Ο Κώστας Βλασόπουλος ομιλητής στον Μαρξισμό 2023
Δεν μπορούμενα κατανοήσουμε την Αρχαιότητα χωρίς την αλληλεπίδραση τον πολιτισμών και χωρίς τις ζωές των δούλων.
Ο Κώστας Βλασόπουλος δείχνει τον πλούτο που κρύβεται κάτω από τις εθνικιστικές παραδόσεις των από πάνω.
Ο τρόπος που μαθαίνουμε για την Αρχαιότητα -και την ιστορία γενικότερα- από το σχολείο, τα ΜΜΕ κλπ, έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι ο εθνικισμός. Οι αφηγήσεις που τονίζουν ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι δημιούργησαν τις βασικές αξίες του Δυτικού πολιτισμού, όπως η Δημοκρατία, η Φιλοσοφία, η Επιστήμη, η Υψηλή Λογοτεχνία και Τέχνη, και όλα αυτά σε σύγκρουση με τους απολυταρχικούς και σκοταδιστικούς Ανατολικούς πολιτισμούς, αποτελούν τον βασικό τρόπο που διδάσκεται η ιστορία στα σχολεία και παρουσιάζεται στα ΜΜΕ. Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι πρόκειται για «ιστορία από τα πάνω». Αυτή η αντίληψη αποδέχεται ότι οι ιστορικοί πρωταγωνιστές είναι οι μεγάλοι άντρες, όπως ο Περικλής, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Πλάτωνας κλπ. Η μεγάλη μάζα των ανθρώπων είναι απλά σκόνη, καταδικασμένοι να ακολουθούν τις εντολές και να εφαρμόζουν τα σχέδια των μεγάλων ανδρών: ο ρόλος τους είναι απλά να είναι τροφή για τα κανόνια (ή έστω τις σάρισες και τα βέλη).
Σε πλήρη αντίθεση με αυτό τον τρόπο μελέτης της αρχαίας ιστορίας, η μαρξιστική προσέγγιση βάζει στο επίκεντρο της δύο άλλα χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι ότι ο εθνικισμός καταλήγει σε μια φρικτή παραποίηση της ιστορίας, που δεν έχει καμία σχέση με τα πορίσματα της ιστορικής επιστήμης. Στη θέση του, πρέπει να βάλουμε μια διαπολιτισμική προσέγγιση των αρχαίων κοινωνιών και των μεταξύ τους επαφών, ώστε να μπορέσουμε να τις κατανοήσουμε σε όλη την έκταση και την πολυπλοκότητα τους. Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό είναι η ιστορία από τα κάτω. Είναι η προσέγγιση που τόσο εύγλωττα περιγράφει ο Μπέρτολτ Μπρεχτ στο ποίημα του «Ερωτήσεις ενός εργάτη που διαβάζει»:
«Ποιος έχτισε τη Θήβα την εφτάπυλη;
Στα βιβλία δεν βρίσκεις παρά των βασιλιάδων τα ονόματα.
Οι βασιλιάδες κουβάλησαν τ’ αγκωνάρια;
Και τη χιλιοκαταστραμμένη Βαβυλώνα, ποιος την ξανάχτισε τόσες φορές;
Η μεγάλη Ρώμη είναι γεμάτη αψίδες θριάμβου. Ποιος τις έστησε;
Ο νεαρός Αλέξανδρος υπόταξε τις Ινδίες. Μοναχός του;
Ο Καίσαρας νίκησε τους Γαλάτες. Δεν είχε ούτε ένα μάγειρα μαζί του;
Πόσες και πόσες ιστορίες. Πόσες και πόσες απορίες».
Ακολουθώντας τη σκέψη του Μπρεχτ, τι ρόλο έπαιξαν λοιπόν οι κατώτερες τάξεις στην ιστορική εξέλιξη των αρχαίων κοινωνιών;
Η διαπολιτισμική ιστορία της αρχαιότητας
Ο σύγχρονος κόσμος είναι πολύπλοκος και παράδοξος. Από τη μια πλευρά, οι ζωές μας διαμορφώνονται καθοριστικά από τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης: ζούμε σε πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές κοινότητες, ερχόμαστε σε επαφή και αναπτύσσουμε σχέσεις με ανθρώπους και καταναλώνουμε προϊόντα από τα πιο μακρινά μέρη του κόσμου, και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε συλλογικά παγκόσμια προβλήματα, όπως αυτό της κλιματικής αλλαγής. Από την άλλη πλευρά, σε όποια περιοχή του πλανήτη κι αν κοιτάξουμε, οι εθνικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές συγκρούσεις είναι από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά του σύγχρονου κόσμου. Πολλοί πιστεύουν ότι η πολυπλοκότητα του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου κόσμου έρχεται σε άμεση αντίθεση με την απλότητα και καθαρότητα του παρελθόντος: ότι δηλαδή από τις απαρχές της ιστορίας μέχρι σχετικά πρόσφατα οι άνθρωποι ζούσαν σε διακριτές εθνικές και πολιτισμικές κοινότητες και η παγκοσμιοποίηση ταράζει αυτή τη σταθερότητα και συνοχή και δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. Είναι σωστή αυτή η εικόνα; Ήταν οι αρχαίες κοινωνίες απλές και εθνικά καθαρές; Ήταν στ’ αλήθεια Έλληνες και βάρβαροι δύο τελείως διακριτές οντότητες; Και τι είδους σχέσεις είχαν, πέρα από τις πολεμικές συγκρούσεις; Υπήρχαν στην αρχαιότητα αντίστοιχα φαινόμενα με αυτά της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης;
Ο κόσμος των δικτύων
Για να κατανοήσουμε λοιπόν τις σχέσεις Ελλήνων και βαρβάρων είναι απαραίτητο να διακρίνουμε τρεις ξεχωριστούς κόσμους επαφών και αλληλεπιδράσεων, που ο καθένας είχε τα δικά του χαρακτηριστικά.1 Ο πρώτος κόσμος αλληλεπιδράσεων μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων ήταν αυτός των δικτύων που διακινούσαν αγαθά, ανθρώπους, ιδέες και τεχνολογίες. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι θα μετακινηθούν στη Μεσόγειο της πρώτης χιλιετίας π.Χ. ως έμποροι, ναυτικοί, τεχνίτες, καλλιτέχνες, μισθοφόροι, ιερείς, μετανάστες, πρόσφυγες και φυσικά δούλοι. Το αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση κοσμοπολίτικων κέντρων, όπου συνυπήρχαν άνθρωποι από τα πιο διαφορετικά μέρη του κόσμου. Αυτό σημαίνει φυσικά την έντονη παρουσία Ελλήνων σε ξένα λιμάνια, από την Ιβηρική χερσόνησο και την Ετρουρία μέχρι τη Θράκη και την Αίγυπτο.
Κοντά στη σημερινή πόλη Ναρμπόν στη νότια Γαλλία υπήρχε ο οικισμός του Pech Maho, ένα κοσμοπολίτικο κέντρο που ξεκινάει γύρω στο 600 π.Χ. Εκεί ανακαλύφθηκε ένα μολύβδινο έλασμα, από αυτά που χρησιμοποιούσαν τότε ως γραφική ύλη. Η μία μεριά του ελάσματος έχει ένα συμβόλαιο στα Ελληνικά για την αγοραπωλησία μιας βάρκας. Οι συναλλασσόμενοι είναι Έλληνες, αλλά όλοι οι μάρτυρες του συμβολαίου είναι ντόπιοι, Ίβηρες. Η άλλη μεριά του ελάσματος έχει ένα γράμμα στα Ετρουσκικά - από τη σημερινή Ιταλία. Βλέπουμε δηλαδή ότι στο Pech Maho συνυπήρχαν άνθρωποι από όλη τη Μεσόγειο.
Το ίδιο έντονη είναι και η παρουσία μη Ελλήνων σε ελληνικά κέντρα, όπως το διεθνές λιμάνι του Πειραιά. Μια ολόκληρη περιοχή στο σημερινό Μαρούσι ήταν γνωστή ως Φρυγία, από τους κατοίκους από τη Φρυγία της Μικράς Ασίας, όπως ο ξυλοκόπος Μάννης, που πέθανε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, πιθανότατα πολεμώντας για τους Αθηναίους.
Ο κόσμος των αποικιών
Ένας δεύτερος κόσμος αλληλεπιδράσεων αφορούσε τις αποικίες που άρχιζαν να εμφανίζονται από την αρχαϊκή εποχή και μετά κατά μήκος της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Τέτοιες αποικίες δημιούργησαν όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι Φοίνικες, οι Ετρούσκοι κλπ. Ως αποτέλεσμα, έχουμε συχνά σε ένα μέρος ανθρώπους από πολλά και διαφορετικά μέρη που δημιουργούν ο καθένας τη δική του κοινότητα, η μια δίπλα στην άλλη. Η Νάπολη, η πασίγνωστη μεγαλούπολη του Ιταλικού Νότου, δημιουργήθηκε ως αρχαία Ελληνική αποικία. Αλλά στην ίδια περιοχή, την Καμπανία, βρίσκουμε ταυτόχρονα αποικίες Φοινίκων και Ετρούσκων και λίγο αργότερα και Καμπανών που έρχονται από τα βουνά της κεντρικής Ιταλίας, εγκαθίστανται στην Καμπανία στην οποία δίνουν το όνομα τους, κατακτούν τις ελληνικές αποικίες, όπως η Νεάπολη, και γίνονται αυτοί η κυρίαρχη ομάδα.
Οι ελληνικές αποικίες ήταν μεθοριακές κοινωνίες, που χαρακτηρίζονταν από την έντονη αλληλεπίδραση με τις γειτονικές τους βαρβαρικές κοινωνίες. Μια συνέπεια αυτής της αλληλεπίδρασης ήταν η υιοθέτηση διαφόρων στοιχείων του ελληνικού πολιτισμού από τις μη ελληνικές κοινότητες. Σε κάποιες περιπτώσεις το αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων θα είναι η δημιουργία υβριδικών πολιτισμών, που αναμείγνυαν στοιχεία από διάφορους πολιτισμούς σε ένα νέο κράμα. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι το βασίλειο του Βοσπόρου στην Κριμαία. Το βασίλειο ήταν ένα μεικτό κράτος, που περιλάμβανε τόσο ελληνικές αποικίες, όπως το Παντικαπαίον και η Θεοδοσία, όσο και μη ελληνικές κοινότητες· πολλά μέλη της βασιλικής δυναστείας είχαν μη ελληνικά ονόματα, όπως Σπάρτακος, Παιρισάδης και Κομοσαρύη. Το αποτέλεσμα ήταν ένας υβριδικός πολιτισμός με φαινόμενα όπως η λεγόμενη ελληνο-σκυθική τέχνη, που χρησιμοποιούσε την ελληνική εικονογραφία για να απεικονίσει τη ζωή και τις πρακτικές των Σκυθών.
Ο κόσμος των αυτοκρατοριών
Τέλος, ένας τρίτος κόσμος αλληλεπιδράσεων αποτελείτο από τις αυτοκρατορίες της Ανατολής· ο κόσμος των αυτοκρατοριών αρχικά αποτελούνταν από μεγάλα βασίλεια όπως η Ασσυρία, η Βαβυλωνία, η Αίγυπτος και η Λυδία, τα οποία μετά το 550 π.Χ. ενοποιήθηκαν από τους Πέρσες σε μια τεράστια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τα Βαλκάνια μέχρι το Πακιστάν και από τον Καύκασο μέχρι το Σουδάν. Οι επαφές των Ελλήνων με τον κόσμο των αυτοκρατοριών περιλάμβαναν τις πολεμικές συγκρούσεις, όπως οι περίφημοι Περσικοί πόλεμοι, και την υποταγή στις αυτοκρατορίες πολλών ελληνικών κοινοτήτων, όπως π.χ. οι πόλεις της Μικράς Ασίας για μεγάλο τμήμα της ιστορίας τους.
Ταυτόχρονα όμως πολλοί Έλληνες θα εργαστούν για λογαριασμό των ξένων αυτοκρατοριών, όπως ο Πύθαρχος, που χάραξε το όνομα του στα λατομεία της Περσέπολης, ή ο Δημοκήδης και ο Κτησίας, γιατροί στη βασιλική αυλή των Περσών. Δεκάδες χιλιάδες Έλληνες μισθοφόροι θα υπηρετήσουν τους Αιγύπτιους και τους Πέρσες: είναι πιθανό ότι στη μάχη του Γρανικού υπήρχαν περισσότεροι Έλληνες στο στρατό των Περσών απ’ ότι στο στρατό του Μεγαλέξανδρου. Στη σημερινή εποχή είναι συνηθισμένο τα νομίσματα να απεικονίζουν το πορτρέτο του μονάρχη: το πρώτο όμως πορτρέτο ηγεμόνα στην ανθρώπινη ιστορία εμφανίζεται στα νομίσματα που έκοψε ο Θεμιστοκλής σε κάποιες πόλεις της Μικρασίας που εξουσίαζε για λογαριασμό των Περσών· μια ελληνική καινοτομία με περσική διάσταση.
Χαρακτηριστική περίπτωση του σύνθετου κόσμου των αυτοκρατοριών είναι η οικογένεια των Εκατομνιδών, με πιο διάσημο εκπρόσωπο της τον Μαύσωλο. Οι Εκατομνίδες, που κατάγονταν από την μη ελληνική περιοχή της Καρίας, θα πετύχουν τον 4ο αιώνα π.Χ. να γίνουν σατράπες των Περσών, και θα σημειώσουν σημαντικές στρατιωτικές νίκες απέναντι σε ελληνικές πόλεις, όπως η Αθήνα. Ταυτόχρονα όμως θα μεταφέρουν την πρωτεύουσα τους στην Αλικαρνασσό, θα υιοθετήσουν τα ελληνικά ως επίσημη γλώσσα, και θα τιμηθούν από ελληνικές κοινότητες στα πανελλήνια ιερά. Στο ταφικό μνημείο του Μαυσώλου, το περίφημο Μαυσωλείο, εργάστηκαν οι διασημότεροι Έλληνες γλύπτες της εποχής, ενώ η κηδεία του Μαυσώλου περιλάμβανε δραματικούς αγώνες που συμμετείχαν πολλοί Έλληνες τραγωδοί.
Παγκοσμιοποίηση
Ένα σημαντικό αποτέλεσμα αυτών των αλληλεπιδράσεων στους τρεις παράλληλους κόσμους ήταν η εμφάνιση μιας αρχικής μορφής παγκοσμιοποίησης στη διάρκεια της πρώτης χιλιετίας π.Χ. Ας επικεντρωθούμε σε τρία ουσιώδη παραδείγματα. Η αλφαβητική γραφή θα εφευρεθεί και διαδοθεί από τους Φοίνικες: το φοινικικό αλφάβητο θα υιοθετηθεί από τους γειτονικούς λαούς της Ανατολής, όπως οι Εβραίοι και οι Αραμαίοι, αλλά και από τους Έλληνες, και μέσω του κόσμου των αποικιών και των δικτύων θα επεκταθεί κατά μήκος της Μεσογείου. Το νόμισμα ήταν μια εφεύρεση του βασιλείου της Λυδίας στη Μικρασία: σύντομα όμως θα υιοθετηθεί από τις ελληνικές κοινότητες και μέσω των δικτύων, των αποικιών και των αυτοκρατοριών αυτή η μορφή χρήματος θα επεκταθεί από τον Ατλαντικό μέχρι την Ινδία.
Κατά τους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες οι Έλληνες δεν διέθεταν μνημειακή αρχιτεκτονική και γλυπτική: οι σχέσεις με την Αίγυπτο στην αρχαϊκή εποχή θα φέρει τους Έλληνες σε επαφή με εντυπωσιακές μνημειακές παραδόσεις, που θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και τεχνογνωσίας για τη δημιουργία των ελληνικών μνημειακών ναών και γλυπτών. Μέσω των αποικιών και των δικτύων η ελληνική μνημειακότητα θα χρησιμοποιηθεί κατά μήκος της Μεσογείου για τη δημιουργία ναών στην Ετρουρία ή ταφικών μνημείων στη Λυκία, όπως το περίφημο Μνημείο των Νηρηίδων στο Βρετανικό Μουσείο. Και στις τρεις περιπτώσεις μια βαρβαρική εφεύρεση θα υιοθετηθεί και θα τροποποιηθεί από τους Έλληνες και στη συνέχεια θα υιοθετηθεί και τροποποιηθεί από τις άλλες βαρβαρικές κοινότητες, δημιουργώντας ένα κοινό υλικό πολιτισμό κατά μήκος της Μεσογείου.
Η ιστορία από τα κάτω
Είναι πολύ χαρακτηριστικό για το πώς διηγούμαστε την ιστορία της αρχαιότητας, ότι αν ρωτήσουμε όχι μόνο το ευρύτερο κοινό, αλλά ακόμα και επαγγελματίες ιστορικούς της αρχαιότητας, αν γνωρίζουν το όνομα έστω και ενός δούλου ή δούλας από την αρχαιότητα, πολύ συχνά δεν θα πάρουμε καμία απάντηση. Η ιστορία της αρχαιότητας έχει γραφτεί ως ιστορία από τα πάνω και κυρίως ως ιστορία των μεγάλων αντρών. Το να ξαναβάλουμε στο επίκεντρο αυτής της ιστορίας τη συνεισφορά και τον ιστορικό ρόλο των απλών ανθρώπων αποτελεί δύσκολο έργο, αλλά είναι τόσο απαραίτητο, όσο και πηγή έμπνευσης.2
Η δουλεία στην αρχαία Αθήνα
Θα επικεντρωθώ στην Αθήνα γιατί αποτελεί το πιο γνωστό παράδειγμα της αρχαίας ιστορίας. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε αναφορικά με την αρχαία Αθήνα δύο σημαντικά στοιχεία για την κοινωνική της δομή. Το πρώτο στοιχείο είναι ότι ο μισός περίπου πληθυσμός της δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες. Ήταν δούλοι από πολλά και διαφορετικά μέρη και μέτοικοι, ελεύθεροι μετανάστες μόνιμα εγκατεστημένοι στην Αθήνα. Επομένως, η κλασική Αθήνα είναι αδιανόητη χωρίς τη μαζική παρουσία δεκάδων χιλιάδων ξένων, και την επίδραση που είχε η παρουσία τους, οι ικανότητες τους, οι γνώσεις τους και τα έθιμα τους στην ζωή των Αθηναίων.
Το δεύτερο στοιχείο αφορά στο ρόλο της δουλείας στην αθηναϊκή κοινωνία και οικονομία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η δουλεία έπαιζε καθοριστικό ρόλο. Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι περίπου το ένα τρίτο των πολιτών της Αθήνας ήταν δουλοκτήτες. Επομένως, η αθηναϊκή ελίτ, αλλά και σημαντικό τμήμα των μεσαίων στρωμάτων του πληθυσμού, αντλούσε τον πλούτο της από την εργασία των δούλων. Η μεγάλη πλειοψηφία όμως των Αθηναίων πολιτών ήταν μεροκαματιάρηδες που δούλευαν οι ίδιοι για να βγάλουν τα προς το ζην, και δεν βασίζονταν στην εκμετάλλευση των δούλων.
Δεν υπάρχει κανένα πεδίο στην αρχαία Αθήνα που να μη βρίσκει κανείς τους δούλους και την εργασία τους. Άλλοι δούλευαν στα σπίτια ως οικιακοί βοηθοί, άλλοι ως εργάτες γης, ενώ ένας μεγάλος αριθμός από δεκάδες χιλιάδες δούλους εργάζονταν στα μεταλλεία. Επίσης αρκετοί δούλοι ζούσαν και εργάζονταν μόνοι τους, χωρίς την άμεση επίβλεψη του αφέντη τους, στον οποίο απέδιδαν ένα μέρος από τα κέρδη τους. Αυτοί οι δούλοι λίγο ξεχώριζαν από τους άλλους ελεύθερους μεροκαματιάρηδες, ανάμεσα στους οποίος ζούσαν και εργάζονταν. Πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι στην Αθήνα ήταν δούλοι που ανήκαν στο αθηναϊκό κράτος. Οι υπάλληλοι που ήταν υπεύθυνοι για τα κρατικά αρχεία ήταν δούλοι, όπως δούλοι ήταν και οι 300 Σκύθες τοξότες που ασκούσαν το αξίωμα των αστυνόμων. Ο λόγος για αυτό ήταν ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι χρησιμοποιώντας δούλους για τη στελέχωση του κρατικού μηχανισμού απέφευγαν τον κίνδυνο της κατάχρησης εξουσίας π.χ. από τους αστυνόμους.
Αυτός ο καθοριστικός ρόλος των δούλων είναι συνήθως αόρατος στο πώς μαθαίνουμε την αρχαία ιστορία. Αν επισκεφθείτε ένα αρχαιολογικό μουσείο θα δείτε σίγουρα δυο πράγματα: τα πολύ ωραία αρχαία νομίσματα και τα διάσημα μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία που παράγονταν στην Αθήνα. Ο ρόλος όμως των δούλων στην παραγωγή αυτών των αντικειμένων συνήθως αποσιωπάται. Χιλιάδες δούλοι δούλευαν στα μεταλλεία σε πολύ αντίξοες συνθήκες για να εξάγουν το πολύτιμο μέταλλο από τα οποίο παράγονταν τα νομίσματα. Στο Λαύριο μπορεί κανείς ακόμα να δει τα λαγούμια στα οποία σέρνονταν οι δούλοι για τεράστιες αποστάσεις προκειμένου να βρουν τη φλέβα του μετάλλου. Μετά δούλοι έπαιρναν το μετάλλευμα και το δούλευαν στους φούρνους –μέσα σε φρικτές αναθυμιάσεις- για να ξεχωρίσουν το ασήμι από τα άλλα υποπροϊόντα του μεταλλεύματος. Τέλος, δούλοι εργάζονταν στο κρατικό νομισματοκοπείο για την κοπή των νομισμάτων, ενώ ένας δημόσιος δούλος ήταν επιφορτισμένος να εξετάζει τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν στην αγορά, να εντοπίζει τα κίβδηλα και να τα αποσύρει από την κυκλοφορία. Χωρίς αυτούς τους δούλους κανένα στάδιο της διαδικασίας παραγωγής και χρήσης των νομισμάτων δεν ήταν εφικτό.
Όσον αφορά στα αγγεία, ξέρουμε τα ονόματα αρκετών αγγειογράφων και αγγειοπλαστών. Αυτοί έφεραν ονόματα όπως Σύρος και Συρίσκος (από τη Συρία), Λυδός (από τη Λυδία), Βρυγός (από τη Φρυγία), ή Άμασις (αιγυπτιακό όνομα). Με άλλα λόγια έφεραν τα τυπικά ονόματα που έδιναν οι Αθηναίοι στους ξένους δούλους. Επομένως, αρκετοί από τους αγγειοπλάστες και αγγειογράφους ήταν σίγουρα ξένοι δούλοι. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό να αναλογιστεί κανείς το πώς αυτοί οι δούλοι, που ήταν μη Έλληνες, μάθαιναν όλη την αρχαία ελληνική μυθολογία, ώστε να μπορούν να την απεικονίσουν πάνω στα αγγεία. Με δεδομένο ότι οι αγγειογράφοι σχεδόν ποτέ δεν επαναλάμβαναν την ίδια απεικόνιση σε περισσότερα από ένα αγγείο, ο αριθμός των διαφορετικών αναπαραστάσεων που χρησιμοποιούσε ο κάθε αγγειογράφος ήταν πραγματικά τεράστιος. Είναι κάτι που πρέπει να θυμόμαστε όταν θαυμάζουμε αυτά τα πανέμορφα τέχνεργα στις προθήκες των μουσείων.
Ο τεράστιος ρόλος των δούλων δεν περιοριζόταν στην οικονομία και την παραγωγή. Ήταν ταυτόχρονα σημαντικός και για την πολιτισμική παραγωγή. Όλοι έχουν ακουστά τη λατινική λογοτεχνία, με επιφανείς συγγραφείς όπως ο Κικέρωνας, ο Οβίδιος, ο Βιργίλιος κλπ. Πως όμως δημιουργήθηκε η λατινική λογοτεχνία; Θα περίμενε κανείς ότι δημιουργήθηκε από τους Ρωμαίους. Αλλά πρόκειται για λάθος απάντηση. Η λατινική λογοτεχνία δημιουργήθηκε σε τεράστιο βαθμό από δούλους από την ελληνόφωνη Ανατολική Μεσόγειο. Το πρώτο έργο της λατινικής λογοτεχνίας γράφτηκε από ένα δούλο, τον Λίβιο Ανδρόνικο, που μετέφρασε στα λατινικά την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Άλλοι επιφανείς δούλοι λογοτέχνες ήταν ο Τερέντιος, ο Φαίδρος, ο Μανίλιος, και ο Πουμπλίλιος Σύρος. Οι δούλοι λοιπόν έπαιξαν έναν τεράστιο ρόλο όχι μόνο στην καθημερινή εργασία, αλλά σε όλες τις πλευρές των αρχαίων πολιτισμών.
Ταξική πάλη και ταξικές συγκρούσεις
Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ακουστά τον Σπάρτακο, πιθανά έχουν δει και την εξαιρετική ομώνυμη ταινία. Αλλά οι μεγάλες εξεγέρσεις των δούλων έγιναν σε μια μικρή περίοδο μεταξύ 130 και 70 π.Χ., και όλες έλαβαν χώρα στην Ιταλία και τη Σικελία. Επιπλέον, οι δούλοι φυσικά δεν ήταν σε θέση να κάνουν απεργίες για να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο, οπότε στις αρχαίες κοινωνίες δεν βρίσκουμε τις μορφές ταξικών συγκρούσεων που έχουμε συνηθίσει από τις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες. Είναι εύκολο λοιπόν να μείνει κανείς με το συμπέρασμα ότι λίγο πολύ οι δούλοι ήταν ευχαριστημένοι με τη μοίρα τους, ή, εν πάση περιπτώσει, τους έπιναν το αίμα και δεν έκαναν τίποτα. Αλλά αυτή η εικόνα είναι τελείως λάθος. Χρειάζεται να δει κανείς όλη τη γκάμα των συνθηκών μέσα στις οποίες αυτοί οι άνθρωποι προσπαθούσαν να αλλάξουν τη μοίρα τους, να γλιτώσουν από τη δουλεία και να δημιουργήσουν διαφορετικές συνθήκες για τον εαυτό τους.
Ας δούμε ένα παράδειγμα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, τη σύγκρουση ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες μεταξύ 431 και 404 πΧ. Προφανώς ο Πελοποννησιακός πόλεμος δεν ήταν ένας πόλεμος ανάμεσα σε αφέντες και δούλους. Σίγουρα επίσης δεν ήταν ένας πόλεμος για την κατάργηση της δουλείας. Παρ’ όλα αυτά όμως η παρουσία των δούλων σε αυτή τη σύγκρουση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή της. Μετά τα πρώτα χρόνια του πολέμου, οι Αθηναίοι διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα κι αποφασίζουν να φτιάξουν ένα οχυρό στη Μεσσηνία και με αυτό τον τρόπο να υποκινήσουν τους είλωτες (τους δούλους των Σπαρτιατών) να το σκάσουν, και ενδεχομένως και να εξεγερθούν. Μεγάλος αριθμός ειλώτων αρχίζει και το σκάει, και οι Σπαρτιάτες φοβούνται ότι θα προκύψει γενικευμένη εξέγερση. Ο φόβος αυτός θα τους αναγκάσει λίγα χρόνια μετά να συνθηκολογήσουν με τους Αθηναίους, υπογράφοντας την Ειρήνη του Νικία που τελείωσε την πρώτη φάση του πολέμου. Ταυτόχρονα, όμως, οι Σπαρτιάτες υπόσχονται σε χιλιάδες είλωτες ότι αν πολεμήσουν γενναία για λογαριασμό της Σπάρτης θα κερδίσουν την ελευθερία τους. Μάλιστα κάποιες από τις πιο σημαντικές επιτυχίες των Σπαρτιατών στον πόλεμο οφείλονταν στους είλωτες που πολέμησαν στον σπαρτιατικό στρατό.
Όσο για τους Αθηναίους, προς το τέλος του πολέμου βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση. Έπρεπε να φτιάξουν νέο στόλο, και δεν έχουν πλέον το ανθρώπινο δυναμικό από Αθηναίους πολίτες για να τον επανδρώσουν μετά τις διαδοχικές απώλειες στα πεδία των μαχών. Έτσι, υπόσχονται μαζικά στους δούλους ότι όσοι πολεμήσουν στο στόλο όχι μόνο θα κερδίσουν την ελευθερία τους, αλλά θα γίνουν Αθηναίοι πολίτες. Χιλιάδες δούλοι εκμεταλλεύτηκαν αυτή την ευκαιρία. Ταυτόχρονα, κατά τη διάρκεια της τελευταίας φάσης του πολέμου χιλιάδες δούλοι το σκάνε από τα μεταλλεία αναζητώντας καλύτερη τύχη κι αυτό καταστρέφει τη δυνατότητα των Αθηναίων να συνεχίσουν τον πόλεμο γιατί δεν έχουν πλέον πόρους.
Δεν έδρασαν όλοι οι δούλοι με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι κινήθηκαν στη μια κατεύθυνση, άλλοι στην άλλη. Αλλά χιλιάδες δούλοι εκμεταλλεύτηκαν τον πόλεμο για να κερδίσουν την ελευθερία τους και να βελτιώσουν τη ζωή τους, ενώ η αυτενέργειά τους έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του πολέμου.
Ας κλείσουμε με ένα τελευταίο παράδειγμα. Συχνά γίνεται λόγος για την αθηναϊκή δημοκρατία, τη μεγάλη εφεύρεση των αρχαίων Ελλήνων. Τι σχέση θα μπορούσαν να έχουν οι δούλοι με αυτό το επίτευγμα; Η αθηναϊκή δημοκρατία σήμαινε δικαιώματα για τους φτωχούς πολίτες. Σήμαινε προστασία από την κακομεταχείριση από τις ελίτ, μια υποτυπώδη μορφή κοινωνικού κράτους και φυσικά ότι έπαιρναν μέρος στις αποφάσεις, αφού χιλιάδες απλοί πολίτες κάθε βδομάδα πήγαιναν και ψήφιζαν στην εκκλησία του δήμου. Παρότι σε καμία περίπτωση δεν ενδιέφερε τους Αθηναίους να προστατεύσουν τα συμφέροντα των δούλων, πολύ συχνά το γεγονός ότι οι φτωχοί πολίτες είχαν δικαιώματα κατέληγε να προστατεύει και να δίνει ευκαιρίες και στους δούλους. Έχουμε ένα κείμενο εκείνης της εποχής από έναν συγγραφέα αντιδημοκρατικών πεποιθήσεων, την περίφημη «Αθηναίων πολιτεία» του Ψευδο-Ξενοφώντα. Το κείμενο αυτό περιγράφει εύγλωττα την κατάσταση στην Αθήνα:
«Υπάρχει επίσης περισσή ασυδοσία στους δούλους και στους μετοίκους, και αφενός μεν δεν επιτρέπεται στην Αθήνα να τους χτυπάς, αφετέρου δε ο δούλος δε θα σου κάνει τόπο για να περάσεις. Για ποιο λόγο, όμως, αυτό το πράγμα στην χώρα σου συνηθίζεται, θα εξηγήσω. Αν υπήρχε δηλαδή νόμος ο ελεύθερος πολίτης να χτυπά είτε τον δούλο είτε τον μέτοικο είτε τον απελεύθερο, αυτός, επειδή συχνά νόμιζε ότι ο Αθηναίος πολίτης είναι δούλος, θα τον χτυπούσε· διότι στην Αθήνα ο λαός και κατά την ενδυμασία και κατά τη γενικότερη εμφάνιση δεν διαφέρει σημαντικά από ό,τι οι δούλοι και οι μέτοικοι».3
Οι δούλοι λοιπόν κέρδιζαν ένα είδος προστασίας από το γεγονός ότι οι φτωχοί πολίτες είχαν δικαιώματα, και από το ότι ήταν συχνά αδύνατο να διακρίνει κανείς πολλούς δούλους από τους φτωχούς πολίτες. Μέσα από τέτοιου τύπου διαδικασίες, όπου φτωχοί πολίτες και δούλοι έκαναν τις ίδιες δουλειές, μιλούσαν και αλληλεπιδρούσαν, κάποιες φορές αυτοί οι άνθρωποι κατέληγαν να παλεύουν για κοινά πράγματα.
Όταν τελείωσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος επιβλήθηκε στην Αθήνα το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων, οι οποίοι βρήκαν την ευκαιρία να δολοφονήσουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους, να επιβάλουν μαζικές εξορίες δημοκρατικών Αθηναίων κλπ. Λίγους μήνες μετά, μια μικρή ομάδα δημοκρατικών καταλαμβάνει ένα οχυρό στη Φυλή και μετά από λίγους μήνες κατεβαίνουν στον Πειραιά, όπου γίνεται μια μεγάλη μάχη, κερδίζουν τους ολιγαρχικούς και πετυχαίνουν την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Θα περίμενε κανείς ότι αυτοί οι αντάρτες που κατάφεραν να παλινορθώσουν τη δημοκρατία θα ήταν αποκλειστικά Αθηναίοι πολίτες, αφού μόνο αυτοί απολάμβαναν προνόμια από το δημοκρατικό καθεστώς. Κι όμως, μεγάλο κομμάτι των δυνάμεων που πολέμησαν για να ανατρέψουν τους ολιγαρχικούς ήταν ξένοι μετανάστες και δούλοι. Έχουμε επιγραφές με τις λίστες των ξένων που πολέμησαν για την αποκατάσταση της δημοκρατίας και τιμούνται γι’ αυτό. Στις λίστες αυτές βλέπουμε απλούς μεροκαματιάρηδες, όπως μπακάληδες, χασάπηδες, μανάβηδες, εργάτες γης, τσαγκάρηδες κλπ. Η παλινόρθωση της αθηναϊκής δημοκρατίας οφειλόταν στην αυτενέργεια και αυτοθυσία αυτών των απλών ανθρώπων.
Επίλογος
Είναι πραγματικά αδύνατο να μελετάμε την ιστορία της αρχαιότητας χωρίς να βάζουμε στο κέντρο τις επαφές και τις ανταλλαγές ανάμεσα στους διαφορετικούς πολιτισμούς και την ιστορία των από τα κάτω. Η τάξη των καταπιεσμένων δεν υπάρχει μόνο στο σήμερα. Από την καταβολή των ταξικών κοινωνιών και για χιλιάδες χρόνια παλεύει και δίνει μάχες, αν και φυσικά το είδος των μαχών και το διακύβευμα τους διαφέρει δραματικά από εποχή σε εποχή. Αυτή την ιστορία συνήθως μας την κρύβουν, αλλά χρειάζεται συνεχώς να την ανακαλύπτουμε και να τη μελετάμε. Γιατί μας δίνει μια καλή εικόνα για το παρελθόν αλλά και μας δίνει δύναμη και αυτοπεποίθηση για τις μάχες που έχουμε μπροστά μας.
Σημειώσεις
1. K. Vlassopoulos, Greeks and Barbarians, Καίμπριτζ, 2013.
2. Κ. Βλασόπουλος – Ε. Μπαθρέλλου, «Η ζωή μου όλη»: καθημερινές ιστορίες δούλων από την αρχαιότητα, Αθήνα, 2020.
3. Ψευδο-Ξενοφώντας, Αθηναίων πολιτεία, 1.10-12.