Mητσοτάκης-Ερντογάν στη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους
Μητσοτάκης και Ερντογάν μιλούν για “βελτίωση σχέσεων” αλλά βυθίζονται πιο βαθιά στη δίνη των ανταγωνισμών του ιμπεριαλισμού σε φάση αποσταθεροποίησης.
Ο Πάνος Γκαργκάνας προτείνει διεθνιστικές απαντήσεις.
Ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης συναντήθηκε με τον Πρόεδρο της Τουρκίας, Recep Tayyip Erdogan στο περιθώριο της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Vilnius της Λιθουανίας, παρουσία των υπουργών Εξωτερικών της Ελλάδας και της Τουρκίας.
Η συνάντηση έγινε σε καλό κλίμα. Οι κκ. Μητσοτάκης και Erdogan συμφώνησαν ότι είναι προς όφελος των δύο χωρών το θετικό κλίμα που έχει διαμορφωθεί στις διμερείς σχέσεις τους τελευταίους μήνες να έχει συνέχεια και συνέπεια.
Προς τούτο συμφωνήθηκε οι δύο πλευρές να οικοδομήσουν πάνω στο θετικό μομέντουμ και να ενεργοποιήσουν κατά το επόμενο διάστημα πολλαπλούς διαύλους επικοινωνίας ανάμεσα στις δύο χώρες. Συμφώνησαν η επόμενη συνεδρίαση του Ανωτάτου Συμβουλίου Συνεργασίας Ελλάδας-Τουρκίας να πραγματοποιηθεί το φθινόπωρο στη Θεσσαλονίκη.
Ανέθεσαν στους υπουργούς Εξωτερικών να καθοδηγούν τη διαδικασία και να ενημερώνουν τους ηγέτες για την πρόοδο που σημειώνεται.
Ο Πρωθυπουργός τόνισε ότι προσβλέπει σε πιο συχνές επαφές σε όλα τα επίπεδα, ώστε να οικοδομηθεί κλίμα εμπιστοσύνης και οι προϋποθέσεις που θα οδηγήσουν σε βελτίωση των σχέσεων Ελλάδας-Τουρκίας.1
Η συνάντηση Μητσοτάκη-Ερντογάν τον Ιούλη, στο πλαίσιο της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους, χαιρετίστηκε από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας σαν καμπή στις ελληνοτουρκικές σχέσεις που τις οδηγεί σε βελτίωση, ίσως ακόμα και σε τερματισμό της διαμάχης για την οριοθέτηση των ΑΟΖ. Αμέσως μετά, ο Μητσοτάκης δήλωνε σε συνέντευξη τύπου:
«Θέλω να το τονίσω αυτό -πάντα το έλεγα αυτό, και στις πιο δύσκολες στιγμές των ελληνοτουρκικών σχέσεων- ότι εμείς δεν έχουμε στρατηγικό όφελος με μία Τουρκία η οποία να βρίσκεται κάθετα απέναντι στη Δύση, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το όφελος της Ελλάδος είναι η Τουρκία να παίξει με τους δικούς μας κανόνες. Με τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, με τους κανόνες των πολυμερών σχημάτων στα οποία συμμετέχει, όπως το ΝΑΤΟ, ή των πολυμερών σχημάτων με τα οποία θέλει να έχει μία πιο στενή σχέση, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση».2
Ήδη εδώ στην πρώτη τοποθέτηση μετά την συνάντηση, ο πρωθυπουργός χαίρεται επειδή η Τουρκία αποφάσισε «να παίξει με τους δικούς μας κανόνες». Πέρα από την κυνική ομολογία ότι «δικοί μας κανόνες», το περιβόητο διεθνές δίκαιο είναι οι κανόνες του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, υπάρχει και η όχι και τόσο κρυφή προσδοκία ότι σε αυτό το πλαίσιο οι ελληνικές διεκδικήσεις θα βγουν κερδισμένες. Ο ανταγωνισμός δεν σταματάει, απλά αλλάζει γήπεδο.
«Κυριάκος Μητσοτάκης: Ο μεγάλος στόχος -δεν το έχω κρύψει ποτέ- είναι να λύσουμε τον πυρήνα της διαφοράς. Και αναφέρομαι στην διαφορά, διότι η μεγάλη μας διαφορά με την Τουρκία εξακολουθεί να είναι η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας δηλαδή, στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο.
Εφόσον καταφέρουμε να συμφωνήσουμε να πάμε στη Χάγη, ώστε το Διεθνές Δικαστήριο να επιληφθεί αυτής της μεγάλης εκκρεμότητας η οποία έρχεται εδώ και πολλές δεκαετίες. Αλλά προφανώς το να πάμε στη Χάγη δεν είναι μια απλή υπόθεση ούτε είναι κάτι το οποίο μπορεί να γίνει από τη μια στιγμή στην άλλη».3
Πόσο ειρηνικό, είναι, όμως, αυτό το γήπεδο; Καθόλου είναι η απάντηση. Πρώτα απ’ όλα, επειδή το πλαίσιό του καθορίζεται από την πολεμική εξόρμηση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ που κάνουν ψυχρό πόλεμο ενάντια στην Κίνα και θερμό πόλεμο ενάντια στη Ρωσία στην Ουκρανία. Θα επανέλθουμε σε αυτή τη διάσταση στη συνέχεια, καθώς είναι καθοριστική για τις εξελίξεις. Αλλά επιπλέον υπάρχει και η εσωτερική πολεμοκαπηλεία:
«Παύλος Τσίμας: Παρατήρησα ότι εκτός του ότι κάθε φορά που λέμε “Χάγη” υπάρχουν φωνές που λένε “α, εθνικές παραχωρήσεις, θα χάσουμε αν πάμε στη Χάγη”. Παρατήρησα επίσης ότι όταν στη Βουλή αναφερθήκατε σε αυτό το θέμα και είπατε αυτή τη φράση, ότι αν η ιστορία μάς δώσει την ευκαιρία δεν θα της γυρίσουμε την πλάτη, ήταν ίσως η μοναδική στιγμή όπου ενώ η Κοινοβουλευτική σας Ομάδα σάς χειροκροτούσε αδιάλειπτα, εκεί δεν χειροκρότησε κανείς, έμειναν λίγο παγωμένοι.
Σία Κοσιώνη: Και η αλήθεια είναι ότι θα έχετε μία ισχυρή δεξιά αντιπολίτευση τα επόμενα χρόνια.
Κυριάκος Μητσοτάκης: Έχω μιλήσει πολλές φορές για τον πατριωτισμό της ευθύνης, τον πατριωτισμό των πράξεων σε αντίθεση με τον πατριωτισμό που εξαντλείται σε εύκολες κορώνες. Τι είναι προς όφελος της Ελλάδας;
Είναι προς όφελος της Ελλάδας να επιλύσει τελικά με δίκαιο τρόπο και με γνώμονα το Διεθνές Δίκαιο, όπως αγωνιζόμαστε να κάνουμε εδώ και δεκαετίες, αυτή τη μεγάλη διαφορά που έχουμε με την Τουρκία; Η απάντηση είναι “ναι”. Αυτή είναι η άποψή μου.
Σία Κοσιώνη: Αυτό πιθανά, πάντως, περιλαμβάνει απομείωση της κυριαρχίας έτσι όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.
Κυριάκος Μητσοτάκης: Αυτό είναι μία σχετική έννοια, αλλά πρέπει να σας πω ότι οποιαδήποτε συμφωνία αυτού του τύπου μπορεί ενδεχομένως, ναι, να συνεπάγεται και κάποιες υποχωρήσεις από κάποιες θέσεις οι οποίες μπορούν να αποτελούν την αφετηρία μιας διαπραγμάτευσης».4
Μέσα στον σύντομο αυτό διάλογο ανάμεσα στον πρωθυπουργό και τους δημοσιογράφους του Σκάι έχουμε τον πυρήνα της διαπραγμάτευσης. Είναι το Αιγαίο 100% ελληνική λίμνη ή μπορεί να γίνει συμβιβασμός με ένα χαμηλότερο αλλά καλό ποσοστό; Πέρα από το Αιγαίο, μέχρι πού φτάνει η ελληνική ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο- ακουμπάει με την κυπριακή ΑΟΖ και ποιος βάζει την υπογραφή για την κυπριακή ΑΟΖ, η Κυπριακή Δημοκρατία ή και η Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου; Και ποια ελληνική κυβέρνηση θα περάσει από τη Βουλή την οποιαδήποτε συμβιβαστική συμφωνία;
Γίνεται ξεκάθαρο ότι αυτή η διαδικασία είναι γεμάτη από άγριες διεθνείς αντιπαραθέσεις μαζί με άμεσες εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις. Είναι μια τεράστια πρόκληση για την Αριστερά να χαράξει γραμμή που να υπερασπίζει την ειρήνη και το δίκιο της εργατικής τάξης.
Ας δούμε τα πράγματα με τη σειρά, αρχίζοντας από το ευρύτερο διεθνές πλαίσιο.
Η κρίση της αμερικάνικης ηγεμονίας και η όξυνση των ανταγωνισμών
Η Σύνοδος Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους ήταν ένα βήμα κλιμάκωσης της πολεμικής εκστρατείας των ΗΠΑ και των συμμάχων τους. Αυτό είναι προφανές και μόνο αν πάρουμε υπόψη την απόφαση για ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ. Σύμφωνα με τον Camille Grand, πρώην βοηθό Γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ, «η ένταξη της Σουηδίας κλείνει στην πραγματικότητα τη Βαλτική σαν ΝΑΤΟϊκή λίμνη».5 Η Ρωσία βρίσκεται πολιορκημένη από τη Βαλτική μέχρι τη Μεσόγειο με το ΝΑΤΟ να ελέγχει τα δυτικά σύνορά της και τον πόλεμο στην Ουκρανία να απειλεί να τα σπάσει.
Η πολυδιαφημισμένη καλοκαιρινή ουκρανική αντεπίθεση μπορεί να έχει βαλτώσει και ο Ζελένσκι μπορεί να έχει παράπονα ότι το ΝΑΤΟ δεν του έδωσε χρονοδιάγραμμα ένταξης της Ουκρανίας στους κόλπους του, αλλά η εκστρατεία των ΗΠΑ για συσπείρωση των συμμάχων τους και απομόνωση της Ρωσίας και της Κίνας βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη.
Πρόκειται για μια εκστρατεία που έχει ως αφετηρία της τη διάβρωση της αμερικανικής ηγεμονίας και ως στόχο την αντιστροφή αυτής της πορείας. Προφανώς, το ξεδίπλωμα αυτών των προσπαθειών των ΗΠΑ δεν ήταν και δεν είναι ευθύγραμμο. Πέρασε από πολλές φάσεις, όπως ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» επί προεδρίας Μπους στην αυγή του 21ου αιώνα και η «στροφή στον Ειρηνικό» του Ομπάμα αργότερα. Αλλά απόκτησε μεγαλύτερη έμφαση μετά την ήττα των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και τη φυγή από την Καμπούλ. Όπως γράφαμε τότε στις σελίδες αυτού του περιοδικού:
«Σήμερα, ακόμη και απολογητές του καπιταλισμού έχουν αναγκαστεί να ομολογήσουν ότι τα παραμύθια περί “τέλους της ιστορίας” ήταν προπαγανδιστικές ανοησίες. Πριν είκοσι χρόνια, όμως, ανθούσαν ακόμη οι αντιλήψεις ότι μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου όλες οι χώρες είχαν ενταχθεί σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία με εξαίρεση κάποια “καθεστώτα-παρίες”. Αντανάκλαση αυτών των θεωριών προς τα αριστερά ήταν η θέση ότι πλέον ο ιμπεριαλισμός όπως τον είχε αναλύσει ο Λένιν με πολλές και αντίπαλες Μεγάλες Δυνάμεις είχε ξεπεραστεί και έχει απομείνει μόνο μια υπερδύναμη χωρίς αντίπαλο.
Στην πραγματικότητα, οι “πόλεμοι κατά της τρομοκρατίας” έβαζαν στο στόχαστρο τους ανταγωνιστές των ΗΠΑ. Ήταν μια επίδειξη πυγμής όχι μόνο απέναντι σε καθεστώτα όπως των Ταλιμπάν και του Σαντάμ Χουσεΐν που είχαν συνεργαστεί με τους αμερικανούς στο παρελθόν, αλλά και απέναντι σε φιλοδοξίες ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, παλιών και νέων. Η γεωπολιτική σημασία της κάθε χώρας για τις ΗΠΑ, τη Ρωσία, την Κίνα, αλλά και τους Ευρωπαίους συμμάχους ήταν το επίδικο. Ακόμη και τα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός δεν τα είχε ανάγκη για τη δική του οικονομία, καθώς με νέες γεωτρήσεις (fracking) οι ΗΠΑ έφτασαν να κάνουν εξαγωγές υγροποιημένου φυσικού αέριου, αλλά ήθελε και θέλει να έχει τον έλεγχο πάνω στις ενεργειακές ανάγκες της Κίνας αλλά και της Γερμανίας. Οι επιπτώσεις από την ήττα των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν προκαλούν αστάθεια σε όλη την ιμπεριαλιστική αλυσίδα, για αντιπάλους και συμμάχους».6
Η επιτάχυνση της αστάθειας φάνηκε με το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία. Ο πόλεμος αυτός δεν ήταν μια ξαφνική επιστροφή στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου με θερμό επεισόδιο. Ήταν και είναι ένα ξεχαρβάλωμα της «Νέας Τάξης Πραγμάτων» κάτω από την ηγεμονία των ΗΠΑ μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Δεν μπορούμε να ξεχνάμε την περίοδο που μεσολάβησε:
«Ήταν η περίοδος όπου και στα δυο στρατόπεδα του Ψυχρού Πολέμου που έφτανε στο τέλος του, κυριαρχούσε η πολιτική για μια “αμοιβαία επωφελή” συνεργασία. Η Ρωσία και οι πρώην χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας θα άνοιγαν τις πύλες τους στις δυτικές πολυεθνικές, όπως είχε ήδη ξεκινήσει να κάνει η Κίνα, και οι ΗΠΑ και η ΕΕ θα εξασφάλιζαν τη συμμετοχή της Ρωσίας στους διεθνείς “θεσμούς συνεργασίας” που ανοίγονταν μπροστά, όπως οι G7 που θα γίνονταν G8, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου κλπ.
Στην πράξη, εκείνα τα σενάρια ποτέ δεν ήταν ειδυλλιακά, ωστόσο η συνεργασία προχώρησε. Η αλυσίδα με τα φαγάδικα Μακντόναλντς άνοιξε καταστήματα στη Ρωσία, το 1997 ο Κλίντον προσκάλεσε τη Ρωσία στους G7 που έγιναν G8 μέχρι το 2014. Το 2001 στη Γένοβα το νέο αντικαπιταλιστικό κίνημα πολιορκούσε και τον Πούτιν παρέα με τον Μπερλουσκόνι.
Πέρα από την οικονομική πλευρά, προχώρησε και η γεωπολιτική, με τη Ρωσία να προτείνει συνεργασία με το ΝΑΤΟ ήδη το 1991 και στις 27 Μάη 1997 στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στο Παρίσι να αποφασίζεται Κοινό Συμβούλιο ΝΑΤΟ-Ρωσίας. Το 2009 το ΝΑΤΟ ζήτησε τη συνεργασία της Ρωσίας για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν και το 2011 υπήρξαν και κοινές αεροπορικές και ναυτικές ασκήσεις».7
Σήμερα, το βίαιο πέρασμα από τα «ειδύλλια» της παγκοσμιοποίησης στους άγριους ανταγωνισμούς αναστατώνει όλο τον κόσμο. Οι ΗΠΑ μπορεί να συσφίγγουν τις σχέσεις τους με τους ευρωπαίους εταίρους τους και την Ιαπωνία και την Αυστραλία, αλλά αντιμετωπίζουν προβλήματα με πολλές χώρες τις οποίες υπολόγιζαν ότι θα έχουν στο πλευρό τους. Αναδυόμενες δυνάμεις όπως η Ινδία, η Βραζιλία, η Νότια Αφρική, ακόμα και η Σαουδική Αραβία έχουν αρνηθεί να συμπλεύσουν με τις οικονομικές κυρώσεις σε βάρος της Ρωσίας.
Στην πρόσφατη διευρυμένη Σύνοδο των G7 στην Ιαπωνία, οι ΗΠΑ έκαναν προσπάθειες με τη βοήθεια του Ζελένσκι να τραβήξουν αυτές τις χώρες, αλλά δεν τα κατάφεραν. Όπως έγραψε ο Άλεξ Καλλίνικος:
«Η απόφαση της Ινδίας να αρχίσει εισαγωγές πετρελαίου από τη Ρωσία μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία το Φλεβάρη του 2022, έχει παίξει καίριο ρόλο για την οικονομική επιβίωση της Ρωσίας. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας αναφέρει ότι οι ρωσικές εξαγωγές πετρελαίου έφτασαν στο υψηλότερο επίπεδό τους μετά την εισβολή. Τον περασμένο μήνα, το 80% αυτών των εξαγωγών πήγε στην Κίνα και στην Ινδία. Η Σαουδική Αραβία αντιστέκεται σε πιέσεις των ΗΠΑ για να συμμετέχει σε κυρώσεις κατά της Ρωσίας, αντίθετα συνεργάζεται στενά με τη Μόσχα στα πλαίσια του ΟΠΕΚ+.(…)
Όπως παραδέχεται η εφημερίδα Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, ‘πολλές μη-Δυτικές χώρες βλέπουν δυο σημαντικές ευκαιρίες –να παίξουν με τον ανταγωνισμό ΗΠΑ και Κίνας αντιπαραθέτοντας τη μια απέναντι στην άλλη και να εξασφαλίσουν μια αναθεώρηση της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων που κατά την άποψή τους εκκρεμεί από καιρό’.
Οι G7 αποτελούν ένα συνεχώς πιο μικρό μερίδιο της παγκόσμιας οικονομίας και οι υπόλοιπες δυνάμεις κινούνται διεκδικητικά».8
Στη δίνη αυτών των ανταγωνισμών βρίσκονται και η Τουρκία και η Ελλάδα και αυτό το στοιχείο επηρεάζει και την πορεία του ανταγωνισμού ανάμεσα στους δυο καπιταλισμούς της Νοτιοανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ.
Μια «πτέρυγα», δυο ανταγωνιστές
Η διεθνοποίηση των τοπικών ανταγωνισμών δεν είναι μια εφεύρεση της ελληνικής διπλωματίας. Είναι μια δυναμική που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη φάση του παγκόσμιου συστήματος, αυτό που ονομάζουμε ιμπεριαλισμό. Στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό δεν υπάρχει καμιά γωνιά του πλανήτη, καμιά αντίθεση κρατών που να μην υπόκειται στις πιέσεις των ανταγωνιστικών στρατηγικών των μεγάλων δυνάμεων. Γι’ αυτό και βλέπουμε να επιδιώκουν την εμπλοκή τους στα πάντα- από τις διευθετήσεις συνοριακών διαφορών μέχρι τις εμπορικές συμφωνίες.
Ιστορικά, ο ελληνικός καπιταλισμός κατάφερε να έχει συμμαχίες που τον έφεραν στο στρατόπεδο των νικητών στις μεγάλες διεθνείς συγκρούσεις.
Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ύστερα από τις ταλαντεύσεις του εσωτερικού διχασμού του Βενιζέλου με τον Κωνσταντίνο, βρέθηκε στο στρατόπεδο των Αγγλογάλλων και εξασφάλισε τη μεγαλύτερη εδαφική επέκτασή του.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εξασφάλισε ξανά εδαφική επέκταση με την προσάρτηση των Δωδεκανήσων, αλλά κυρίως εξασφάλισε τον ρόλο του σαν «προχωρημένο φυλάκιο» της Δύσης στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, μαζί αλλά και ανταγωνιστικά με την Τουρκία ως Νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ.
Μετά το τέλος του «Ψυχρού Πολέμου», η συμμαχία με την ΕΕ εξασφάλισε για τους έλληνες καπιταλιστές τη συμμετοχή στο πλιάτσικο των ιδιωτικοποιήσεων στις χώρες του παλιού «Ανατολικού μπλοκ».9
Αυτή η δυναμική όχι μόνο δεν έπαψε να λειτουργεί μέσα στη σημερινή νέα φάση της όξυνσης των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, αλλά πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις. Το Αιγαίο αναβαθμίστηκε ως στρατηγικής σημασίας δίαυλος στα πλαίσια της σύγκρουσης του ΝΑΤΟ με τη Ρωσία και η Ανατολική Μεσόγειος έγινε εναλλακτική πηγή ενέργειας για την Ευρώπη μετά τον αποκλεισμό της Ρωσίας. Και η Αθήνα και η Άγκυρα προσάρμοσαν τις τακτικές τους με βάση αυτές τις εξελίξεις.
Για τον τουρκικό καπιταλισμό, που γνώρισε είκοσι χρόνια μεγάλης ανάπτυξης κάτω από τις κυβερνήσεις του Ερντογάν, η δυνατότητα να παίζει μεγαλύτερο ρόλο παίρνοντας αποστάσεις από τη Δύση αναδείχθηκε μέσα στην πορεία διάβρωσης της αμερικανικής ηγεμονίας. Η Τουρκία βρέθηκε με μεγαλύτερη οικονομική, πολιτική και στρατιωτική παρουσία από την Κίνα και το Αφγανιστάν μέχρι τη Λιβύη, περνώντας από τον Καύκασο, το Ιράκ, τη Συρία. Ο Ερντογάν έπαιξε ρόλο στη στρατιωτική νίκη του Αζερμπαϊτζάν σε βάρος της Αρμενίας το φθινόπωρο του 2020. Η Τουρκία καλύπτει ένα κενό των ΗΠΑ στην Καμπούλ και στο αεροδρόμιό της μετά την αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων κατοχής από το Αφγανιστάν το καλοκαίρι του 2021. Και βέβαια στη Λιβύη, η ματαίωση των εκλογών, που ήταν προγραμματισμένες για τον Δεκέμβρη του 2021, ευνοεί τη συνέχιση της συνεργασίας ανάμεσα στην Άγκυρα και την κυβέρνηση της Τρίπολης που έχει υπογράψει το τουρκολιβυκό μνημόνιο συνεργασίας για την ΑΟΖ.
Η απόφαση του Ερντογάν να κάνει στροφή στο Βίλνιους και να αναβαθμίσει τις σχέσεις του με το ΝΑΤΟ και την ΕΕ έρχεται σαν αποτέλεσμα και των πιέσεων από την πολεμική εκστρατεία του Μπάιντεν αλλά και του μεγαλύτερου ρόλου της Τουρκίας. Στο πλαίσιο αυτής της εκστρατείας, η συνεργασία της Τουρκίας ήταν και είναι απαραίτητη για τις ΗΠΑ, ιδιαίτερα από τη στιγμή που η σύγκρουση πήρε στρατιωτική μορφή με την επέμβαση του Πούτιν στην Ουκρανία. Η Τουρκία έχει αεροπορική και ναυτική παρουσία στη Μαύρη Θάλασσα, έχει τον έλεγχο των Στενών του Βοσπόρου και συνεργάζεται με την κυβέρνηση του Κίεβου για την εξασφάλιση στρατιωτικού υλικού (drones και όχι μόνο). Χωρίς τη συμμετοχή της Τουρκίας, η ΝΑΤΟϊκή εξόρμηση του Μπάιντεν θα είχε μια τεράστια τρύπα στη νοτιοανατολική πτέρυγά της.
Αυτή η εξέλιξη επηρεάζει και τη στάση της ελληνικής διπλωματίας.
Το «στρατηγικό πλαίσιο» μέσα στο οποίο έχουν κινηθεί διαχρονικά οι κυβερνήσεις ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και ΣΥΡΙΖΑ τα τελευταία 30 χρόνια στηριζόταν στην υπόθεση ότι η Τουρκία θα αναγκάζεται να κάνει παραχωρήσεις προς την Ελλάδα για να διατηρεί καλές σχέσεις με τη Δύση, την ΕΕ και τις ΗΠΑ. Προφανώς, η άλλη όψη αυτού του «στρατηγικού πλαισίου» είναι η ανάδειξη του ελληνικού καπιταλισμού σε πρόθυμο σύμμαχο της ΕΕ, των ΗΠΑ και του δυτικού ιμπεριαλιστικού στρατόπεδου συνολικά.10
Αυτός ο προσανατολισμός εξασφάλισε χωρίς αμφιβολία οφέλη για τα συμφέροντα των καπιταλιστών και την ελληνική διπλωματία που τα υπηρετεί. Η Άγκυρα, παραδείγματος χάρη, αναγκάστηκε να καταπιεί την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ. Με μια τέτοια συλλογιστική, ο Μητσοτάκης σήμερα υπολογίζει ότι ο Ερντογάν μετά το Βίλνιους μπορεί να αποδεχθεί το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών διεκδικήσεων για τις ΑΟΖ. Και με βάση αυτή την προοπτική προχωράει στην κλιμάκωση της ελληνοαμερικανικής «αμυντικής» συμφωνίας ώστε να απλωθεί όχι μόνο στη Σούδα και στην Αλεξανδρούπολη, αλλά και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Όπως έγραψε η Εργατική Αλληλεγγύη:
«Την περασμένη εβδομάδα στο αμερικανικό Κογκρέσο υπερψηφίστηκε τροπολογία με θέμα τη δημιουργία νέων αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων στην Ελλάδα. Η τροπολογία ζητάει από τους υπουργούς Άμυνας και Εξωτερικών των ΗΠΑ να υποβάλλουν έκθεση για τη δυνατότητα πρόσθετων βάσεων στα ελληνικά νησιά. Όπως δήλωσε η εισηγήτρια εκ μέρους των Δημοκρατικών: “Το Πεντάγωνο κλιμακώνει τις στρατιωτικές δραστηριότητες στην Ελλάδα απαντώντας στις ρωσικές ναυτικές επιχειρήσεις και στη συνεχιζόμενη σύγκρουση στην Ουκρανία”.
“Οι εξελίξεις σύμφωνα με διπλωματικές πηγές στην Αθήνα είναι ευπρόσδεκτες” διαβάζουμε στα διάφορα μέσα ενώ οι ίδιες πηγές δείχνουν “ως πιθανά για να ενταχθούν στον σχεδιασμό των αμερικανικών διευκολύνσεων τα νησιά της Σκύρου και της Λήμνου”. Επιπλέον, την ίδια μέρα που ψηφίστηκε η τροπολογία, σύμβουλος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ δήλωσε πως το Αμερικανικό Πεντάγωνο σχεδιάζει να εγκαταστήσει βαρύ εξοπλισμό στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης για τη διαχείριση ακόμη περισσότερων φορτίων. Και μαζί με τους σχεδιασμούς προχωράνε και οι “ασκήσεις”. Τις προηγούμενες μέρες πραγματοποιήθηκε ακόμη μια συνεκπαίδευση ελληνικών και αμερικάνικων μαχητικών από το αεροπλανοφόρο USS GERALD R. FORD (GRF) κοντά στην Πελοπόννησο».11
Τεράστια κλιμάκωση της ελληνικής εμπλοκής στον πόλεμο του ΝΑΤΟ κατά της Ρωσίας και ταυτόχρονα μεγαλύτερος κίνδυνος ότι ο «διάλογος» που εγκαινιάστηκε στο Βίλνιους μπορεί να καταλήξει σε ελληνοτουρκική σύγκρουση. Αντί να δίνει ανταλλάγματα για να βελτιώσει τις σχέσεις του με ΕΕ και ΝΑΤΟ, ο Ερντογάν έχει βρεθεί σε θέση να διεκδικεί και αυτός ανταλλάγματα. Το κυνήγι των «ανταλλαγμάτων» για την προσφορά υπηρεσιών στις μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις είναι μια μεγάλη πολεμική απειλή.
Ένα δείγμα για τις συγκρούσεις που μπορεί να ανοίξουν μέσα στις διαπραγματεύσεις, πέρα από τις κόντρες για τις ΑΟΖ και τα νησιά στο Αιγαίο, είναι το Κυπριακό. Ο καθηγητής Π.Κ. Ιωακειμίδης, πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος ΥΠΕΞ, προειδοποιεί:
«πρέπει να αποφευχθεί ο εκτροχιασμός της διαδικασίας προσέγγισης Ελλάδας – Τουρκίας που ήδη άνοιξε από το κυπριακό πρόβλημα. Ο κίνδυνος ελλοχεύει» και προτείνει: «για να αποφευχθεί το “αδιέξοδο” του Κυπριακού να συμπαρασύρει και τα ελληνοτουρκικά θα πρέπει να αποτραπεί (α) οποιαδήποτε διασύνδεση διαδικασίας επίλυσης Κυπριακού και διαδικασίας ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Οι δύο διαδικασίες θα πρέπει να κρατηθούν ξεχωριστές με την κατανόηση ότι η ελληνοτουρκική προσέγγιση βοηθά εξ αντικειμένου την επίλυση του Κυπριακού, (β) το μπλοκάρισμα της “επανασύνδεσης” ΕΕ με Τουρκία που αποφασίστηκε πρόσφατα. Μόνο η “θετική διασύνδεση” Κυπριακού και ευρωτουρκικής σχέσης θα μπορούσε να δώσει καρπούς».12
Είναι γνωστή η διεκδίκηση Ερντογάν για «λύση δυο κρατών» στην Κύπρο. Ποιος και πώς θα μπορούσε να επιβάλει ότι αυτό το θέμα θα μείνει έξω από τη «διαδικασία ελληνοτουρκικής προσέγγισης» που άνοιξε στο Βίλνιους; Ο καθηγητής Ιωακειμίδης ήταν από τους πρωτεργάτες της ένταξης της Κύπρου στην ΕΕ και μπορεί να ελπίζει ότι η ΕΕ θα ξαναπαίξει ρόλο. Αλλά η επιθετική διεκδίκηση του άξονα Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ για διασύνδεση της χάραξης ΑΟΖ στο Αιγαίο με τη χάραξη των ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο σπρώχνει προς την κατεύθυνση μιας συνολικής αναμέτρησης, με όλους τους κινδύνους που σημαίνει αυτό.
Διεθνιστική εργατική απάντηση
Οι δυνάμεις της κοινοβουλευτικής αριστεράς προσπαθούν να κάνουν αντιπολίτευση πατριωτικής πλειοδοσίας στον «διάλογο» Μητσοτάκη-Ερντογάν και στη δήλωση Μητσοτάκη για «υποχωρήσεις».
Σύμφωνα με την Αυγή, «ο ΣΥΡΙΖΑ - ΠΣ τονίζει ότι “δεν εκπλήσσει κανέναν ότι ο κ. Μητσοτάκης αφού για χρόνια εκμεταλλεύθηκε τυχοδιωκτικά τα ελληνοτουρκικά για να πλήξει την αξιωματική αντιπολίτευση, με την κατηγορία ότι αποτελεί ‘εθνική εξαίρεση’ για την οποία ‘ο πατριωτισμός αποτελεί ξένη λέξη’, προαναγγέλλοντας μάλιστα ότι θα θέσει θέμα Θράκης στον κ. Ερντογάν, σήμερα που βρίσκεται στο εξωτερικό, κάνει στροφή 180 μοιρών. Ξεχνά την εμπρηστική, προεκλογικής χρήσεως, ρητορική του και φοράει το κοστούμι της μετριοπάθειας και της διπλωματίας.
Ο ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, με αίσθηση ευθύνης απέναντι στους πολίτες, δεν πρόκειται να τον ακολουθήσει στον δρόμο της εργαλειοποίησης και εκμετάλλευσης ευαίσθητων εθνικών θεμάτων για ψηφοθηρικούς και μικροκομματικούς λόγους».
Η αξιωματική αντιπολίτευση υπογραμμίζει ότι «η συνάντηση του κ. Μητσοτάκη με τον Τούρκο Πρόεδρο και η απόφαση για ενεργοποίηση διαύλων επικοινωνίας με τη γείτονα αποτελούν θετικές εξελίξεις τις οποίες στηρίζουμε. Θα λειτουργήσουν υπέρ των συμφερόντων της Ελλάδας μόνο αν πραγματοποιούνται στο πλαίσιο μιας εθνικής στρατηγικής για δέσμευση της Τουρκίας σε συγκροτημένο διάλογο, με προοπτική την Χάγη και σαφείς τις ελληνικές κόκκινες γραμμές. Αλλιώς η Τουρκία θα αξιοποιήσει τη συνάντηση για να προβάλλει διεθνώς τη χρήσιμη για τα δικά της συμφέροντα εικόνα διαλλακτικότητας και μετριοπάθειας, ώσπου να επανέλθει στην ένταση μόλις εξασφαλίσει αυτά που διεκδικεί».13
Γεύση από τις «κόκκινες γραμμές» του ΣΥΡΙΖΑ είχε δώσει ο πρώην ΥΠΕΞ Γ. Κατρούγκαλος που καλούσε με δηλώσεις του την κυβέρνηση να επεκτείνει τα χωρικά ύδατα στα 12 μίλια νότια της Κρήτης:
«Είναι αναγκαίο να τερματιστεί η λογική του “πιστού και δεδομένου” συμμάχου, που δεν διεκδικεί κυρώσεις από την Ε.Ε. ή πίεση από την κυβέρνηση των ΗΠΑ για να τερματίσει η Τουρκία τις προκλήσεις και να επανέλθει στον διάλογο(…) Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται οι προτάσεις μας για την επέκταση των χωρικών υδάτων νότια και ανατολικά της Κρήτης, στο Καστελόριζο και αργότερα όπου αλλού στην Ανατολική Μεσόγειο κριθεί ότι είναι αναγκαίο, σε συνδυασμό με περιφερειακές και διμερείς διαπραγματεύσεις για τις θαλάσσιες οικονομικές ζώνες».
«Διάλογος» μεν, αλλά κλιμακώνοντας τις πιέσεις για κυρώσεις στην Τουρκία από ΗΠΑ και ΕΕ και προβάλλοντας προτάσεις για την επέκταση των χωρικών υδάτων! «Διάλογος» με επιθετικές διεκδικήσεις και κυρώσεις είναι η συνταγή που οδήγησε στον πόλεμο στην Ουκρανία.14
Από τη μεριά του το ΚΚΕ ανησυχεί για υποχωρήσεις σε βάρος της εθνικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με τη δήλωση που έκανε ο Γιώργος Μαρίνος, μέλος του Πολιτικού Γραφείου μετά από συνάντηση ενημέρωσης που είχε με τον υπουργό Εξωτερικών Γεραπετρίτη, «η αποκαλούμενη ‘επανεκκίνηση’ των ελληνοτουρκικών σχέσεων και ο ‘οδικός χάρτης’, που συμφωνήθηκε στη συνάντηση Μητσοτάκη – Ερντογάν με αμερικανοΝΑΤΟική εποπτεία, όπως και οι δηλώσεις του πρωθυπουργού για διαπραγματεύσεις σε ‘βαριά γεωπολιτικά ζητήματα’, για τον ‘πυρήνα της ελληνοτουρκικής διαφοράς’ και για ‘υποχωρήσεις’, ανοίγουν τον δρόμο της συνεκμετάλλευσης – συνδιαχείρισης στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο προς όφελος των ενεργειακών ομίλων και σε βάρος κυριαρχικών δικαιωμάτων, ακόμα και της κυριαρχίας της χώρας».15
Είναι αλήθεια ότι μια συμφωνημένη οριοθέτηση των ΑΟΖ ανοίγει το δρόμο για εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου και «φυσικού» αέριου από τις πολυεθνικές της ενέργειας, την Total, την ENI, την Exxon που ήδη συνεργάζονται και με ελληνικά και με τουρκικά συμφέροντα. Αλλά είναι λάθος ότι αυτή η προοπτική μπορεί να αντιμετωπιστεί με πλειοδοσία στην υπεράσπιση των ελληνικών «κυριαρχικών δικαιωμάτων». Η εργατική τάξη και το κίνημά της δεν έχει κανένα συμφέρον να στηρίξει σύγκρουση με την Τουρκία για τις ΑΟΖ.
Η εθνικιστική προπαγάνδα πάντα θέλει να ζωγραφίζει την Τουρκία ως «προαιώνιο εχθρό του έθνους». Από την επανάσταση του 1821, στη Μικρασιατική Εκστρατεία του 1922 και στις διαμάχες του σήμερα, το νήμα που εξηγεί τα πάντα σύμφωνα με αυτήν την κυρίαρχη αντίληψη είναι η αιώνια εχθρότητα ελλήνων και τούρκων.
Χρειάζεται μια καθαρή ρήξη με αυτή την ανιστόρητη και επικίνδυνη αντιμετώπιση για να δούμε που βρίσκονται τα πράγματα σήμερα.
Σταθερή αφετηρία για αυτή την προσπάθεια είναι η επαναστατική παράδοση που διαμόρφωσε το ΣΕΚΕ-ΚΚΕ και ο Παντελής Πουλιόπουλος πριν εκατό χρόνια.16 Αυτήν την παράδοση συνεχίζει στη σύγχρονη εποχή το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (ΣΕΚ) και η Οργάνωση Σοσιαλιστική Επανάσταση (ΟΣΕ) από την οποία προέρχεται. Το πλαίσιο για την κατανόηση των ελληνοτουρκικών κρίσεων μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο διατυπώθηκε σε άρθρο της Μαρίας Στύλλου στο περιοδικό η Μαμή Νο2 του 1984 και αναδημοσιεύεται στο βιβλίο «Ελλάδα-Τουρκία, η σύγκρουση των υποϊμπεριαλισμών».17
Σε αυτό το πλαίσιο συνυπογράψαμε ήδη από το 2020 την Κοινή αντιπολεμική διακήρυξη που δηλώνει:
«Μια δίκαιη λύση δεν πρόκειται να έρθει μέσα από μεσολάβηση του ΝΑΤΟ, της ΕΕ ή του ΟΗΕ. Αυτοί οι διεθνείς οργανισμοί δεν είναι «ανεξάρτητοι μεσολαβητές» υπέρ της ειρήνης και της δικαιοσύνης, είναι φορείς ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων με στρατιωτικά, οικονομικά και διπλωματικά μέσα. Αυτό έχει αποδειχθεί ξανά και ξανά σε κάθε χώρα της περιοχής, από τη Συρία ως την Υεμένη και από το Αφγανιστάν μέχρι τον Ατλαντικό περνώντας και από την Κύπρο.
Η εναλλακτική λύση απέναντι σε τέτοιες «μεσολαβητικές προσπάθειες» δεν είναι οι πολεμικές προετοιμασίες. Είμαστε αντίθετοι στις απόπειρες κομμάτων της αντιπολίτευσης να υπερκεράσουν τις κυβερνήσεις σε εθνικιστική ρητορική και σε κλιμάκωση των εξοπλισμών. Τέτοιες πολιτικές δημιουργούν ανοίγματα για την ανάπτυξη της ακροδεξιάς και των φασιστών. Είναι απαράδεκτο τμήματα της Αριστεράς να απαιτούν την επιβολή κυρώσεων από την ΕΕ, να απειλούν με περισσότερες φρεγάτες στο Αιγαίο ή γύρω από την Κύπρο ή να στηρίζουν την καταστολή των Κούρδων.
Η μόνη εγγύηση για ειρήνη και δικαιοσύνη είναι η κλιμάκωση των εργατικών αγώνων. Αντλούμε έμπνευση από το παγκόσμιο κύμα εξεγέρσεων, από τη Χιλή μέχρι τον Λίβανο και από το Σουδάν μέχρι τη Γαλλία. Προβάλλουμε άμεσα αιτήματα για:
Τερματισμό όλων των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στην περιοχή. Έξω η Ελλάδα και η Τουρκία από το ΝΑΤΟ, να κλείσουν όλες οι στρατιωτικές βάσεις (Ιντσιρλίκ, Σούδα, Ακρωτήρι) στην Κύπρο, την Ελλάδα και την Τουρκία.
Τερματισμό των ερευνών και των εξορύξεων για πετρέλαιο και φυσικό αέριο στη Μεσόγειο. Τα ορυκτά καύσιμα πρέπει να μείνουν στο βυθό της θάλασσας.
Τερματισμό του αγώνα δρόμου των εξοπλισμών. Όχι δαπάνες για μαχητικά αεροπλάνα, φρεγάτες ή πυραύλους είτε από τη Δύση είτε από τη Ρωσία.
Ανοίξτε τα σύνορα για τους πρόσφυγες. Οι άνθρωποι που τρέχουν να ξεφύγουν από τον πόλεμο και την πείνα είναι καλοδεχούμενοι. Άσυλο και στέγη για όλους. Τέλος στις πολιτικές της «Ευρώπης-φρούριο», τέλος στις αντιμεταναστευτικές συμφωνίες της ΕΕ με την Τουρκία και τη Λιβύη που εξευτελίζουν τους μετανάστες και τους μετατρέπουν σε πιόνια για εκβιασμούς.
Οι τουρκοκύπριοι και ελληνοκύπριοι εργάτες στην Κύπρο έχουν το δικαίωμα να αποφασίσουν το μέλλον του νησιού τους χωρίς εξωτερικές επεμβάσεις.
Οι εργάτες στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο έχουν πλούσια παράδοση αγώνων ενάντια στις θυσίες που τους έχει επιβάλει η μακρόσυρτη κρίση του καπιταλισμού. Χτίζοντας τα κινήματα για τις διεκδικήσεις ενάντια στη λιτότητα και την εκμετάλλευση ταυτόχρονα με τα διεθνιστικά αιτήματά μας μπορούμε να δημιουργήσουμε μια πανίσχυρη δύναμη για ένα καλύτερο μέλλον. Οι οργανώσεις μας δεσμεύονται από την επαναστατική παράδοση ενάντια στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους και υπέρ της πάλης για διεθνή σοσιαλισμό. Καλούμε όλους τους φίλους της ειρήνης να βαδίσουμε μαζί σε αυτή την κοινή προσπάθεια. Εργατική Δημοκρατία (Κύπρος), DSiP (Τουρκία), ΣΕΚ (Ελλάδα)».18
Αυτή η αντιμετώπιση είναι εξαιρετικά επίκαιρη τώρα που ο Μητσοτάκης και ο Ερντογάν βάζουν μπροστά το «διάλογό» τους. Τώρα είναι η στιγμή για να πούμε: Σταματήστε τους εξοπλισμούς, σταματήστε τις εξορύξεις, σταματήστε την εμπλοκή στον πόλεμο του ΝΑΤΟ. Οι εργάτες στην Τουρκία, στην Κύπρο, στην Ελλάδα έχουμε κοινό συμφέρον να παλέψουμε γι’ αυτό.
Σημειώσεις
1. Ανακοίνωση για τη συνάντηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και του Πρόεδρου της Τουρκίας Recep Tayyip Erdogan
https://www.primeminister.gr/2023/07/12/32163
2. Συνέντευξη Τύπου του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη μετά την ολοκλήρωση των εργασιών της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ, στο Βίλνιους https://www.primeminister.gr/2023/07/12/32169
3. Συνέντευξη του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων του ΣΚΑΪ, στους δημοσιογράφους Σία Κοσιώνη και Παύλο Τσίμα https://www.primeminister.gr/2023/
07/13/32185
4. στο ίδιο
5. Sweden poised to strengthen alliance’s northern defences, Financial Times 12 July 2023, https://ft.pressreader.com/1389/20230712/281590950028928
6. Πάνος Γκαργκάνας, Αφγανιστάν: Ήττα-καμπή για τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 148, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2021, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1322&issue=148#gsc.tab=0
7. Πάνος Γκαργκάνας, Πόλεμος στην Ουκρανία: η έκρηξη των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 152, Μάης-Ιούνης 2022, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1362&issue=152#gsc.tab=0
8. Alex Callinicos, G7 summit reveals tensions, https://socialistworker.co.uk/alex-callinicos/g7-summit-reveals-tensions-over-china/
9. Πάνος Γκαργκάνας, Ελλάδα - Τουρκία: στη δίνη των μεγάλων ανταγωνισμών, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 143, Νοέμβρης Δεκέμβρης 2022, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1268&issue=143#gsc.tab=0
10. Πάνος Γκαργκάνας, Ο ελληνοτουρκικός ανταγωνισμός μετά την ακύρωση του Eastmed, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 151, Μάρτης-Απρίλης 2021, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1352&issue=151#gsc.tab=0
11. Η άποψή μας, Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1584, 8 Αυγούστου 2023, https://ergatiki.gr/article.php?id=27807&issue=1584
12. Π.Κ. Ιωακειμίδης, Πώς το Κυπριακό δεν θα εκτροχιάσει τα ελληνοτουρκικά, https://www.in.gr/2023/08/02/apopsi/pos-kypriako-den-tha-ektroxiasei-ta-ellinotourkika/
13. https://www.avgi.gr/politiki/454669_ta-3-erotimata-meta-ti-synantisi-mitsotaki-me-erntogan-zitame-enimerosi
14. βλέπε σχετικά το άρθρο Εκλογές στη δίνη της κρίσης στο Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 156 Γενάρης-Φλεβάρης 2023, όπου υπάρχει η εκτίμηση ότι μετά τις εκλογές θα προκύψει ελληνοτουρκικός διάλογος, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1401&issue=156#gsc.tab=0. Η τοποθέτηση Κατρούγκαλου εδώ: Γ. Κατρούγκαλος, Οι προκλήσεις της εξωτερικής πολιτικής το 2023, Η Αυγή 25 Δεκεμβρίου 2022, https://www.avgi.gr/politiki/434186_oi-prokliseis-tis-exoterikis-politikis-2023
15. ΚΚΕ στον Γεραπετρίτη: Οι δηλώσεις Μητσοτάκη για υποχωρήσεις ανοίγουν το δρόμο της συνεκμετάλλευσης στο Αιγαίο, https://tinyurl.com/mpje62e6
16. βλέπε σχετικά το κεφάλαιο «Το αντιπολεμικό κίνημα» στο βιβλίο του Λέανδρου Μπόλαρη ΣΕΚΕ- οι επαναστατικές ρίζες της Αριστεράς στην Ελλάδα, εκδ. Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο 2008, σελ 41-57
17. Μαρία Στύλλου, Ο ιμπεριαλισμός σήμερα και οι ελληνοτουρκικοί ανταγωνισμοί, στο συλλογικό «Ελλάδα-Τουρκία, η σύγκρουση των υποϊμπεριαλισμών», Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο 2020, σελ. 113-137
18. Κοινή Διακήρυξη DSIP, ΣΕΚ, Εργατική Δημοκρατία, Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1435, 26 Αυγούστου 2020, https://ergatiki.gr/article.php?id=22704&issue=1435. Δείτε επίσης την Κοινή αντιπολεμική διακήρυξη από Τουρκία, Κύπρο, Συρία, Αίγυπτο και Ελλάδα εδώ: https://sekonline.gr/article.php?id=1038