γενιά εργατών, εργατριών και νεολαίας στη Μέση Ανατολή που ψάχνει πώς η δύναμη που δείχνει στους δρόμους μπορεί να γίνει και δύναμη εξουσίας. Είναι μια γενιά που είναι ασύγκριτα πιο συνδεδεμένη με τις αναζητήσεις και τις προσπάθειες των εργατών σε όλο τον κόσμο. Χρειαζόμαστε επειγόντως οργανώσεις της επαναστατικής Αριστεράς στη Μέση Ανατολή, εξοπλισμένες με τις ιδέες του Μαρξισμού, για να μπορέσουν να δώσουν μαζί με το κίνημα τις απαντήσεις που λείπουν.

 

Σημειώσεις

1. Gordon Corera, “How the search for Iraq's secret weapons fell apart”, BBC, 13 Μάρτη 2023.

2. Το επιχείρημα ότι η αμερικάνικη αποτυχία στο Ιράκ βρίσκεται πίσω από την όξυνση των σχέσεων στον Κόλπο, αναπτύσσεται στο Ibrahim Fraihat, Iran and Saudi Arabia. Taming a chaotic conflict, Edinburgh University Press, 2020.

3. Για τις αλλαγές στη Σαουδική Αραβία, είχαμε γράψει: “Η Σαουδική Αραβία σε αναταραχή”, Σοσιαλισμός από τα Κάτω, Γενάρης 2018.

4. “Egypt’s army seems to want to make pasta as well as war”, Economist 13 Απρίλη 2023.

5. Fanar Haddad, “Perpetual Protest and the Failure of the post-2003 Iraqi State”, MERIP 306, Άνοιξη 2023.

6. Γιώργος Πίττας, “Εξέγερση στο Ιράν”, ΣΑΚ, Νοέμβρης 2022.

7. Αναλυτικά η κάλυψη στην Εργατική Αλληλεγγύη: “Κυβέρνηση δολοφόνων για το κράτος δολόφονο” (9 Νοέμβρη 2022), “Πογκρόμ στη Νάμπλους” (1 Μάρτη 2023), “Τεράστια ήττα Νετανιάχου” (29 Μάρτη 2023), “Αλληλεγγύη στην Παλαιστίνη” (11 Απρίλη 2023)