Ο Σωτήρης Κοντογιάννης εξηγεί τι πραγματικά μπορεί να κάνει η τεχνητή νοημοσύνη, ξεφουσκώνει τις υπερβολές και θυμίζει πώς ο καπιταλισμός μετατρέπει την τεχνολογική πρόοδο σε απειλή.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν πρόκειται ούτε να καταστρέψει την κοινωνία, ούτε να αντικαταστήσει την ανθρώπινη εργασία, ούτε να δώσει νέα πνοή ζωής στον γερασμένο καπιταλισμό. Ο θόρυβος στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης για τις υποτιθέμενες υπερφυσικές της ικανότητες έχει πολύ περισσότερο σαν στόχο να προσελκύσει επενδυτές παρά να προειδοποιήσει τις «αρχές» έτσι ώστε να λάβουν μέτρα για τον έλεγχό της «πριν είναι αργά».
Καθόλου τυχαία ανάμεσα στους εκατοντάδες επιστήμονες, στελέχη επιχειρήσεων και επενδυτές που υπέγραψαν στα τέλη του Μάρτη την διάσημη «ανοιχτή επιστολή» με την οποία ζητούσαν μια «εξάμηνη παύση στην ανάπτυξη συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης» συγκαταλέγονται επιχειρηματίες σαν τον Έλον Μασκ, τον Στιβ Βόζνιακ και τον Εμάντ Μοστάκιου. Ο Μασκ, εκτός από αφεντικό του Twitter και της Tesla ήταν και ένας από τους συνιδρυτές της OpenAI, της εταιρίας που ανάπτυξε το ChatGPT –το διάσημο πλέον «διαλογικό ρομπότ» που πυροδότησε τον περασμένο Νοέμβρη την έκρηξη του θαυμασμού και του φόβου απέναντι στην τεχνητή νοημοσύνη. Ο Μασκ αποχώρησε από την OpenAI όχι από κάποιο ενδιαφέρον για την κοινωνία και την ανθρωπότητα αλλά για να πριμοδοτήσει το τμήμα τεχνητής νοημοσύνης της δικής του Tesla. Ο Βοζνιακ ήταν (μαζί με τον Στιβ Τζομπς) ένας από τους συνιδρυτές της Apple –η οποία έχει μπει και αυτή στον αγώνα δρόμου για την κατάκτηση της τεχνητής νοημοσύνης. Ο Μοστάκιου είναι το αφεντικό της Stability AI, μιας εταιρίας τεχνητής νοημοσύνης που ειδικεύεται στην παραγωγή εικόνων από κείμενο.
Η κινδυνολογία για μια τεχνητή νοημοσύνη με θεϊκές δυνάμεις ικανές να αφανίσουν την ανθρωπότητα, γράφει το «Ερευνητικό Ινστιτούτο Κατανεμημένης Τεχνητής Νοημοσύνης»,1 είναι μια «διαφημιστική υπερβολή», ένα «κόλπο» που έχει σαν πραγματικό στόχο να δελεάσει το κοινό και τους επενδυτές και όχι να επιβάλλει πραγματικά κανόνες και περιορισμούς.2
Ανεξάρτητα από το αν είναι κόλπο ή όχι, η πραγματικότητα είναι ότι η συζήτηση για την τεχνητή νοημοσύνη έχει ήδη ηλεκτρίσει τους επιχειρηματίες από τη μια μέχρι την άλλη άκρη του πλανήτη. Το 2012 όλες οι εταιρίες τεχνητής νοημοσύνης κατάφεραν με δυσκολία να συγκεντρώσουν επενδύσεις μερικών εκατομμυρίων δολαρίων. Το 2022 ξεπέρασαν τα 10 δις. Το πρώτο τρίμηνο του 2023 τα 21 δις.3 Και οι μετοχές της NVIDIA, της κύριας εταιρίας κατασκευής τσιπ τεχνητής νοημοσύνης έχουν απογειωθεί: από τα 165 δολάρια τον Ιούνιο του 2022 έχουν φτάσει στα 422 δολάρια σήμερα –και συνεχίζουν να ανεβαίνουν.
Δεν είναι, φυσικά, όλες οι φωνές που προειδοποιούν για τους κινδύνους που κουβαλάει η τεχνητή νοημοσύνη «εκ του πονηρού». Ένα παράδειγμα είναι ο Τζέφρεϊ Χίντον. Ο Χίντον θεωρείται ένας από τους «πατέρες» της τεχνητής νοημοσύνης. Το 2018 κέρδισε (μαζί με τον Γιαν ΛεΚουν και τον Γιόσουα Μπένιο) το βραβείο Τούρινγκ, το αντίστοιχο του βραβείου Νόμπελ της πληροφορικής, για την συνεισφορά του στην ανάπτυξη των μεθόδων διδασκαλίας των «τεχνητών νευρωνικών δικτύων» που αποτελούν τον πυρήνα της σύγχρονης τεχνητής νοημοσύνης.
Η τεχνητή νοημοσύνη, λέει τώρα ο Χίντον, μπορεί ακόμα και «να αφανίσει την ανθρωπότητα». Αλλά ο κίνδυνος δεν προέρχεται ουσιαστικά από την ίδια την τεχνολογία. Προέρχεται από αυτούς που την ελέγχουν. Ο Χίντον δεν υπέγραψε την ανοιχτή επιστολή γιατί θεωρεί την πρόταση για «εξάμηνη παύση» αφελή. Σε ένα σύστημα που κυριαρχείται από μεγάλες ανταγωνιστικές εταιρίες σαν την Microsoft και την Google και ανταγωνιστικά κράτη σαν τις ΗΠΑ και την Κίνα, λέει, δεν μπορεί να υπάρξουν ούτε έλεγχοι ούτε μορατόρια. Ο Χίντον είναι πολύ απαισιόδοξος για το μέλλον της ανθρωπότητας. Στις συνεντεύξεις του δεν διστάζει να αποκαλεί αυτό το σύστημα που απειλεί με αφανισμό την ανθρωπότητα με το όνομά του: καπιταλισμός.4
Τι είναι και τι δεν είναι η τεχνητή νοημοσύνη
Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να ήρθε στη δημοσιότητα τον περασμένο Νοέμβρη με το ChatGPT, είναι όμως στην πραγματικότητα κοντά μας εδώ και πολλά χρόνια. Υπάρχει, για παράδειγμα, σε όλα τα αυτόματα μηχανήματα ελέγχου διαβατηρίων που έχει εγκαταστήσει η Ευρώπη Φρούριο στα διεθνή αεροδρόμιά της. Παλιότερα, η ταυτοποίηση του «κομιστή» με την φωτογραφία του διαβατηρίου γινόταν από το αστυνομικό όργανο πίσω από τον γκισέ, από μια «φυσική ευφυία». Τώρα έχει αντικατασταθεί από μια «έξυπνη μηχανή». Οι κάμερες που επιτηρούν τα συρματοπλέγματα και τους φράχτες είναι πλέον εφοδιασμένες με τεχνητή νοημοσύνη, η οποία μπορεί να καταλάβει αν αυτός που «παραβίασε» το σύνορο ήταν ένα πουλί ή ένας άνθρωπος. Οι σύγχρονες βόμβες διαθέτουν πλέον «ευφυία» έτσι ώστε να μπορούν να πετύχουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τον στόχο τους –ακόμα και όταν αυτός προσπαθεί να ξεφύγει– και να μεγιστοποιήσουν την απόδοσή τους, δηλαδή τον θάνατο που θα σπείρουν. Όπως συμβαίνει με όλα τα τεχνολογικά άλματα στον καπιταλισμό, το πρώτο πεδίο στο οποίο βρήκε μεγάλη εφαρμογή η τεχνητή νοημοσύνη ήταν στο πεδίο του πολέμου και της καταστολής.
Το σημείο καμπής, όμως, που έφερε την έκρηξη τόσο των προσδοκιών όσο και των φόβων, ήταν η κατάκτηση από την πλευρά της τεχνητής νοημοσύνης της φυσικής ανθρώπινης γλώσσας. Όποιος έχει δοκιμάσει έστω και για λίγο να επικοινωνήσει με το ChatGPT ξέρει ότι είναι αδύνατο να διακρίνει από τις απαντήσεις του ότι δεν συνομιλεί με ένα άλλο ευφυές ανθρώπινο πλάσμα. Αυτό ήταν μέχρι πριν από λίγα μόνο χρόνια αδιανόητο. Καμιά μηχανή δεν είχε καταφέρει μέχρι τώρα να περάσει με επιτυχία το «Τούρινγκ Τεστ»,5 δηλαδή να εξαπατήσει τους κριτές και να τους πείσει ότι πίσω από την οθόνη, αυτός που πληκτρολογεί τις απαντήσεις είναι ένας άνθρωπος και όχι μια μηχανή. Το ChatGPT το πέρασε.
Υπήρχαν είναι αλήθεια και στο παρελθόν μηχανές που είχαν καταφέρει να μπερδέψουν ένα τμήμα τουλάχιστον των κριτών. Το πιο διάσημο από αυτά τα προγράμματα ήταν η ELIZA. H ELIZA αναπτύχθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 από τον Γιόζεφ Βάιτσενμπαουμ, έναν καθηγητή πληροφορικής του ΜΙΤ, σαν μια παρωδία ψυχανάλυσης:6 οι απαντήσεις της ήταν απλά μια διαστροφή της φράσης που πληκτρολογούσε ο συνομιλητής ή μια επιθετική υπεκφυγή, με προ-υπαγορευμένες φράσεις, όταν δεν μπορούσε να «αναγνωρίσει» τι της έλεγε:
Άνθρωπος: Ποιο είναι το αγαπημένο σου χρώμα;
Ελίζα: Γιατί σε ενδιαφέρει ποιο είναι το αγαπημένο μου χρώμα;
Άνθρωπος: Νοιάζεσαι για τον κόσμο;
Ελίζα: Μιλάμε για εσένα όχι για εμένα.
Η σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη δεν στηρίζεται σε προκαθορισμένες απαντήσεις, όπως η ELIZA αλλά σε μια απομίμηση της ίδιας της υποτιθέμενης δομής και λειτουργίας του ανθρωπίνου εγκεφάλου. Ο εγκέφαλός μας αποτελείται από δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα («νευρώνες») τα οποία είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους μέσα από «κόμβους» που η βιολογία ονομάζει «συνάψεις». Τα ερεθίσματα από τα οπτικά μας νεύρα, την αφή ή την όσφρηση διεγείρουν μέσα από ένα περίπλοκο σύστημα χημικών αντιδράσεων και ηλεκτρικών σημάτων τα νευρικά μας κύτταρα για να μετατραπούν τελικά μέσα από μια διαδικασία που μάλλον εικάζουμε παρά γνωρίζουμε σε παραστάσεις, ιδέες, αισθήματα και σκέψεις στο «μυαλό μας».
Τα τεχνητά νευρωνικά δίκτυα αποτελούνται και αυτά από «νευρώνες» και «συνάψεις» –που δεν είναι όμως παρά μια απλοϊκή προσομοίωση της δομής του ανθρώπινου εγκέφαλου. Ένας τεχνητός νευρώνας μπορεί να βρίσκεται σε δυο μόνο καταστάσεις, να είναι ενεργοποιημένος ή απενεργοποιημένος. Η κατάστασή του εξαρτάται από την κατάσταση των προηγούμενων νευρώνων και έναν αριθμό που τον συνδέει με τον καθένα από αυτούς –τις συνάψεις δηλαδή. Η ενεργοποίηση στηρίζεται σε μια απλή αριθμητική πράξη: προσθέτουμε τις αξίες των συνάψεων αλλά μόνο εφόσον ο αντίστοιχος νευρώνας είναι ενεργοποιημένος. Αν το αποτέλεσμα της πρόσθεσης ξεπερνάει ένα όριο –την «πόλωση» του νευρώνα– τότε αυτός ενεργοποιείται. Αν όχι παραμένει ανενεργός.
Μελέτες από τη δεκαετία του 1940 κιόλας έχουν δείξει ότι ένα τέτοιο δίκτυο μπορεί να επιλύσει κάθε πρόβλημα που μπορεί να επιλύσει και ένας κλασσικός ψηφιακός υπολογιστής.7 Πειράματα που έχουν γίνει δείχνουν ότι ακόμα και ένα μικροσκοπικό (σε σχέση με τον ανθρώπινο εγκέφαλο ή το ChatGPT) τεχνητό νευρωνικό δίκτυο μπορεί πχ να αναγνωρίσει αριθμούς γραμμένους με το χέρι με πολύ μεγάλη επιτυχία.8 Ένα σύγχρονο δίκτυο σαν το ChatGPT αποτελείται από εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια «νευρώνες» οργανωμένους σε χιλιάδες επίπεδα.
Για να μπορεί να λειτουργήσει ένα τεχνητό νευρωνικό σύστημα χρειάζεται να «εκπαιδευτεί» –που δεν σημαίνει τίποτα άλλο από το να ρυθμιστούν σωστά οι «πολώσεις» του κάθε νευρώνα και οι «αξίες» της κάθε μιας από τα δισεκατομμύρια των συνάψεων του. Δυο αλληλένδετες μεταξύ τους νέες τεχνολογίες, τα «Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα» και οι αλγόριθμοι «Βαθιάς Εκμάθησης» έφεραν την τομή στην τεχνητή νοημοσύνη που βλέπουμε σήμερα. Το βραβείο Τούρινγκ το κέρδισαν ο Χίντον, ο ΛεΚούν και ο Μπένιο για την συνεισφορά τους σε αυτό ακριβώς το πεδίο το 2018.
Θα ξεπεράσουν οι μηχανές σε ευφυία τον άνθρωπο;
Στην εισαγωγή του κλασσικού τους βιβλίου του 1990 για τα νευρωνικά δίκτυα οι Müller και Reinhardt ανέφεραν ότι μια από τις βασικές αιτίες για την έρευνα στο πεδίο αυτό ήταν και η ανάγκη κατανόησης, μέσω της δημιουργίας ενός τεχνητού μοντέλου, των λειτουργιών του ανθρώπινου εγκέφαλου.9 Πολλοί επιστήμονες όμως αμφιβάλουν τώρα αν τα μοντέλα που έχουμε κατασκευάσει έχουν κάποια πραγματική σχέση με τον ανθρώπινου νου. Ένας από αυτούς είναι και ο Χίντον. Ο Χίντον δεν θεωρεί ότι τα τεχνητά νευρωνικά δίκτυα δεν θα φτάσουν ποτέ τον ανθρώπινο εγκέφαλο: αντίθετα θεωρεί ότι έχουμε κατασκευάσει ήδη κάτι πολύ ανώτερο.
Το ChatGPT έχει σήμερα περίπου 175 δισεκατομμύρια συνάψεις. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει 100 τρισεκατομμύρια, δηλαδή πεντακόσιες εβδομήντα φορές περισσότερες. Και όμως, λέει ο Χίντον, με το ένα κλάσμα του μεγέθους του εγκεφάλου μας οι τεχνητές αυτές ευφυίες μπορούν να θυμούνται το σύνολο σχεδόν της ανθρώπινης γνώσης. Ο μέσος άνθρωπος θα χρειαστεί να ψάξει το διαδίκτυο ή τη βιβλιοθήκη του για να θυμηθεί πότε και τι ακριβώς ήταν πχ η Μάχη του Μαραθώνα. Το ChatGPT θα απαντήσει αμέσως: «Η Μάχη του Μαραθώνα έγινε το 490 π.Χ. Ήταν μια σημαντική μάχη στους Ελληνοπερσικούς Πολέμους... Οι Αθηναίοι, με επικεφαλής τον στρατηγό τους Μιλτιάδη, απέκρουσαν με επιτυχία τις περσικές δυνάμεις εισβολής υπό τη διοίκηση του Δαρείου Α’».
Προς το παρόν, είναι αλήθεια, οι πληροφορίες που δίνει η τεχνητή νοημοσύνη χρειάζεται να ελέγχονται διπλά: όταν δεν γνωρίζει κάτι έχει την τάση να ψεύδεται, να βγάζει γεγονότα, μελέτες και ημερομηνίες κυριολεκτικά «από την κοιλιά του». Στις ΗΠΑ ένας δικηγόρος επικαλέστηκε πρόσφατα στο δικαστήριο «έξι παλαιότερες δικαστικές αποφάσεις» που δικαίωναν τον πελάτη του –τις οποίες είχε βρει με ερώτηση στο ChatGPT. Ο δικαστής όμως δεν μπόρεσε να βρει καμιά από αυτές για τον απλό λόγο ότι δεν υπήρχαν.10 Αλλά είναι βέβαιο ότι αυτές οι παιδικές ασθένειες θα διορθωθούν γρήγορα.
Από καθαρά τεχνική άποψη ο Χίντον έχει δίκιο, η «τεχνητή νοημοσύνη» θα μας φτάσει και θα μας ξεπεράσει –για αυτό δεν υπάρχει αμφιβολία. Και δεν θα είναι ούτε η πρώτη, ούτε η τελευταία φορά που τα προϊόντα της τεχνολογίας ξεπερνάνε σε ικανότητα τους ανθρώπους. Ο Αρχιμήδης ισχυριζόταν ότι οι μοχλοί του θα μπορούσαν να κουνήσουν ακόμα και τη γη –και δεν είχε άδικο. Τα ρολόγια, ήδη από την αρχαιότητα, μετράνε τον χρόνο με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια από ότι οι άνθρωποι. Τα τρένα ξεπερνούν από τα μέσα του 19ου αιώνα κιόλας κατά πολύ τον πιο γρήγορο δρομέα. Οι «υπολογιστές τσέπης» που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1970 μπορούσαν να κάνουν πράξεις με πολλά ψηφία και πολλά δεκαδικά μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου που ο μέσος άνθρωπος θα ήθελε λεπτά για να ολοκληρώσει. Τα ρομπότ μπορούν να δουλεύουν 365 μέρες το χρόνο, 24 ώρες το 24ωρο χωρίς διάλειμμα για τουαλέτα, φαγητό και ξεκούραση. Οι υπολογιστές έχουν ξεπεράσει εδώ και πολλά χρόνια τους ανθρώπους στο σκάκι. Το διαδίκτυο έχει πολύ περισσότερες γνώσεις από τον μεγαλύτερο σοφό του πλανήτη.
Αλλά θα ήταν λάθος να βγάλει κανείς από αυτό το συμπέρασμα ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι ή θα γίνει σύντομα πιο «έξυπνη» από εμάς.
Μοντελοποίηση
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι καθόλου έξυπνη. Στην πραγματικότητα δεν έχει την παραμικρή ιδέα για το τι κάνει. Οι απαντήσεις δεν είναι αποτέλεσμα λογικού συλλογισμού αλλά τυφλής «αντιστοίχισης μοτίβων». Τα τεχνητά νευρωνικά δίκτυα έχουν την ικανότητα να συγκρίνουν πχ μια φωτογραφία διαβατηρίου, ένα «μοτίβο» δηλαδή, με εκατομμύρια άλλα «μοτίβα» και να εξετάσουν, ποια είναι στατιστικά η πιο πιθανή.
Αλλά είναι άλλο πράγμα η μοντελοποίηση και άλλο η θεωρητική κατανόηση.
Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι η ταχύτητα ενός σώματος που πέφτει εξαρτάται από το βάρος του. Ο Γαλιλαίος, πολλούς αιώνες αργότερα, διόρθωσε τον Αριστοτέλη υποστηρίζοντας, ορθά, ότι όλα τα σώματα θα έπεφταν με την ίδια ταχύτητα αν δεν υπήρχε η αντίσταση του αέρα. Άρα (σε σύγχρονη διατύπωση) η πτώση ενός αντικειμένου προσδιορίζεται από την αλληλεπίδραση δυο φυσικών νόμων, της βαρύτητας και της τριβής. Ένα τεχνητό νευρωνικό δίκτυο μπορεί, αν τροφοδοτηθεί με αρκετά δεδομένα, να φτιάξει ένα «μοντέλο» με το οποίο θα υπολογίζει με ακρίβεια την ταχύτητα πτώσης ενός σώματος, αν ξέρει το βάρος του, το σχήμα του, την επιφάνειά του κλπ. Αλλά δεν θα έχει ιδέα ούτε ότι υπάρχουν νόμοι, ούτε πως αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους.
Ο μεγάλος φυσικός και φιλόσοφος Έρνστ Μαχ υποστήριζε ότι οι φυσικοί νόμοι υπήρχαν μόνο στα μυαλά των ανθρώπων. Αν ισχύει αυτό τότε η τεχνητή νοημοσύνη θα μας ξεπεράσει σίγουρα σε ευφυία –αν δεν το έχει κάνει ήδη.
Αλλά δεν ισχύει. Ο Λένιν είχε αφιερώσει πολλές σελίδες στο βιβλίο του «Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός» για να απαντήσει στα επιχειρήματά του –που είχαν μεγάλη επιρροή την εποχή εκείνη σε ένα τμήμα της αριστεράς.11 Ο άνθρωπος δεν εφευρίσκει τους φυσικούς νόμους –τους ανακαλύπτει. Και αυτό δεν μπορεί να το κάνει η τεχνητή νοημοσύνη.
Η τεχνητή νοημοσύνη στηρίζεται στις γνώσεις που έχει ήδη κατακτήσει η ανθρωπότητα. Και μπορεί να ενσωματώσει προφανώς σε αυτές και τους νόμους της φυσικής ή των μαθηματικών που της έχουμε διδάξει.12 Αλλά δεν γνωρίζουμε τα πάντα. Ούτε μπορούν να αναχθούν τα πάντα σε αυτά που ήδη γνωρίζουμε. Πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι έχουν υποστηρίξει (και υποστηρίζουν ότι ο ανθρώπινος νους δεν είναι απλά μια «μηχανή Τούρινγκ».13
Την άποψη ότι ο ανθρώπινος νους είναι ριζικά διαφορετικός από τις μηχανές τεχνητής νοημοσύνης έχει υποστηρίξει πρόσφατα με διάφορα άρθρα και συνεντεύξεις και ο Νόαμ Τσόμσκι: «Ο ανθρώπινος νους δεν είναι, όπως το ChatGPT και τα παρόμοια του, μια βαρετή στατιστική μηχανή για την αναζήτηση και αντιστοίχιση μοτίβων… Αντίθετα, το ανθρώπινο μυαλό είναι ένα εκπληκτικά αποτελεσματικό … σύστημα που λειτουργεί με μικρές ποσότητες πληροφοριών. Δεν συμπεράνει από τη συχνότητα των συσχετισμών μεταξύ των τμημάτων του λόγου που ανευρίσκει στα δεδομένα, αλλά προσπαθεί να συνάγει συμπεράσματα από τις πληροφορίες, να δώσει εξηγήσεις…Ενώ οι άνθρωποι είμαστε περιορισμένοι στα είδη των εξηγήσεων που μπορούμε λογικά να συνάγουμε, τα συστήματα μηχανικής μάθησης μπορούν να μάθουν τόσο ότι η γη είναι επίπεδη, όσο και ότι η γη είναι στρογγυλή. Αλιεύουν απλώς τις πιο συχνές φράσεις από τα δεδομένα, οι οποίες αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου».14
Ούτε το επιχείρημα του μεγέθους είναι σωστό. Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης θα ξεπεράσουν σύντομα τον ανθρώπινο νου και σε αριθμό νευρώνων και σε αριθμό συνάψεων –και για αυτό δεν υπάρχει αμφιβολία. Αλλά η ευφυία μας δεν είναι απλά και μόνο αποτέλεσμα κάποιας τυφλής εφαρμογής της διαλεκτικής μετατροπής της «ποσότητας σε ποιότητα». Οι ελέφαντες έχουν περίπου τρεις φορές περισσότερους νευρώνες από εμάς. Αλλά δεν έχουν ούτε γλώσσα, ούτε γραφή, ούτε επιστήμη, ούτε τεχνολογία.
Σημείο καμπής για την ανθρωπότητα;
Η ανθρωπότητα δεν κινδυνεύει από την τεχνητή νοημοσύνη. Κινδυνεύει όμως σοβαρά από αυτούς που την ελέγχουν –από τον καπιταλισμό και τις άρχουσες τάξεις. Ο καπιταλισμός είναι ένα δυναμικό σύστημα. «Η αστική τάξη», έγραφε ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, «δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη συνεχή επαναστατικοποίηση των εργαλείων της παραγωγής και κατά συνέπεια των σχέσεων παραγωγής και μαζί τους όλων των κοινωνικών σχέσεων. Η συντήρηση των παλιών τρόπων παραγωγής χωρίς καμιά αλλαγή στη μορφή τους ήταν…. η πρώτη προϋπόθεση για την ύπαρξη όλων των προηγούμενων κυρίαρχων τάξεων. Η συνεχής επαναστατικοποίηση της παραγωγής, η αδιάκοπη διακύμανση όλων των κοινωνικών συνθηκών, η συνεχής αβεβαιότητα και ταραχή διακρίνουν την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες».15
Όλα τα μεγάλα τεχνολογικά άλματα –από την εισαγωγή των πρώτων μηχανών στα εργοστάσια μέχρι την αντικατάσταση της κλασσικής στοιχειοθεσίας στα τυπογραφεία από τους υπολογιστές και την μαζική εισαγωγή των ρομπότ στην αυτοκινητοβιομηχανία– συνοδεύτηκαν από μεγάλες κοινωνικές αναταραχές και συχνά από μεγάλα εργατικά κινήματα. Σε έναν κόσμο που δεν θα ελεγχόταν από μια αχόρταγη μειοψηφία κάθε πρόοδος στην τεχνολογία θα ήταν ευπρόσδεκτη, αφού θα μπορούσε να απαλλάξει τους ανθρώπους από κάποιες κουραστικές δουλειές και να προσφέρει στην κοινωνία νέα πολύτιμα αγαθά. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προσφέρει, για παράδειγμα, ένα πολύτιμο εργαλείο διάγνωσης στην ιατρική. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την πρόληψη συγκρούσεων στα αυτοκίνητα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την χαρτογράφηση (και αντιμετώπιση) των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής.
Αλλά ο κόσμος μας κυριαρχείται από μια αχόρταγη μειοψηφία, μια μειοψηφία την οποία τα μόνα που την ενδιαφέρουν είναι το κέρδος και ο ανταγωνισμός. Και για αυτό πέφτουν πάντα «με τα μούτρα» στις νέες τεχνολογίες. «Οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν ενθουσιασμό», έγραφε πριν από λίγες ημέρες η εφημερίδα Financial Times. «Η εφεύρεση του σιδηροδρόμου οδήγησε στη ‘Σιδηροδρομική Μανία’ στη δεκαετία του 1840 στο Ηνωμένο Βασίλειο, η οποία είδε τους επενδυτές να επενδύουν τα πάντα σε μετοχές σιδηροδρόμων. Τη δεκαετία του 1920 το ραδιόφωνο αιχμαλώτισε με παρόμοιο τρόπο τη φαντασία. Και πιο πρόσφατα, η ευφορία για την υιοθέτηση του Διαδικτύου είδε τον Nasdaq να πενταπλασιάζεται μεταξύ 1995 και 2000… Η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης έχει πυροδοτήσει μια παρόμοια φρενίτιδα… Η Goldman Sachs εκτίμησε ότι θα μπορούσε να οδηγήσει σε κέρδη στην παραγωγικότητα που θα μπορούσαν να αυξήσουν το παγκόσμιο ΑΕΠ κατά 7% μέσα στην ερχόμενη δεκαετία».16
Για τους εργάτες τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν σχεδόν πάντα νέες, «καλύτερες» θέσεις εργασίας –αφού καταστρέψουν όμως πρώτα χιλιάδες παλαιότερες και πετάξουν χιλιάδες εργάτες στην ανεργία. Το ίδιο έχει αρχίσει ήδη να συμβαίνει με την τεχνητή νοημοσύνη. «Σύμφωνα με τη μηνιαία έκθεση της Challenger, Gray, and Christmas για την αμερικανική αγορά εργασίας, τον Μάιο», μετέδιδε πριν λίγες ημέρες ο Σκάι, «έγιναν στις ΗΠΑ περίπου 80.000 απολύσεις, με 3.900 εξ αυτών να αποδίδονται στην τεχνητή νοημοσύνη… Η Goldman Sachs έχει υπολογίσει ότι 300 εκατ. θέσεις εργασίας θα χαθούν, λόγω της τεχνητής νοημοσύνης».17 Ανάμεσα στα επαγγέλματα που κινδυνεύουν δεν είναι μόνο κακοπληρωμένες θέσεις εργασίας πχ σε «κέντρα εξυπηρέτησης πελατών» αλλά και καλοπληρωμένες, όπως είναι οι θέσεις εργασίας των προγραμματιστών. Το ChatGPT μπορεί ήδη να γράψει το 40% περίπου του κώδικα που γράφει ένας προγραμματιστής –και μάλιστα σε μερικά κλάσματα του δευτερολέπτου.
Η άρχουσα τάξη είναι βέβαιο ότι θα προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει την τεχνητή νοημοσύνη σε κάθε τομέα από όπου μπορεί να μειωθεί το κόστος –χωρίς φυσικά να απειληθούν τα δικά της συμφέροντα και προνόμια. Η τεχνητή νοημοσύνη, λένε ήδη κάποιοι, θα ήταν πολύ πιο αμερόληπτος δικαστής. Η οργή των εργατών απέναντι στο δικαστικό σώμα (δεν είναι μόνο οι Έλληνες Αεροπαγίτες αυτοί που δίνουν πχ το πράσινο φως της ασυδοσίας στα κοράκια των funds) είναι κατανοητή. Αλλά είναι αυταπάτη να πιστεύει κανείς ότι ένα τεχνητό νευρωνικό δίκτυο εκπαιδευμένο από αυτούς, θα είναι πιο δίκαιο απέναντι στους φτωχούς. Ο Γιάννης Αγιάννης, ο μυθικός ήρωας του Ουγκό ήταν, σε τελευταία ανάλυση, κλέφτης. Είναι γελοίο να πιστεύει κανείς ότι μια μηχανή που δεν έχει ιδέα τι σημαίνει αγάπη, παιχνίδι, φίλοι, πόνος, φόβος, έρωτας –όλα αυτά που κάνουν έναν άνθρωπο άνθρωπο– θα έδειχνε κάποια επιείκεια απέναντι σε έναν φτωχό που άρπαξε ένα καρβέλι για να χορτάσει την πείνα του.
Και είναι βέβαιο ότι η άρχουσα τάξη δεν έχει κανέναν ενδοιασμό να χρησιμοποιήσει την τεχνητή νοημοσύνη στην «άμυνα» –στον ανταγωνισμό της με τις άρχουσες τάξεις των άλλων χωρών. Την χρησιμοποιούν ήδη σε κατευθυνόμενες βόμβες και ρουκέτες. Και εύκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι οι ΗΠΑ θα την χρησιμοποιήσουν πχ για τον εντοπισμό και την έγκαιρη απόκριση σε μια ενδεχόμενη πυρηνική επίθεση από τη Ρωσία ή την Κίνα. Τότε πραγματικά η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορεί να «αφανίσει την ανθρωπότητα» –όχι γιατί θέλει (οι μηχανές δεν έχουν βούληση) αλλά γιατί στα διεστραμμένα μυαλά της άρχουσας τάξης ο πυρηνικός όλεθρος είναι προτιμότερος από την επικράτηση του αντίπαλου ιμπεριαλισμού.
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα επίτευγμα της ανθρωπότητας, ένα επίτευγμα που στηρίχτηκε στη δουλειά όχι μόνο των μεγάλων και διάσημων σαν τον Τούρινγκ, τον Χίντον και την Γκεμπρού αλλά και χιλιάδων ανώνυμων –ερευνητών, μαθηματικών, φιλοσόφων, μηχανικών, τεχνητών και εργατών που δούλεψαν και δουλεύουν είτε στα πανεπιστήμια είτε στις εταιρίες που αναπτύσσουν τις τεχνολογίες αυτές.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ατύχημα. Ούτε απειλή για την ανθρωπότητα. Ατύχημα και απειλή είναι ο καπιταλισμός. Από αυτόν πρέπει να απαλλαγούμε και όχι από τα θαύματα της ανθρώπινης εφευρετικότητας που κάνουν τη ζωή μας καλύτερη και ανοίγουν νέα παράθυρα προς την γνώση και τον κόσμο.
Σημειώσεις
1. Το ινστιτούτο έχει δημιουργηθεί από την διάσημη επιστήμονα της πληροφορικής Τιμνίτ Γκεμπρού. Η Γκεμπρού, που έχει γεννηθεί στην Αιθιοπία, απολύθηκε το 2020 από την Google όταν δημοσίευσε μια μελέτης η οποία έδειχνε ότι τα γλωσσικά μοντέλα που χρησιμοποιούσαν τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ήταν «ρατσιστικά και σεξιστικά πολωμένο».
2. https://www.ft.com/content/03895dc4-a3b7-481e-95cc-336a524f2ac2
3. Στο ίδιο
4. «Αν ζεις σε ένα καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορείς να μην έχει ανταγωνισμό ανάμεσα στην Google και την Microsoft… Είναι αναπόφευκτο σε ένα σύστημα σαν τον καπιταλισμό, ή ένα σύστημα με ανταγωνισμό ανάμεσα σε χώρες σαν τις ΗΠΑ και την Κίνα ότι αυτά τα συστήματα θα αναπτυχθούν. Η μοναδική μου ελπίδα είναι, επειδή αυτό θα είναι κακό για όλους μας, ότι θα υπάρξει κάποια συμφωνία ανάμεσα στην Κίνα και τις ΗΠΑ, όπως είχε γίνει με τα πυρηνικά…»
5. Το τεστ έχει πάρει το όνομά του από τον Άλαν Τούρινγκ (1912-1954), τον «πατέρα της επιστήμης των υπολογιστών». Ο Τούρινγκ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην αποκρυπτογράφηση των γερμανικών μηνυμάτων. Το 1952 δικάστηκε για «σεξουαλική διαστροφή» (ήταν ομοφυλόφιλος) και υποχρεώθηκε σε αναγκαστική ορμονοθεραπεία η οποία τον έσπρωξε στην αυτοκτονία. Στο ερώτημα αν οι υπολογιστές μπορούν να αναπτύξουν πραγματική ευφυία ο Τούρινγκ απαντούσε ότι αν ο μέσος άνθρωπος συνομιλεί με έναν υπολογιστή και νομίζει ότι συνομιλεί με έναν άλλο άνθρωπο τότε θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η μηχανή διαθέτει πράγματι ευφυία. Ο ίδιος είχε προβλέψει ότι αυτό θα συμβεί γύρω στο 2000. Έπεσε έξω 20 περίπου χρόνια.
6. Για την ακρίβεια μια παρωδία της «ατομοκεντρικής θεραπευτικής μεθόδου» που είχε αναπτυχθεί από τον αμερικάνο ψυχολόγο Καρλ Ρότζερς. Υπάρχουν ακόμα και σήμερα στο διαδίκτυο σε λειτουργία διάφορες απομιμήσεις της Eliza.
7. «Το 1943 οι Warren McCulloch και Walter Pitts πρότειναν μια γενική θεωρία επεξεργασίας πληροφοριών στηριζόμενη σε δίκτυα δυαδικών διακοπτών… τα οποία κατ’ ευφημισμό ονόμασαν ‘νευρώνες’. Το καθένα από αυτά τα στοιχεία μπορεί να πάρει την τιμή 0 ή 1, όπου 0 σημαίνει ανενεργή κατάσταση και 1 ενεργή… Οι McCulloch και Pitts έδειξαν ότι ένα τέτοιο δίκτυο μπορεί, εξ’ ορισμού, να φέρει σε πέρας κάθε υπολογισμό που μπορούμε να φανταστούμε, όπως και ένας προγραμματιζόμενος ψηφιακός υπολογιστής ή η μαθηματική του αφαίρεση, η μηχανή Τούρινγκ». Β.Müller, J Reinhardt, Neural Networks, Springer Verlag 1990, σελ 13
8. https://www.youtube.com/watch?v=aircAruvnKk&list=PLZHQObOWTQDNU6R1_67000Dx_ZCJB-3pi&index=1
9. Β.Müller, J Reinhardt, σελ VIII
10. https://www.kathimerini.gr/world/562445968/ipa-dikigoros-chrisimopoiise-pseytikes-parapompes-apo-to-chatgpt/
11. Το βιβλίο του Άντον Πάνεκουκ «Ο Λένιν σαν φιλόσοφος», παρά την απαράδεκτα εχθρική του στάση απέναντι στον Λένιν, δίνει μια καλή εικόνα της συζήτησης που υπήρχε την εποχή εκείνη μέσα στην αριστερά για τη φιλοσοφία της επιστήμης.
12. Οι πρώτες μηχανές τεχνητής νοημοσύνης δυσκολεύονταν ακόμα και με απλές μαθηματικές πράξεις. Όχι πια. Αν ζητήσετε από το ChatGPT να υπολογίσει πχ την ταχύτητα με την οποία θα συγκρουστεί ένα βαρίδι που αφεθεί να πέσει από ένα ύψος στη γη θα το κάνει χρησιμοποιώντας όλους τους γνωστούς τύπους της φυσικής –τους οποίους όμως τους του έχουμε απλά διδάξει.
13. Οι πιο σημαντικές αντιρρήσεις στις θεωρίες που αντιμετωπίζουν τον ανθρώπινο νου σαν «μηχανισμό» είχαν έρθει από τον φιλόσοφο J.R.Lucas και τον φυσικό R.Penrose. Μια καλή σύνοψη της συζήτησης αυτής υπάρχει στην “Διαδικτυακή Εγκυκλοπαίδεια της Φιλοσοφίας», https://iep.utm.edu/lp-argue/
14. Στις αρχές Μαρτίου η εφημερίδα New York Times δημοσίευσε ένα κείμενο των Chomsky, Robetrts και Watumull για τις «ψεύτικες υποσχέσεις της τεχνητής νοημοσύνης». Το κείμενο υπάρχει στο kommon.gr σε ελληνική μετάφραση και επιμέλεια των Α. Αναγνωστάκη, Ε. Παπαδοπετράκη.
https://kommon.gr/theoria/item/6636-oi-froydes-elpides-gia-to-chatgpt-noam-chomsky-ian-roberts-kai-jeffrey-watumull.
15. Αλεξ Καλλίνικος, Οι επαναστατικές ιδέες του Μαρξ, Εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία 1998, σελ 160.
16. https://www.ft.com/content/3b145574-760f-49fd-b42c-a2c4ae22101c
17. https://www.skai.gr/news/technology/texnologia-4000-atoma-apolythikan-mono-ton-maio-antikatastathikan-apo-mixanes