Τεχνοφεουδαρχία
Γιάνης Βαρουφάκης
Ο καπιταλισµός είναι ένα δυναµικό σύστηµα. Στο Μανιφέστο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος που εκδόθηκε λίγες εβδοµάδες πριν το κύµα των επαναστάσεων του 1848 ο Μαρξ και ο Ένγκελς περιέγραφαν µε αυτά τα λόγια την δυναµική του:
«Η αστική τάξη δεν µπορεί να υπάρχει αν δεν επαναστατικοποιεί συνεχώς τα µέσα παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, όλες γενικά τις κοινωνικές σχέσεις… Η αστική εποχή διακρίνεται από όλες τις προηγούµενες για την συνεχή ανατροπή της παραγωγής, τον αδιάκοπο κλονισµό όλων των κοινωνικών καταστάσεων και για την αιώνια αβεβαιότητα και κινητικότητα. Όλες οι σταθερές σκουριασµένες σχέσεις και η ακολουθία τους από παλιές σεβάσµιες παραστάσεις και αντιλήψεις διαλύονται και όλες οι νεοσχηµατισµένες παλιώνουν αµέσως… Καθετί σταθερό και ακλόνητο κλονίζεται, καθετί ιερό βεβηλώνεται…»1
Μέσα στα 175 χρόνια που έχουν µεσολαβήσει ανάµεσα στην πρώτη έκδοση του Μανιφέστου και το σήµερα ο καπιταλισµός έχει επιβεβαιώσει µε εκρηκτικό τρόπο αυτή την δυναµική του. Τα κινητά τηλέφωνα, το Internet, η τεχνητή νοηµοσύνη, τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα υπήρχαν µόνο στην επιστηµονική φαντασία πριν από λίγες µόνο δεκαετίες.
Αντιµέτωπος µε αυτές τις ραγδαίες αλλαγές των τελευταίων χρόνων ο Γιάνης Βαρουφάκης υποστηρίζει στο τελευταίο του βιβλίο που έχει τον τίτλο «Τεχνοφεουδαρχία» ότι ο καπιταλισµός είναι πλέον νεκρός. «Η δυναµική του», γράφει στον πρόλογο του βιβλίου, «δεν κυβερνάει πλέον τις οικονοµίες µας. Στον ρόλο του αυτό έχει αντικατασταθεί από κάτι ριζικά διαφορετικό, κάτι που εγώ ονοµάζω τεχνοφεουδαρχία». Στην παρουσίαση του βιβλίου του ο Βαρουφάκης τόνισε ότι δεν πρόκειται απλά για µια νέα φάση του καπιταλισµού αλλά για ένα νέο τελείως διαφορετικό σύστηµα.
Ο Μαρξ θεωρούσε ότι το υποκείµενο της κοινωνικής αλλαγής, ο ιστορικός νεκροθάφτης του καπιταλισµού όπως έγραφε χαρακτηριστικά το Μανιφέστο, θα ήταν η εργατική τάξη η οποία, µαζί µε τον καπιταλισµό θα γκρέµιζε και ολόκληρο το σύστηµα των ταξικών διαιρέσεων που κυριαρχεί στην ανθρωπότητα από την εποχή της εφεύρεσης της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Αυτό που «σκότωσε τον καπιταλισµό» σύµφωνα µε τον Βαρουφάκη ήταν ένα τµήµα του κεφάλαιου, το «νεφοκεφάλαιο» όπως το ονοµάζει –το σύµπλεγµα των πολυεθνικών του ηλεκτρονικού εµπορίου, των κοινωνικών δικτύων, των µηχανών αναζήτησης και της τεχνητής νοηµοσύνης. Το τεχνοκεφάλαιο αυτό, γράφει, «έχει κατεδαφίσει τους δυο βασικούς πυλώνες του καπιταλισµού: την αγορά και το κέρδος»:
«Οι αγορές, ο ενδιάµεσος του καπιταλισµού, έχουν αντικατασταθεί από ψηφιακές εµπορικές πλατφόρµες που µοιάζουν µε αγορές αλλά δεν είναι και που µπορούν να κατανοηθούν πολύ καλύτερα ως φέουδα. Και το κέρδος, η µηχανή του καπιταλισµού, έχει αντικατασταθεί από τον φεουδαρχικό του πρόγονο: το ενοίκιο. Ειδικότερα, είναι µια µορφή ενοικίου που πρέπει να πληρωθεί για να εξασφαλιστεί η πρόσβαση σε αυτές τις πλατφόρµες και στο (διαδικτυακό) νέφος γενικότερα. Το αποκαλώ νεφοενοίκιο».2
Αυτό που κάνει τις πλατφόρµες πολύ διαφορετικές από τις παραδοσιακές αγορές, σύµφωνα µε τον Βαρουφάκη, είναι η προσβασιµότητα. Οι πλαφόρµες, υποστηρίζει, προσπαθούν να περιχαρακωθούν, τα ορθώσουν τείχη µέσα στα οποία εγκλωβίζουν τους «πελάτες» τους. Η επιτυχία πχ του facebook ή του tictoc δεν εξαρτάται από την ποιότητα του λογισµικού τους αλλά από το πλήθος των συνδροµητών του. Κανένας δεν πρόκειται να εγκαταλείψει ένα κοινωνικό δίκτυο επειδή φτιάχτηκε ένα νέο καλύτερο για τον απλό λόγο ότι οι φίλοι του, οι αναρτήσεις του, οι φωτογραφίες του κλπ βρίσκονται στο παλιό. Το νεφοκεφάλαιο έχει καταφέρει να «δέσει» τον «κόσµο του» µαζί του µε τον ίδιο τρόπο που οι φεουδάρχες έδεναν τους αγρότες µε τη γη. Για αυτό χρησιµοποιεί ο Βαρουφάκης τη λέξη τεχνοφεουδαρχία –ένα σύστηµα που θυµίζει την φεουδαρχία αλλά στηρίζεται στην τεχνολογία και την νεφοπρόσοδο (νεφο-ενοίκιο) και όχι στα χωράφια και την γαιοπρόσοδο. Τα «τείχη» των τεχνοφεούδων τα χτίζουν οι ίδιοι οι χρήστες των πλατφορµών µε τις αναρτήσεις τους και τα δίκτυα γνωριµίας ή φιλίας –δουλεύουµε µε άλλα λόγια όλοι συνεχώς για το νεφοκεφάλαιο ακόµα και στον ελεύθερο µας χρόνο.3
Η ριζική αυτή κοινωνική αλλαγή έχει υπονοµεύσει, σύµφωνα µε τον Βαρουφάκη, και τη δύναµη της εργατικής τάξης. Για την ανατροπή της τεχνοφεουδαρχίας η οργάνωση της εργατικής τάξης, γράφει, απέχει πολύ από το να είναι αρκετή. «Σε έναν κόσµο που κυριαρχείται ολοένα και περισσότερο από το νεφοκεφάλαιο, το οποίο παράγεται κύρια από την ελεύθερη εργασία µη µισθωτών νεφο-σκλάβων, η οργάνωση του προλεταριάτου -ακόµα και του πρεκαριάτου- δεν πρόκειται να τον ανατρέψει… Χρειάζεται να συνενώσουµε όχι µόνο το παραδοσιακό προλεταριάτο και τους εργαζόµενους στο νέφος αλλά και τους νεφο-δούλους και … ένα µέρος τουλάχιστον των δουλοπάροικων καπιταλιστών».
Ο Βαρουφάκης δεν είναι ούτε ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος µαρξιστής (όπως δηλώνει ο ίδιος) που θεωρεί ότι ο καπιταλισµός και η εργατική τάξη ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Το ερώτηµα είναι, πόση σχέση έχουν όλα αυτά µε την πραγµατικότητα. Και η απάντηση είναι απλή: καµία.
Ας ξεκινήσουµε από το ίδιο το νεφο-κεφάλαιο: το ηλεκτρονικό εµπόριο βρίσκεται συνεχώς σε άνοδο τα τελευταία χρόνια. Αλλά ακόµα και σήµερα -και παρά τη έκρηξη της πανδηµίας- αποτελεί µόνο το 20% (περίπου) του παγκόσµιου εµπορίου. Σε πείσµα αυτών που γράφει ο Βαρουφάκης, οι αγορές δεν έχουν αντικατασταθεί από τις πλατφόρµες. Ούτε έχει αντικαταστήσει η νεφο-πρόσοδος το κέρδος. Το κέρδος εξακολουθεί να παράγεται από την «υπεραξία» που αντλούν τα αφεντικά από τους εργάτες στην παραγωγή. Ο Βαρουφάκης δεν το αρνείται αυτό: απλά υποστηρίζει ότι στη συνέχεια υφαρπάζεται από το νεφο-κεφάλαιο σαν ενοίκιο για τις υπηρεσίες που προσφέρει. Μόνο που αυτό γινόταν πάντα στον καπιταλισµό: το εµπόριο δεν παράγει αξία αλλά χωρίς αυτό (χωρίς να πουληθούν τα προϊόντα δηλαδή) το κέρδος δεν µπορεί να «πραγµατωθεί». Για αυτό οι βιοµήχανοι ήταν πάντα πρόθυµοι να µοιραστούν τα κέρδη τους µε τους εµπόρους και να επωµιστούν εµµέσως το µισθολογικό κόστος της «µη παραγωγικής εργασίας» που προσφέρουν οι εργαζόµενοι στο εµπόριο. Οι πλατφόρµες ούτε έχουν αλλάξει τίποτα σε αυτές τις σχέσεις, ούτε µπορούν να αλλάξουν.
Το πιο αδύναµο σηµείο, όµως, του βιβλίου δεν αφορά στην οικονοµία αλλά στην πολιτική: ποτέ στην ιστορία ένα κοινωνικό σύστηµα δεν έχει δώσει τη θέση του σε ένα άλλο ειρηνικά. Ή για να το πούµε διαφορετικά, ποτέ στην ιστορία µια άρχουσα τάξη δεν έχει δεχτεί να της αφαιρέσουν την κυριαρχία της χωρίς πόλεµο. Η φεουδαρχία καταλύθηκε µε την γκιλοτίνα. Η αρχαιότητα µε την διάλυση της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας από τα γερµανικά φύλα. Οι ίδιες οι πρώτες ταξικές κοινωνίες επιβλήθηκαν δια πυρός και σιδήρου –µέσα από µάχες, πολέµους και σφαγές που κράτησαν αιώνες. Η µόνη εξαίρεση είναι το «νεφοκεφάλαιο» που κατάφερε, υποτίθεται, να ξεγελάσει τους καπιταλιστές και να τους υφαρπάξει την εξουσία κυριολεκτικά κάτω από τη µύτη τους.
Όχι, ο καπιταλισµός δεν είναι νεκρός. Ούτε έχει χάσει η εργατική τάξη τη δύναµή της και την ιστορική της θέση. Αυτό που χρειαζόµαστε είναι ένα δυνατό εργατικό κίνηµα και µια δυνατή επαναστατική αριστερά που φυσικά δεν θα έχει καµιά σχέση µε τους καπιταλιστές –που εξακολουθούν να είναι τα τέρατα που πάντα ξέραµε και δεν έχουν µετασχηµατιστεί ούτε κατά ένα χιλιοστό σε «νεφο-δουλοπάρικους».
1. Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, το Μανιφέστο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, Θεµέλιο 1999 σελ. 50
2. Στα αγγλικά cloud-rent. Το βιβλίο δεν είχε κυκλοφορήσει ακόµα στα ελληνικά όταν γράφτηκε αυτή η παρουσίαση. Ίσως ένας πιο δόκιµος όρος θα ήταν «νεφοπρόσοδος» (κατά το γαιοπρόσοδος).
3. Η ιδέα αυτή µοιάζει µε τις θεωρίες που είχαν αναπτύξει στην «Αυοκρατορία» και το «Πλήθος» ο Τόνι Νέγκρι και ο Μάικλ Χάρντ πριν από είκοσι περίπου χρόνια.