Το ΨΝΑ “Δαφνί” στην απεργία 30 Νοέμβρη 2023
Η Λίλιαν Μπουρίτη και η Μαρία Μπολοβίνα ξεσκεπάζουν το νομοσχέδιο για την Ψυχική Υγεία και την Απεξάρτηση σαν προσπάθεια κοινωνικού ελέγχου από ένα σύστημα που καταρρέει και επιμένουν στην ανάγκη για απεργιακή απάντηση.
Νομοσχέδιο για την Ψυχική Υγεία και την Απεξάρτηση: Μια προσπάθεια κοινωνικού ελέγχου από ένα σύστημα που καταρρέει.
Σε περιόδους κρίσης του καπιταλισμού, όπως η σημερινή, η προσπάθεια της άρχουσας τάξης είναι να υποστεί τις συνέπειες αυτής της κρίσης η εργαζόμενη πλειοψηφία. Αποτελεί λοιπόν επιτακτική ανάγκη η εργατική τάξη να επιβάλλει το δικό της πρόγραμμα, ώστε να μην επικρατήσει η βαρβαρότητα. Σε αυτή τη διαδικασία οι πιο προοδευτικές ιδέες αντιμάχονται τις πιο συντηρητικές και αντιδραστικές απόψεις. Αν κάνουμε μια ιστορική αναδρομή, θα διαπιστώσουμε πως οι αντιλήψεις για την ψυχική υγεία και οι κυρίαρχες επιστημονικές προσεγγίσεις της ψυχιατρικής σε τέτοιες περιόδους, αποτέλεσαν –πέραν ενός πεδίου υπέρογκου κέρδους για τους καπιταλιστές– ταυτόχρονα και έναν ιδεολογικό μηχανισμό κοινωνικού ελέγχου.
Το νομοσχέδιο για την Ψυχική Υγεία και την Απεξάρτηση που προσπαθεί να περάσει σήμερα η κυβέρνηση σηματοδοτεί αυτή τη διπλή επίθεση. Αφενός τη νεοφιλελεύθερη αφαίμαξη και την κερδοφορία σε βάρος του αφόρητου ψυχικού πόνου που υπάρχει σήμερα στην κοινωνία. Και αφετέρου μια προσπάθεια ιδεολογικού ελέγχου αναφορικά με τις ρίζες των κοινωνικών προβλημάτων και των προβλημάτων ψυχικής υγείας. Αυτή η επίθεση φέρνει ίσως πιο ξεκάθαρα από ποτέ, τον 21ο αιώνα, στο επίκεντρο το άτομο και την οικογένεια, μετατοπίζοντας το βάρος της ευθύνης και της φροντίδας στη σφαίρα του ιδιωτικού.
H κυρίαρχη ψυχιατρική διατείνεται, εδώ και χρόνια, πως το βασικό πρόβλημα στην ψυχική υγεία αποτελεί η μη ολοκλήρωση της λεγόμενης “ψυχιατρικής μεταρρύθμισης”. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση, δηλαδή η μετάβαση απο τα “άσυλα” στην κοινοτική ψυχιατρική εμποδίζεται, σύμφωνα πάντα με τους ίδιους, από την ύπαρξη των ειδικών δημόσιων θεραπευτηρίων (ψυχιατρικά νοσοκομεία). Αρκεί όμως να πούμε, απέναντι σε αυτή την επιχειρηματολογία, πως οι ψυχιατρικές κλίνες σε ολόκληρο το ΕΣΥ είναι περίπου 900, όταν στις ιδιωτικές κλινικές αριθμούν 4.700, με μηνιαίο κόστος το λιγότερο χίλια ευρώ, που συνήθως οι οικογενειες των ανθρώπων εξαναγκάζονται να πληρώσουν. Παράλληλα οι ίδιες κλινικές δεν λειτουργούν ως κλινικές βραχείας νοσηλείας (ως οφείλουν στις περισσότερες περιπτώσεις), αλλά οι άνθρωποι μένουν εκεί για χρόνια, πιθανότητα μέχρι να φύγουν από τη ζωή και άρα οι οικογένειες πληρώνουν για ολόκληρα χρόνια, ελλείψει υπηρεσιών που θα μπορούσαν να τους στηρίξουν στην κοινότητα.1
Οι βασικές αρχές λοιπόν της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης δηλαδή η τομεοποίηση, η συνέχεια της θεραπευτικής σχέσης και η προσβασιμότητα, όχι απλά δεν εδραιώθηκαν εώς σήμερα από την κυρίαρχη ψυχιατρική, αλλά το συγκεκριμένο νομοσχέδιο, εαν περάσει, θα εξαλείψει και κάθε ίχνος αυτών των διαδικασιών.
Πρώτον η κατάργηση των εναπομείναντων ψυχιατρικών νοσοκομείων, το τσουβάλιασμα όλων των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στο “Εθνικό Δίκτυο Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας” ΕΔΥΨΥ, μαζί με τις ιδιωτικές κλινικές και τις Μ.Κ.Ο., καταργεί κάθε έννοια τομεοποίησης-προσβασιμότητας, συνέχειας της θεραπευτικής σχέσης (με τις χαοτικές υπηρεσίες και τις ελαστικές σχέσεις εργασίας των επαγγελματιών) και παράλληλα δημιουργεί έναν υπερ-συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό φορέα. Σκοπός αυτης της διαδικασίας δεν είναι σαφώς η προαγωγή της υγείας, αλλά η συγκέντρωση της εξουσίας και η προώθηση των ιδιωτικών συμφερόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί πως ο υποδιοικητής της εκάστοτε ΥΠΕ μαζί με μια “επιστημονική ομάδα” της αρεσκείας του θα είναι υπεύθυνοι για όλες τις αποφάσεις και τη λειτουργία των υπηρεσιών Ψ.Υ. Επιπλέον η σκανδαλώδης αύξηση του μισθού των διοικητών των νοσοκομείων κατά 45% ,σύμφωνα με τις δηλώσεις Χρυσοχοΐδη, φανερώνει και την ανταμοιβή που σκοπεύουν να δώσουν στους φέροντες την εξουσία στην Υγεία για τις “υπηρεσίες τους”. 2
Σε ό,τι αφορά δε την απεξάρτηση η άμεση ιδιωτικοποίησή της (ΕΟΠΑΕ) σχετίζεται τόσο με τη νομιμοποίηση των παρανόμων, έως τώρα, ιδιωτικών προγραμμάτων απεξάρτησης, όσο και τη βιολογικοποίηση κοινωνικών ζητημάτων όπως η εξάρτηση. Άλλωστε ακόμη και η εκφορά του λόγου εντός του συγκεκριμένου νομοσχεδίου αποκαλύπτει τη φιλοσοφία του. Λόγου χάρη ο όρος “θεραπευτική θέση” αντικαθίσταται με τον όρο “κλίνη”. Τόσο η απουσία του όρου “θεραπεία” όσο και μια σειρά ακόμη εκφορών προσπαθούν να τοποθετήσουν την “ασθένεια” στο άτομο και όχι στο σύστημα που γεννά πόνο. Η τρίτη διάσταση του εν λόγω νομοσχεδίου είναι το χτυπημα των δημοκρατικών διαδικασιών και του κινήματος που έχει τη δύναμη να διεκδικεί την πραγματική ψυχική υγεία για την εργατική τάξη. Η κατάργηση του αυτοδιοίκητου του ΚΕΘΕΑ, λίγο καιρό πριν, ήταν μέρος αυτής της προσπάθειας από την πλευρά της κυρίαρχης ψυχιατρικής.
Το χτύπημα στις συλλογικές διαδικασίες των φορέων, το συνδικαλισμό και το υγειονομικό κίνημα δεν καταδεικνύει, όμως, μόνο το βαθμό σήψης ενός συστήματος που καταρρέει. Ταυτόχρονα αναδεικνύει και το φόβο της άρχουσας τάξης απέναντι σε εκείνες τις προοπτικές που άνοιξαν οι συνεχείς μάχες των υγειονομικών όλο το προηγούμενο διάστημα. Απέναντι στη ριζοσπαστική επιστήμη της Υγείας και της Ψ.Υ. Οι αγώνες των υγειονομικών κατά τη διάρκεια της Πανδημίας μετέτρεψαν το αφήγημα “Μένουμε σπίτι για να σωθούμε” στη συνειδητοποίηση “Αυτό το σύστημα κοστίζει ανθρώπινες ζωές” και στη διεκδίκηση “Θέλουμε λεφτά για την Υγεία”. Το κίνημα που ανοίγει τα ερωτήματα για τις πραγματικές ρίζες των προβλημάτων μέσα στην κοινωνία. Που ανοίγει την προοπτική της κοινωνικής χειραφέτησης.
Η αντίσταση των εργαζόμενων στα δημόσια νοσοκομεία και οι απεργίες αποτελούν λοιπόν τον μόνο τρόπο για να μπορέσουμε να σώσουμε το ΕΣΥ και τη δημόσια Ψυχική Υγεία. Και ευτυχώς τέτοιους αγώνες βλέπουμε ξανά και ξανά όλο αυτό το διάστημα. Οι υγιειονομικοί, που κράτησαν όρθια τα νοσοκομεία κατά την περίοδο της πανδημίας, συνεχίζουν απεργιακά και δείχνουν τον τρόπο για να νικήσουμε. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η 48ωρη απεργία της ΟΕΝΓΕ –στις 29-30 Νοέμβρη– που ήταν η μεγαλύτερη απεργία της δεκαετίας στην Υγεία. Η συνέχεια δόθηκε με μια μαζικότατη και μαχητική απεργιακή κινητοποίηση στις 8/12 ενάντια στον εμπαιγμό της κυβέρνησης εις βάρος των συμβασιούχων-επικουρικών, μετά την ανακοίνωση του Χρυσοχοΐδη ότι θα πάρουν εξάμηνη, για κάποιους τρίμηνη, παράταση και όχι ετήσια. Αυτός ο τρομερός απεργιακός ξεσηκωμός ανάγκασε την κυβέρνηση να δώσει τελικά ετήσια παράταση στις συμβάσεις των επικουρικών.3
Στην ίδια κατεύθυνση οι εργαζόμενοι στα ψυχιατρικά νοσοκομεία και στις δομές απεξάρτησης συντονίστηκαν με τους υπόλοιπους υγειονομικούς και είχαν πολύ μεγάλη συμμετοχή στις απεργιακές συγκεντρώσεις.
Διαμορφώνοντας ένα συλλογικό μέτωπο οι εργαζόμενοι στην Ψυχική Υγεία και Απεξάρτηση παλεύουν να μην περάσει το νομοσχέδιο που διαλύει την δημόσια Ψυχική Υγεία. Ενδεικτικά, λίγο καιρό πρίν, έγινε μια πολύ μεγάλη σύσκεψη στο Ψ.Ν.Α. “Δαφνί “με συμμετοχή από όλους τους χώρους (Δρομοκαΐτειο, ΚΕΘΕΑ, 18 ΑΝΩ, ΟΚΑΝΑ κλπ) που αποφάσισε τη συμμετοχή τους στη 48ωρη απεργία των υγειονομικών, όπου το Συντονιστικό Νοσοκομείων έβαλε την πρόταση για απεργιακή κλιμάκωση με πενθήμερη απεργία,
Στη συνέχεια οργανώθηκε Ανοικτό Συνέδριο Πρόληψης και Απεξάρτησης στις 10/12 στην Αθήνα. Περισσότεροι από 500 σύνεδροι, από όλους τους αναγνωρισμένους φορείς πρόληψης και θεραπείας της χώρας, συμμετείχαν διατρανώνοντας την αντίθεσή τους στο επικείμενο νομοσχέδιο του Υπουργείου Υγείας για την Ψυχική Υγεία και τις εξαρτήσεις. Σύμφωνα με το σχετικό δελτίο τύπου που δημοσιεύθηκε:
«Ομόφωνα, το επιστημονικό προσωπικό και οι συλλογικότητες οικογενειών, ληπτών υπηρεσιών και εργαζομένων του χώρου πρόληψης και θεραπείας ζητούν την άμεση απόσυρση του νομοσχεδίου και την έναρξη ενός ουσιαστικού εθνικού διαλόγου για τις εξαρτήσεις στο πλαίσιο ενός δημόσιου και δωρεάν συστήματος υπηρεσιών.
Στο συνέδριο συμμετείχαν επίσης με παρεμβάσεις επιστημονικές ενώσεις, φορείς και σωματεία από τον ευρύτερο χώρο της κοινωνικής φροντίδας και της ψυχικής υγείας».4
Παράλληλα το Δίκτυο Δράσης Κοινωνικών Λειτουργών έχει ξεκινήσει μια μεγάλη καμπάνια με στόχο να μην περάσει το νομοσχέδιο.
Χαρακτηριστικό του φόβου τους ότι η μάχη για δημόσια Ψυχική Υγεία μπορεί να κλιμακωθεί είναι η αδιανόητη αυταρχική συμπεριφορά του Προέδρου του ΚΕΘΕΑ. Σύμφωνα με καταγγελία του Συλλόγου Εργαζομένων:
«ο Πρόεδρος ζήτησε, εγγράφως, να αφαιρεθεί από τα κοινωνικά δίκτυα του φορέα οποιοδήποτε δημοσίευμα, ψήφισμα ή θέση αντιτάσσεται στην Κυβερνητική απόφαση δημιουργίας του Ενιαίου Φορέα Πρόληψης και Καταπολέμησης των Εξαρτήσεων, η δημιουργία του οποίου συνεπάγεται τη διοικητική συνένωση του ΚΕΘΕΑ με τους ομόλογους φορείς απεξάρτησης» υπό τη μορφή τελεσιγράφου, τονίζοντας πως:
«εάν οι συγκεκριμένες αναρτήσεις ή άλλες ανάλογές τους σε ύφος, ιδεολογικό τόνο και περιεχόμενο, παραμείνουν προσβάσιμες από τους επισκέπτες των ιστοτόπων του επίσημου ΚΕΘΕΑ,…, πέραν της 11:00 π.μ. της αυριανής ημέρας, Τετάρτης, 06/12/2023, τότε θα πρέπει να θεωρήσεις πως θέτεις τον εαυτό σου εκτός των καθηκόντων της Υπεύθυνης του Τμήματος Ενημέρωσης. Τα κείμενα που ζητάει ο Πρόεδρος να αφαιρεθούν, είναι το υπόμνημα που υπέβαλαν οι επιστημονικά υπεύθυνοι των θεραπευτικών προγραμμάτων και τομέων του ΚΕΘΕΑ μέχρι και στη Βουλή, το ψήφισμα της Ομοσπονδίας Συλλόγων Οικογένειας ΚΕΘΕΑ και πολλά ψηφίσματα που έχουν εκδώσει δήμοι και φορείς ενάντια στο νομοσχέδιο της κυβέρνησης».5
Όπως θα εξηγηθεί στη συνέχεια η εξέλιξη της ψυχιατρικής χαρακτηρίζεται ιστορικά από περιόδους ορόσημα σε ό,τι αφορά αυτές τις διαδικασίες. Από την περίοδο των Ασύλων, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον έλεγχό της από τους Ναζί, στην εποχή του DSM και της βιολογικοποίησης. Σήμερα οι πολυκρίσεις του συστήματος και η προσπάθεια της άρχουσας τάξης να ελέγξει τους “κινδύνους” που ανοίγονται μπροστά της, από τη συνεχή αντίσταση του υγειονομικού κινήματος μετά την Covid-19, οδηγούν στην εποχή της πολιτικής της “Ατομικής Ευθύνης” για την Υγεία.
Η απάντηση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας και ολόκληρης της κοινωνίας χρειάζεται να είναι σαφής. Το σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε παράγει πόνο, αρρώστια, θάνατο και η μόνη “ευθύνη” που μας αναλογεί είναι η ανατροπή του.
Η καπιταλιστική κοινωνία μέσα στην κρίση της λειτουργεί ως “μηχανή αποκλεισμού” για όλο και μεγαλύτερα τμήματα της κοινωνίας. Αποκλεισμού της πλειοψηφίας από το δικαίωμα στην εργασία, την Υγεία, την Παιδεία, την αξιοπρεπή διαβίωση, την ελευθερία, το δικαίωμα με λίγα λόγια για μια ζωή με ποιότητα. Τις γενεσιουργές αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού αποτελούν οι κοινωνικές ανισότητες, η απώλεια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η ρήξη των κοινωνικών δεσμών. Όπως αποδεικνύεται από τις σχετικές έρευνες, όσο βαθαίνει ο κοινωνικός αποκλεισμός τόσο αυξάνονται οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και οι εξαρτήσεις.6
Σύμφωνα με την έκθεση από το ΚΕΠΥ (Κέντρο Έρευνας και Εκπαίδευσης στη Δημόσια Υγεία, την Πολιτική Υγείας και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας) το Μάρτιο 2023 με θέμα “Η εξέλιξη του Υγειονομικού Προσωπικού στα Νοσοκομεία του Ε.Σ.Υ. πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας” το βασικό συμπέρασμα είναι η σημαντική αποδυνάμωση του υγιειονομικού προσωπικού του δημόσιου τομέα στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης.
Ενδεικτικά τα νοσοκομεία του ΕΣΥ τη χρονική περίοδο 2009-15 απώλεσαν το 20% του ανθρώπινου δυναμικού τους (απώλεια σχεδόν 19.000 θέσεων εργασίας, το 50% των οποίων αφορούσε σε θέσεις κλινικού προσωπικού). Με την όποια μερική ανάταξη την περίοδο 2015-19 (αποκατάσταση 5.500 περίπου θέσεων εργασίας) να επιχειρείται κύρια μέσω της πρόσληψης επικουρικού προσωπικού.
Κατά την πανδημία τα τραυματισμένα, από την περίοδο της οικονομικής κρίσης και λιτότητας, νοσοκομεία του ΕΣΥ κλήθηκαν να σηκώσουν κατά αποκλειστικότητα το βάρος της φροντίδας και νοσηλείας των ασθενών με COVID-19.
Ακόμη όμως και στην περίοδο της έκτακτης ανάγκης τα δημόσια νοσοκομεία δεν στηρίχτηκαν. Ενδεικτικά, σύμφωνα με τη μελέτη την τριετία 2019-22, το προσωπικό των νοσοκομείων του ΕΣΥ αυξήθηκε κατά 9,4% (αποκατάσταση 7.223 περίπου θέσεων εργασίας, προερχόμενη σχεδόν αποκλειστικά από την αύξηση του επικουρικού ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού και των ειδικευόμενων ιατρών μόνο κατά το 3ο έτος της πανδημίας). Κατά τη ίδια χρονική περίοδο το μόνιμο προσωπικό του ΕΣΥ παρέμεινε στάσιμο.
Ενδεικτικό επίσης της υποστελέχωσης των νοσοκομείων του ΕΣΥ είναι το γεγονός ότι βάσει των στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ το 2009 εργάζονταν στα νοσοκομεία του ΕΣΥ 92.946 εργαζόμενοι, ενώ τον Δεκέμβριο του 2022 σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Υγείας εργάζονταν 84.320 εργαζόμενοι. Με άλλα λόγια το Δεκέμβριο του 2022 οι εργαζόμενοι στα δημόσια νοσοκομεία της χώρας ήταν κατά 8.626 λιγότεροι σε σχέση με τα προ οικονομικής κρίσης επίπεδα.7
Αυτή η εικόνα μέσα στα δημόσια νοσοκομεία έρχεται την ίδια στιγμή που η φτώχεια συνεχώς μεγαλώνει. Σύμφωνα με τα νέα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (Eurostat) για το 2022, η χώρα μας βρίσκεται σε ποσοστό 33% κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο εισοδήματος. Ενώ τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα σε μια σειρά από άλλους δείκτες, από τις δυσκολίες της στέγασης μέχρι το σύστημα υγείας. Σύμφωνα επίσης με τα στοιχεία της Eurostat για την πρόσβαση στις ιατρικές εξετάσεις, ενώ σε επίπεδο Ε.Ε. δεν μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν απαραίτητες ιατρικές εξετάσεις το 3,3% των ατόμων, στην πρώτη θέση στον κατάλογο και με διαφορά είναι η Ελλάδα με ποσοστό 16,7%. Τα δεδομένα του δείκτη αντικατοπτρίζουν ανεκπλήρωτες ιατρικές ανάγκες που οφείλονται σε οικονομικούς λόγους, μεγάλη λίστα αναμονής ή απόσταση. Οι οικονομικοί λόγοι παραπέμπουν σε εισοδηματική φτώχεια, οι μεγάλες λίστες αναμονής και οι μεγάλες αποστάσεις παραπέμπουν σε υποβαθμισμένο δημόσιο σύστημα υγείας.8
Αντίστοιχα σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για το 2023 περίπου 280 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο έχουν κατάθλιψη. Η κατάθλιψη είναι περίπου 50% πιο συχνή στις γυναίκες παρά στους άνδρες, ενώ περισσότεροι από 700.000 άνθρωποι πεθαίνουν λόγω αυτοκτονίας κάθε χρόνο. Η αυτοκτονία είναι η τέταρτη κύρια αιτία θανάτου στις ηλικίες 15-29 ετών.9
Πάνω από το 77% των παγκόσμιων αυτοκτονιών σημειώθηκαν σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος το 2019. Αξίζει εδώ να σημειωθεί πως τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του ο ΠΟΥ –σύμφωνα με τις σχετικές ανακοινώσεις του– είναι περιορισμένα, γεγονός ενδεικτικό για την αξιοπιστία των δεδομένων που συλλέγουν τα κράτη, καθώς και για τον αποκλεισμό ακόμη και από τις σχετικές μελέτες επιβαρυμένων πληθυσμών, όπως για παράδειγμα οι πρόσφυγες/σες και οι Ρομά.9
Στην ίδια κατεύθυνση η ετήσια αναφορά για την Ψυχική Υγεία στις Η.Π.Α. σημειώνει οτι πάνω από 50 εκατομμύρια (ενήλικες) Αμερικανοί αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας. Πέραν των οικονομικών ανισοτήτων όμως, διακρίσεις, όπως ο σεξισμός, είναι συνυφασμένα με τη φύση του καπιταλισμού και διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην έκλυση προβλημάτων ψυχικής υγείας.
Η πολιτεία της Γιούτα, για παράδειγμα, από το 2012 έως σήμερα παρουσιάζει δυσανάλογα ποσοστά αυτοκτονικού ιδεασμού, σε σχέση με κάθε άλλη Πολιτεία. Ενώ η πρώτη αιτία θανάτου ανάμεσα σε παιδιά (10-17 ετών) για την περιοχή είναι διαχρονικά η αυτοκτονία.10
Σύμφωνα με άρθρο του Πανεπιστήμιο της Γιούτα με τίτλο “State of suffering” ο τρομακτικός αριθμός αυτοκτονιών σε παιδιά και εφήβους συνδέεται με το στίγμα για τη διαφορετικότητα και με την απουσία πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας.
Το παράδειγμα της Γιούτα ίσως αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα για το πώς οι λίγοι βιομήχανοι πλουτίζουν σε βάρος της εργατικής τάξης, την ώρα που δεκάδες γυναίκες και παιδιά κάθε χρόνο αυτοκτονούν εξαιτίας των διαιρέσεων και των προκαταλήψεων που σπέρνονται μέσα σε μια θρησκευόμενη κοινωνία, χωρίς πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας.11 12 13
Η ιστορία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης μας δινει απαντήσεις και για το πώς μια προοδευτική προσέγγιση κατέληξε σε ένα εργαλείο ελέγχου και κερδους. Το 1960 ξεκίνησε για πρώτη φορά η «Απονοσοκομειοποίηση» των χρόνιων, οι οποίοι βρισκόταν για δεκαετίες κλεισμένοι στα ψυχιατρικά νοσοκομεία των ΗΠΑ. Βασίστηκε στη λογική του “κλεισίματος” των νοσοκομείων, η οποία οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους στο να μείνουν ακάλυπτοι από την όποια φροντίδα, σε πολλές περιπτώσεις τους οδήγησε στην αστεγία, ενώ το προσωπικό των νοσοκομείων απολύθηκε. Στην Ελλάδα η λεγόμενη ψυχιατρική μεταρρύθμιση ξεκίνησε μετά το 1989 όταν δημοσιεύθηκε ως πρωτοσέλδιο στη βρετανική εφημερίδα Observer, άρθρο του Τζων Μέριτ με τίτλο “Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης” [Europe's guilty secret], συνοδευόμενο από σοκαριστικές φωτογραφίες των εγκλείστων στο άσυλο της Λέρου.
Από την αρχή, στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, συγκρούστηκαν δύο διαφορετικές απόψεις. Μια “ριζοσπαστική”, εμπνεόμενη από το Μάη του 68, όπως για παράδειγμα το μεταρρυθμιστικό παράδειγμα του Φράνκο Μπαζάλια. Οι εναλλακτικές, προοδευτικές προσεγγίσεις της “τρέλας” στόχευαν στον αποϊδρυματισμό και την κοινωνική επανένταξη των ανθρώπων με προβλήματα ψυχικής υγείας, με τη συνεργασία των τοπικών κοινοτήτων. Και από την άλλη πλευρά αναδείχθηκε μια “τεχνοκρατική”, φιλελεύθερη προσέγγιση που, αντίθετα, στόχευε σε μια “απονοσοκομειοποίηση” των ασύλων κατά το αμερικανικό πρότυπο, η οποία δεν θα έθιγε την ψυχιατρική εξουσία και τα συντεχνιακά συμφέροντα των ψυχιάτρων και της φαρμακευτικής βιομηχανίας.
Στα πρώτα χρόνια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης οι απόψεις της εναλλακτικής και ριζοσπαστικής ψυχιατρικής φαινόταν να έχουν το δυναμισμό να επικρατήσουν, τουλάχιστον στο χώρο των παραδοσιακών ασύλων. Σταδιακά όμως, οι τεχνοκρατικές και ιατροκεντρικές απόψεις άρχισαν να παίρνουν το πάνω χέρι, και αργότερα –από την αρχή της νέας χιλιετίας– εδραιώθηκαν οριστικά και στην Ελλάδα, μέσα από την ιδιωτικοποίηση της ψυχικής υγείας.14
Όπως χαρακτηριστικά μας λέει ο Scull:
«Tα ψυχιατρικά νοσοκομεία έκλεισαν χωρίς να νοιαστούν για το πως θα παρέχουν εναλλακτικές δομές που θα διαχειριστούν τα προβληματα που ανακύπτουν από τη σοβαρή ψυχική νόσο. Το μεγαλύτερο φορτίο μετατοπίστηκε στις οικογένειες οι οποίες διαμαρτυρήθηκαν έντονα για τις κοινωνικές δυσκολίες που καλούνταν να αντιμετωπίσουν. Άλλοι ασθενείς απλά μεταφέρθηκαν από τα δημόσια ψυχιατρικά νοσοκομεία σε ιδιωτικές δομές περίθαλψης, για τις οποίες οι αρχές διατείνονταν πως γνωρίζουν ελάχιστα πράγματα, Άλλοι κατέληξαν στη φυλακή ή στο δρόμο….Η κοινοτική φροντίδα ήταν εν τέλει σαν το κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού, αλλά χωρίς θησαυρό».15
Από την εποχή των ασύλων, την εργαλειοποίηση –και τελικά την αποτυχία– της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, είδαμε να πραγματοποιείται μια ιδεολογική διαμόρφωση με πρόσχημα την “επιστήμη” προς τη βιολογικοποίηση και την παθολογικοποίηση των κοινωνικών προβλημάτων και της ψυχικής δυσφορίας μέσα στην κοινωνία. Οι ψυχιατρικές διαγνώσεις και οι άκρατες συνταγογραφήσεις φαρμάκων, που οδήγησαν σε ένα διαγνωστικό πληθωρισμό, απο-κοινωνικοποιώντας τα ανθρώπινα προβλήματα, λειτούργησαν ως ιδεολογικό εργαλείο, αλλά και ως πεδίο τεράστιων κερδών για τις φαρμακοβιομηχανίες. Αυτή ήταν και η νέα εποχή της κυρίαρχης ψυχιατρικής. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Bentall:
«H φαρμακοβιομηχανία είναι πράγματι η πιο κερδοφόρα βιομηχανία στον κόσμο. Υπάρχει χρυσός σε αυτά τα χάπια».
Για δεκαετίες η κυρίαρχη ψυχιατρική και τα κέρδη των φαρμακευτικών εταιρειών, έθεταν στη σκιά τις ρίζες των προβλημάτων ψυχικής υγείας όπως είναι η φτώχεια, η καταπίεση, οι ανισότητες και ταυτόχρονα παθολογικοποιούσαν φυσιολογικές καταστάσεις όπως το πένθος, η ρευστότητα του φύλου κ.ο.κ.15
Μετά την έξαρση της Covid-19, την παρατεταμένη πολυκρίση του συστήματος και τις πολιτικές διαχείρισης αυτής, είδαμε την επίθεση στην Υγεία και την Ψυχική Υγεία να εντείνεται, διαμορφώνοντας την πολιτική της “Ατομικής Ευθύνης” και της “Ιδιωτικοποίησης” κάθε είδους προβλημάτων. Σήμερα με το Νομοσχέδιο που επιχειρεί να περάσει η Κυβέρνηση για την Ψ.Υ. σηματοδοτεί τόσο την επιμέρους επίθεση σε αυτές τις υπηρεσίες, όσο και τη συνολικότερη προσπάθεια διαστρέβλωσης της έννοιας της Υγείας. Το συγκεκριμένο νομοσχέδιο, άλλωστε, δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία, αλλά ακολούθησε μια σειρά νομοθετημάτων και ιδεών που βρέθηκαν απέναντι στους αγώνες της εργατικής τάξης και των κινημάτων στην Υγεία.
Ο νόμος 4999/2022 για την είσοδο των ιδιωτών για πρώτη φορά στην ιστορία του Ε.Σ.Υ., η προσπάθεια ιδιωτικοποίησης του ΕΚΑΒ, οι εφαρμογή των ΣΔΙΤ σε μια σειρά νοσοκομεία είναι κάποια από αυτά τα παραδείγματα. Ενώ, ταυτόχρονα, δηλώσεις όπως αυτή του Πνευματικού περί “αχρείαστων υπηρεσιών για τους καρκινοπαθείς τελικού σταδίου”, η ανάδειξη του στίγματος ως βασική αιτία αποκλεισμού των ανθρώπων με προβλήματα ψυχικής υγείας, η αναδοχή ως η βασική λύση της παιδικής προστασίας και εν συνόλω η “υποχρέωση” της οικογένειας έναντι του κράτους να παρέχει φροντίδα, καταδεικνύουν τον πυρήνα του ιδεολογήματος της άρχουσας τάξης σχετικά με την Υγεία και την Πρόνοια.
Μόνο που οι επιπτώσεις αυτού του ιδεολογήματος βαραίνουν συγκεκριμένα κομμάτια της κοινωνίας την ώρα που οι λίγοι κερδοφορούν. H “βιομηχανία της φροντίδας” που βρίσκεται πια στο κέντρο της καπιταλιστικής οικονομίας εξυπηρετεί μόνο τα κέρδη των καπιταλιστών εξαργυρώνοντας ακόμη και τον ανθρώπινο πόνο και μετατρέποντας την εργατική οικογένεια σε “εργαλείο” φροντίδας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Robin Kelley για το βιβλίο της καθηγήτριας Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Κολούμπια Premilla Nadasen:
«Αν νομίζετε ότι η “οικονομία φροντίδας” μοιάζει με σοσιαλιστική νιρβάνα, ξανασκεφτείτε το. Η Premilla Nadasen αποκαλύπτει πώς η εκμετάλλευση και η εμπορευματοποίηση της αναπαραγωγικής εργασίας έχει πλουτίσει τις εταιρείες, έχει αντισταθμίσει ένα συρρικνούμενο κράτος πρόνοιας και έχει εξαθλιώσει τους ίδιους τους εργαζόμενους που είναι υπεύθυνοι για τη διατροφή, την υγεία και την ευημερία των άλλων. Οι συνέπειες μιας φυλετικής καπιταλιστικής “οικονομίας φροντίδας” είναι η βαθύτερη ανισότητα, περισσότεροι διαλυμένοι άνθρωποι και μια κουλτούρα θυσίας που χρησιμεύει μόνο για να συγκαλύψει τη δυστυχία και τους χαμηλούς μισθούς. Μόλις διαβάσετε αυτό το άκρως πρωτότυπο, διεισδυτικό και ανησυχητικό βιβλίο, δεν θα τιμάτε πλέον τις νοσοκόμες χτυπώντας τις κατσαρόλες μεταξύ τους, αλλά αντ' αυτού, θα συμμετέχετε στις απεργιακές φρουρές».16
Στην ίδια κατεύθυνση το εν λόγω νομοσχέδιο με ευφημιστικό τρόπο μιλά για την “ολοκλήρωση” της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, όταν τα ποσοστά των ακούσιων νοσηλειών στα ψυχιατρικά νοσοκομεία αγγίζουν το 60% και ενώ λίγους μόνο μήνες νωρίτερα η κυβέρνηση προσπάθησε να στείλει “καραβιές” ανθρώπων με ψυχιατρικά προβλήματα –που βρίσκονται ως χρόνιοι, αποκλεισμένοι, μέσα στα νοσοκομεία– πίσω στη Λέρο. Ακριβώς γιατί δεν έχει οικοδομηθεί κανένα κοινοτικό δίκτυο, καμία πρωτοβάθμια υγεία, ώστε να μιλάμε για ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Αυτή την τρομακτική προσπάθεια ανέκοψαν τότε οι σχετικές καταγγελίες υγειονομικών.17
Το νήμα που μπορεί να ενώσει και σήμερα την κατευθυνση που πρέπει να έχει η Ψυχική Υγεία και να οδηγήσει όλον αυτόν τον αναβρασμό που ξέσπασε, με αφορμή το συγκεκριμένο νομοσχέδιο, στη νίκη είναι η απεργιακή κλιμάκωση με απεργία διαρκείας. ‘Ολο το προηγούμενο διάστημα η συζήτηση για τη στρατηγική άνοιξε πολύ ζωντανά και παρατηρείται ότι συνεχώς μεγαλώνει το κομμάτι μέσα στους εργαζόμενους στην ψυχικη υγεία που καταλαβαίνει ότι η επιστήμη δεν είναι ουδέτερη και που θέλει να στρατευτεί στις επαναστατικές ιδέες. Η μάχη για δημόσια δωρεάν Ψυχική Υγεία είναι μπροστά μας μαζί με την προσπάθεια να πάρουν οι ιδιοι οι εργαζόμενοι τον έλεγχο της ψυχικής υγείας από τη μία, αλλά και συνολικά η εργαζόμενη πλειοψηφία να ανατρέψει αυτό το παράλογο σύστημα που βλάπτει την ψυχική υγεία όλων μας.
Σημειώσεις
1. https://www.rizospastis.gr/columnPage.do?publDate=25/11/2023&columnId=1021
2. https://www.youtube.com/watch?v=dcsqZK4U10M
3. Μάνος Νικολάου. Εργατική Αλληλεγγύη Νο 1601, 13 Δεκέμβρη 2023, https://ergatiki.gr/article.php?id=28363&issue=1601&fbclid=IwAR2NriTgXfspTIWW1oGSmiKZwwyepW-1joGneVdedlhy7Zb4lH3acNJ9lgc
4. https://www.argothes.gr/deltio-typoy-anoikto-synedrio-foreon-prolipsis-apexartisis/?fbclid=IwAR2b3o8qjuPkNei3lvsOHF_SyZSjODAQplm_9HXcsXZVzRiFi80cgc49teU&mibextid=xfxF2i
5. http://tinyurl.com/3vxacdzn
6. Μάτσα, Κ., (2011). Τετράδια Ψυχιατρικής, Ν 113.
7. https://www.healthpolicycenter.gr/el/publications/i-ekseliksi-tou-ygeionomikoy-prosopikoy-sta-nosokomeia-tou-e-s-y-prin-kai-kata-ti-diarkeia-tis-pandimias
8. https://tvxs.gr/apopseis/i-apopsi-mas/nea-stoicheia-gia-ti-ftochopoiisi-tis-ellada/?fbclid=IwAR0qu42bSli3RNmp4k-4SjmWvcUeQf9z9vpyupKcwo3BErnvDtoeqapA2_8
9. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/depression
10. https://mhanational.org/sites/default/files/2023-State-of-Mental-Health-in-America-Report.pdf
11. https://utah-health.shorthandstories.com/state-of-suffering/index.html
12 https://dailyutahchronicle.com/2023/03/17/jarvis-utah-culture-domestic-sexual-violence/
13. http://tinyurl.com/38a26c9y, https://utah-health.shorthandstories.com/state-of-suffering/index.html
14. Μεγαλοοικονόμου, Θ., (2019). Ρωγμές Ρήγματα και αντιστάσεις στην κυρίαρχη Ψυχιατρική. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα
15. Ferguson, Ι., (2022). Μαρξισμός, Πολιτική και Ψυχική Δυσφορία. Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο
16. https://www.haymarketbooks.org/books/2098-care
17 https://protovouliapsy.blogspot.com/2021/12/2.html