«Εμπρός για τον Σοσιαλισμό» γράφει το σύνθημα των εξεγερμένων.
Ο Κώστας Πολύδωρος ξεδιπλώνει τα βήματα της επανάστασης πριν 50 χρόνια και τα πολύτιμα διδάγματα που μας άφησαν.
Είκοσι λεπτά μετά τα μεσάνυχτα της 25ης Απριλίου 1974 η φωνή του Ζέκα Αλφόνσο άρχισε να περνάει μέσα από το μικρόφωνο του Ράδιο Ρενασένσα στα ραδιοκύματα της Λισαβόνας που μέχρι εκείνη την στιγμή τελούσαν υπό καθεστώς λογοκρισίας. Η αναμετάδοση ενός αντιφασιστικού τραγουδιού, του «Grandola Vila Morena», από έναν γνωστό αριστερό τραγουδιστή ήταν το σύνθημα για το ξεκίνημα της ανταρσίας που πυροδότησε μία επανάσταση. Η ανατροπή του καθεστώτος Καετάνο ήταν έργο του MFA (Κίνημα Ενόπλων Δυνάμεων), μιας συνωμοτικής οργάνωσης 400 μεσαίων αξιωματικών. Πολλοί από αυτούς είχαν πολεμήσει στις αποικίες της Πορτογαλίας στην Αφρική (Αγκόλα, Μοζαμβίκη και Γουινέα-Μπισάου) και είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί πολιτικά. Το βάθεμα της κρίσης είχε προκαλέσει ρήγματα και διαιρέσεις στα διαφορετικά κομμάτια της άρχουσας τάξης. Το παλιό καθεστώς είχε βρεθεί μπροστά σε αδιέξοδο.
Η Πορτογαλία ήταν ένα καζάνι που έβραζε. Το καπάκι είχε μείνει κλειστό για πολύ καιρό και το απότομο άνοιγμα τα τίναξε όλα στον αέρα. Ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους σε διαδηλώσεις, αγκάλιασε τους φαντάρους, ανέβηκε στα τανκς, υπέδειξε στους στρατιώτες τους χαφιέδες της μυστικής αστυνομίας PIDE. Μέσα σε λίγες μέρες οι δρόμοι των μεγάλων πόλεων έγιναν κόκκινοι, από τις σημαίες της Αριστεράς και των συνδικάτων και από τα γαρύφαλλα, που έγιναν το σύμβολο της Επανάστασης.
Η Επανάσταση έσπερνε τον τρόμο στις άρχουσες τάξεις όλης της Ευρώπης και όχι μόνο. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζέραλντ Φόρντ θεωρούσε την κοινωνική έκρηξη που εξελισσόταν στην Πορτογαλία ικανή να μετατρέψει ολόκληρη την Μεσόγειο σε μία “κόκκινη θάλασσα” και να προκαλέσει την ανατροπή των καθεστώτων της νότιας Ευρώπης σαν ντόμινο. Ο Φράνκο διαβλέποντας τον κίνδυνο να μεταμορφωθεί η Ιβηρική στην Πέτρινη Σχεδία του Σαραμάγκου1 απειλούσε να κηρύξει τον πόλεμο στην Πορτογαλία.2 Ο διεθνής τύπος ζωγράφιζε αυτή την ανατροπή σαν την ειρηνική «επανάσταση των γαρυφάλλων».
Όμως, οι επόμενοι δεκαοκτώ μήνες αποδείχθηκε ότι ήταν κάθε άλλο παρά «ειρηνικοί». Η 25η Απρίλη του 1974 ήταν το ξεκίνημα μιας πραγματικής επανάστασης. Ακολούθησαν μαζικές απεργίες, καταλήψεις και επιβολή εργατικού ελέγχου σε χώρους δουλειάς, τεράστιες διαδηλώσεις φαντάρων με εργάτες και φοιτητές, επιτροπές αυτοοργάνωσης στις γειτονιές και καταλήψεις αγροκτημάτων από άκληρους αγρότες. Ένα καθεστώς που φαινόταν ακλόνητο, βρισκόταν στην εξουσία από το 1926, κατέρρευσε σαν τραπουλόχαρτο σχεδόν αναίμακτα, μόλις έξι νεκροί ήταν ο απολογισμός. Η χώρα κυβερνιόταν από το “Νέο Κράτος” ένα φασιστικό καθεστώς για 48 χρόνια –τόσο είχε διαρκέσει η δικτατορία του Σαλαζάρ και του διαδόχου του Καετάνο.
Μέχρι τότε τα ανεξάρτητα συνδικάτα ήταν απαγορευμένα και η αστυνομία αντιμετώπιζε κάθε απόπειρα για απεργία με πραγματικά πυρά. Tο MFA ανέτρεψε τον δικτάτορα Καετάνο και παρέδωσε την εξουσία στον Σπίνολα3 ο οποίος με την σειρά του σχημάτισε μία κυβέρνηση στρατιωτικών.
Από τις 25 Απρίλη μέχρι την Πρωτομαγιά του 1974 καταγράφηκαν 97 απεργίες περισσότερες απ’ όσες είχαν γίνει μέσα σε ένα έτος με το προηγούμενο καθεστώς. Την Πρωτομαγιά 2 εκατομμύρια εργάτες πλημμύρισαν τους δρόμους. Στο πλάι τους βάδιζαν οι ηγέτες της Αριστεράς που είχαν επιστρέψει από την εξορίες και τις φυλακές της δικτατορίας. Οι προσδοκίες των εργατών δεν μπορούσαν να περιμένουν τις υποσχέσεις της κυβέρνησης για μελλοντικές μεταρρυθμίσεις. Τώρα το τζίνι είχε βγει για τα καλά από το λυχνάρι και ο “Αλαντίν” Σπίνολα δεν μπορούσε να το μαζέψει. Η εργατική τάξη μετέτρεψε σε δική της υπόθεση την ικανοποίηση των αιτημάτων της.
Η εργατική τάξη στο προσκήνιο
Κατά την διάρκεια του Μάη του 1974 περισσότεροι από 200.000 εργάτες βγήκαν σε απεργία σε τομείς κλειδιά για την οικονομία και την βιομηχανία όπως τα ναυπηγεία, οι τράπεζες, οι μεταφορές, τα ταχυδρομεία οι ηλεκτρονικές και ξενοδοχειακές επιχειρήσεις. Στα εργοστάσια εκλέχθηκαν επιτροπές- οι Commisoes de Trabalhadores- που αποτελούνταν απο αντιπροσώπους εκλεγμένους από τα κάτω στους χώρους δουλειάς, σε ορισμένες περιπτώσεις άρχισαν να εκδίδουν τις δικές τους εφημερίδες και ηγήθηκαν του απεργιακού αγώνα καθορίζοντας την πορεία του μέσα από μαζικές συνελεύσεις.
Οι εργάτες δεν περιορίζονταν στις οικονομικές διεκδικήσεις: απαιτούσαν saneamento –μια λέξη που σήμαινε κυριολεκτικά «κάθαρση» από τους φασίστες διευθυντές και τους χαφιέδες, το ξήλωμα όλων αυτών. "Βαθιά και αποτελεσματικά πραγματοποιημένη η «κάθαρση» σήμαινε, σε τελευταία ανάλυση, την καταστροφή του αστικού μηχανισμού. Κι αυτό γιατί ένα σύστημα με κύτταρο τα εργατικά συμβούλια, σημαίνει έλεγχο πάνω σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, στις τράπεζες, στις εκκλησίες, στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, στους διευθυντές των υπηρεσιών και των εργοστασίων”.4 Μέσα σε λίγες εβδομάδες το κίνημα στην Πορτογαλία γινόταν λυδία λίθος γι’ αυτούς που υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν σινικά τείχη ανάμεσα στους οικονομικούς και τους πολιτικούς αγώνες υπογραμμίζοντας πόσο δίκιο είχε η Ρόζα Λούξεμπουργκ όταν έλεγε πώς οι εργατικές μάζες μπορούν να κάνουν πολιτική μέσα από την απεργιακή πάλη, έστω κι αν αυτή ξεκινάει από οικονομικά αιτήματα.
Οι απεργίες για αυξήσεις μετατράπηκαν γρήγορα σε καταλήψεις. Στις 15 Μάη 8.000 εργάτες των γιγαντιαίων ναυπηγείων Λισνάβε στην απέναντι όχθη του Τάγου που διασχίζει την Λισαβόνα κατέλαβαν το ναυπηγείο με αιτήματα αύξηση στον κατώτερο μισθό και εργάσιμη εβδομάδα 40 ωρών. Λίγες μέρες αργότερα μία απεργία μεταλλωρύχων θα απαιτήσει 13ο μισθό, δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και ένα μήνα διακοπές τον χρόνο.
Σε μία προσπάθεια να κατευνάσει τους αγώνες το καθεστώς προχώρησε σε αυξήσεις 30% στον κατώτατο μισθό και σε απολύσεις διευθυντών εργοστασίων που είχαν δεσμούς με το φασιστικό καθεστώς. Για τις πολυεθνικές εταιρείες όπως η TIMEX και η ITT οι παραχωρήσεις στους εργάτες σήμαιναν ένα τέλος στο καθεστώς την υπερεκμετάλλευσης και των φτηνών εργατικών χεριών. Τα αφεντικά εντείνανε τους εκβιασμούς φυγαδεύοντας κεφάλαια. Οι τραπεζοϋπάλληλοι σαν απάντηση ξεκίνησαν να ελέγχουν την έξοδο κεφαλαίων από τις τράπεζες και οργάνωσαν απεργιακές φρουρές. To Ράδιο Ρενασένσα θα περάσει από την ιδιοκτησία της Καθολικής Εκκλησίας στα χέρια των εργαζομένων, αντίστοιχα η εφημερίδα Ρεπούμπλικα θα τεθεί στην υπηρεσία της εργατικής τάξης και θα μετατραπούν σε φωνή της επανάστασης. Η διαχείριση περισσότερων από 1.000 εργατικών χώρων πέρασε στα χέρια των εργατών. Πολλοί πέρασαν σε καθεστώς αυτοδιαχείρισης και ενώ άλλοι έγιναν συνεταιρισμοί.
Καθώς τα εργοστάσια καταλαμβάνονταν το ένα μετά το άλλο από τους εργάτες και εκλέγονταν εργατικές επιτροπές για να τα διευθύνουν, άρχισαν να γίνονται κινητοποιήσεις και στις γειτονιές, όπου οι εργάτες προσπάθησαν να πάρουν κάτω από τον έλεγχό τους και άλλους τομείς που παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή τους, όπως η υγεία, οι συγκοινωνίες και η εκπαίδευση.
Ξέσπασαν διαδηλώσεις με αιτήματα στέγη και «κοινωνικό νοίκι». Στις παραγκουπόλεις στα περίχωρα της Λισαβόνας, έγινε κατάληψη σε άδεια σπίτια που δεν παραχωρούσε η κυβέρνηση. Μέσα σε δυο βδομάδες είχαν καταληφθεί δυο χιλιάδες κατοικίες σε όλη τη χώρα. Μέγαρα και επαύλεις που ανήκαν στους αστούς, ακατοίκητα ξενοδοχεία πολυτελείας άρχισαν να καταλαμβάνονται από τους εργάτες. Σχημάτισαν επιτροπές κατοίκων (comissão de moradores) που ανέλαβαν να τα μετατρέψουν σε κλινικές, νηπιαγωγεία, κινηματογράφους και πολιτιστικά κέντρα.
“Στη Λισαβόνα οι εργαζόμενοι του Πορτογαλικού Ινστιτούτου Ρευματολογίας, κατέλαβαν ένα κτίριο στο κέντρο της πόλης, άδειο επί εννιά χρόνια, και το μετέτρεψαν σε κέντρο για συστηματική θεραπεία της αρρώστιας. Κλινικές και νοσοκομεία επιτάχτηκαν από τις επιτροπές των γειτονιών και λειτούργησαν σαν κέντρα υγείας για την κάλυψη των αναγκών των ανθρώπων της γειτονιάς.”5 Μέχρι εκείνη την στιγμή το σύστημα υγείας αποτελούνταν από υποβαθμισμένα δημόσια νοσοκομεία στις τρεις μεγαλύτερες πόλεις Λισαβόνα, Πόρτο, Κόιμπρα τα οποία παρείχαν χαμηλής ποιότητας φροντίδα υγείας επί πληρωμή και από ένα δίκτυο απο ιδιωτικές κλινικές σε ολόκληρη την χώρα. Ο εργατικός έλεγχος που εφαρμόστηκε από το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό στα νοσοκομεία θα σηματοδοτήσει την γέννηση του εθνικού συστήματος υγείας της Πορτογαλίας και της καθολικής υγειονομικής κάλυψης η οποία θα αποτυπωθεί επίσημα σαν δικαίωμα με νόμο το 1979.6
Στην ύπαιθρο εργάτες γης και οι αγρότες καταλάμβαναν τα λατιφούντια, αγροκτήματα μεγάλων γαιοκτημόνων. Τα κέρδη μειώθηκαν με την εφαρμογή της αγροτικής μεταρρύθμισης, αλλά όχι και ο πλούτος που παρήγαγαν οι εργάτες που απασχολούνταν σε συλλογικές μονάδες παραγωγής. Ο αριθμός των τρακτέρ αυξήθηκε από 2.630 σε 4.150 και των μηχανών συγκομιδής από 960 σε 1.720.7
Πανηγύρι των καταπιεσμένων
Από το «πανηγύρι των καταπιεσμένων» δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι γυναίκες. Στα χρόνια του καθεστώτος των Σαλαζάρ – Καετάνο ήταν δημοφιλές ένα ρητό «οι άντρες στην πλατεία και οι γυναίκες στο σπίτι». Το 1974 οι γυναίκες μπήκαν ορμητικά στην επαναστατική διαδικασία που ξετυλιγόταν. Στο εργοστάσιο της ολλανδέζικης πολυεθνικής Timex που φτιάχνει ρολόγια, δούλευαν κατά κύριο λόγο γυναίκες, που βγήκαν σε απεργία όχι μόνο για αυξήσεις αλλά και για να διωχθούν οι έξι χαφιέδες της μυστικής αστυνομίας που όλες τους ήξεραν μέσα στο εργοστάσιο. Οι εργάτριες θα βγουν στο δρόμο πουλώντας ρολόγια από το εργοστάσιο για να ενισχύσουν το απεργιακό ταμείο.8
Ιδρύεται το Κίνημα για την Απελευθέρωση της Γυναίκας που διεκδικεί ίση αμοιβή για ίση εργασία, μέτρα ενάντια στην σεξιστική βία, το δικαίωμα στην έκτρωση που αποτελούσε ποινικό αδίκημα και αντιμαχόταν η καθολική εκκλησία. Στα μέσα της δεκαετίας του '70 στην Πορτογαλία οι παράτυπες εκτρώσεις εκτιμάται ότι κυμαίνονταν μεταξύ εκατό και διακοσίων χιλιάδων ετησίως και αποτελούσαν μία από τις βασικές αιτίες θανάτου για τις γυναίκες.9 Στον αγώνα βγήκαν μαζί και οι σεξεργάτριες τις Λισαβόνας.
Ο αέρας που φυσούσε άνοιξε συνολικά το ζήτημα της σεξουαλικότητας και της σεξουαλικής απελευθέρωσης. Στις 13 Μάη 1974 δημοσιεύεται στις εφημερίδες Diário de Lisboa και Diário de Notícias το Μανιφέστο για την απελευθέρωση των σεξουαλικών μειονοτήτων ένα θεμελιώδες κείμενο για το LGBTQΙ κίνημα στην Πορτογαλία.
Η καλλιτεχνική δημιουργία αγκάλιασε την επανάσταση και αυτό αντανακλάστηκε σχεδόν σε κάθε μορφή τέχνης. Στην λογοτεχνία, την μουσική, το θέατρο, τα κόμικς, την ζωγραφική και την φωτογραφία. Με σύνθημα “η φασιστική τέχνη κάνει κακό στα μάτια” (A arte fascista faz mal à vista) περισσότεροι από 100 καλλιτέχνες αποκαθήλωσαν το άγαλμα του Σαλαζάρ από το Palacio Foz. Το συνδικάτο των σιδηροδρομικών χαιρέτησε την κίνηση και προσφέρθηκε να μεταφέρει το άγαλμα σε συμφωνημένη τοποθεσία. Οι τοίχοι της Λισαβόνας και των υπόλοιπων μεγάλων πόλεων φιλοξενούσαν τα γκραφίτι της επανάστασης. Το μουσείο μοντέρνας τέχνης στο Μπελέμ της Λισαβόνας θα μετατραπεί σε ένα μεγάλο καμβά για συλλογική ζωγραφική. 48 καλλιτέχνες για 48 χρόνια φασισμού θα αναλάβουν να δώσουν χρώμα σε μία γκρίζα Πορτογαλία. Στον ίδιο χώρο θα ανέβει επαναστατικό θέατρο, “Οι Τυφλωμένοι” μία χιουμοριστική παρωδία του προηγούμενου καθεστώτος.10
Εξεγέρσεις στις αποικίες
Το 1974 στην Πορτογαλία συνυπήρχαν αντιθέσεις που δεν ήταν εύκολο να γεφυρωθούν. Η Πορτογαλία ήταν η τελευταία από τις παλιές ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις, αλλά ταυτόχρονα ήταν και η πιο φτωχή χώρα της Ευρώπης. Η οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1970 που έμεινε στην ιστορία ως “πετρελαϊκή” διεύρυνε αυτήν την αντίφαση. Η αύξηση του ΑΕΠ φρέναρε απότομα από το 10,78 % το 1972, στο 4,92 % το 1973 και στο 2,91 % το 1974. Ο πληθωρισμός, που το 1974 άγγιξε το 30% ήταν ο υψηλότερος στην Ευρώπη μετά την Ελλάδα. Το κόστος των τροφίμων για την εργατική οικογένεια αυξήθηκε κατά 25% μεταξύ του Μάη του 1974 και του Μάη του 1975. Παράλληλα ένας στρατός 200.000 ανδρών ξόδευε τον μισό προϋπολογισμό. Οι προσπάθειές της Πορτογαλίας να κρατήσει υπό την κατοχή της τις αχανείς αφρικανικές αποικίες της Αγκόλας, της Μοζαμβίκης και της μικρότερης Γουινέας-Μπισάου, την είχαν οδηγήσει σε πολέμους που δεν μπορούσε να αντέξει οικονομικά, ούτε μπορούσε να τους κερδίσει.
Η Επανάσταση είχε αρχίσει στην Αφρική. Οι εξεγέρσεις στην Αγκόλα στις αρχές του 1961 είχαν σαν αποτέλεσμα να χάσουν προσωρινά τον έλεγχο οι Πορτογάλοι στο μεγαλύτερο κομμάτι της Βόρειας και κεντρικής Αγκόλας. Οι στρατιωτικοί που πολέμησαν στις αποικίες έγιναν ιμάντας μεταφοράς της δυσαρέσκειας για την φρίκη του πολέμου πίσω στην Πορτογαλία. Το 1920 ο Λένιν έλεγε για τα επαναστατικά κινήματα στις αποικίες “οι επαναστατικές μάζες των χωρών όπου δεν υπάρχει προλεταριάτο ή είναι μικρό, οι καταπιεσμένες μάζες των αποικιών, μπορούν να παίξουν ένα μεγάλο ρόλο στην ανατροπή των ιμπεριαλιστικών καθεστώτων και του καπιταλιστικού συστήματος στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, τις μητροπόλεις του ιμπεριαλισμού”. Το πιο ισχυρό τμήμα των καπιταλιστών και ένα κομμάτι της στρατιωτικής ηγεσίας είχαν καταλήξει ότι ήταν αναγκαίο να μπει ένα τέλος μέσα από διαπραγματεύσεις στους πολέμους στην Αφρική, προκειμένου να υπάρξει μια αναδιοργάνωση της βιομηχανίας που βρισκόταν αντιμέτωπη με τον αυξανόμενο διεθνή ανταγωνισμό.
Ένα φάντασμα πλανιόταν πάνω από την Πορτογαλία. Η επαναστατική αναταραχή απειλούσε να καταστήσει αδύνατη κάθε διεξαγωγή του πολέμου στην Αφρική ενάντια στα απελευθερωτικά κινήματα. Οι Αμερικάνοι που μόλις είχαν αποχωρήσει ηττημένοι από το Βιετνάμ άρχισαν να βλέπουν εφιάλτες για μια ολοκληρωτική σαρωτική νίκη των απελευθερωτικών κινημάτων στις αποικίες. Η νέα κυβέρνηση, η οποία αποτελούνταν από μεσαίους αξιωματικούς του στρατού και αντιπροσώπους των πολιτικών κομμάτων, έβαλε φρένο προσωρινά στην κρίση. Έδωσε άμεσο τέλος στους δυο από τρεις αποικιακούς πολέμους στην Αφρική, παραχωρώντας ανεξαρτησία στη Γουινέα Μπισάου και εγκαθιστώντας μια κυβέρνηση πλειοψηφίας του απελευθερωτικού κινήματος FRELIMO στη Μοζαμβίκη. Ο κόσμος ξέσπασε σε μαζικές συγκεντρώσεις στις αποικίες πανηγυρίζοντας για την ανεξαρτησία ενώ συναδελφώνονταν με τους πορτογάλους στρατιώτες.
Η Αριστερά
Ο Σπίνολα άρχισε σύντομα να αναζητά διέξοδο από την ασφυκτική πίεση που ασκούσε ο εργατικός ξεσηκωμός. Στις 15 Μάη 1974 αποφάσισε να συμπεριλάβει στην κυβέρνηση το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PS) και το Κομμουνιστικό Κόμμα (PCP). Το PCP είχε παράδοση δεκαετιών στην παράνομη δράση και είχε κρατήσει μία συνεπή στάση ενάντια στην δικτατορία. Μεγάλωσε μαζικά μέσα στην εξέλιξη της επανάστασης, από 5 χιλιάδες έφτασε τα 100 χιλιάδες μέλη και κυριάρχησε στην συνδικαλιστική συνομοσπονδία την Ιντερσιντικάλ που εξαπλώθηκε ραγδαία από 20 σωματεία που είχε σαν μέλη στα 200 μέσα σε λίγες εβδομάδες.
Το PCP ήταν σταλινικό και αποκήρυσσε τον “ευρωκομμουνισμό” αλλά δεν είχε σαν στρατηγική του την επανάσταση. Το PCP ήθελε να αξιοποιήσει τις θέσεις που πήρε στην κυβέρνηση για να αναβαθμίσει τον ρόλο του σαν πολιτική δύναμη. Διέθετε πλέον δύο υπουργούς, ασκούσε ένα σφιχτό έλεγχο στο συνδικαλιστικό κίνημα και αύξανε την διείσδυσή του στα μέσα ενημέρωσης. Η άλλη πλευρά της στρατηγικής του ήταν να αποδείξει στον Σπίνολα και τα αφεντικά ότι μπορούσε να ελέγξει την εργατική τάξη και με αυτόν τον προσανατολισμό ξεκίνησε μία εκστρατεία ενάντια στις απεργίες. Η Ιντερσιντικάλ μετατράπηκε σε εργαλείο επίθεσης στους αγώνες. Κατήγγειλε τον αγώνα που έδιναν οι εργαζόμενοι στην εφημερίδα Diario da Noticias και χαιρέτισε το σπάσιμο της απεργίας των ταχυδρομικών με την χρησιμοποίηση στρατιωτικών.
Όμως υπήρχε ένα βασικό πρόβλημα για το PCP. Ο ρυθμός της ταξικής πάλης ανέβαινε συνεχώς αντί να πέφτει και η δεξιόστροφη προσαρμογή του άνοιγε ένα πεδίο παρέμβασης στις οργανώσεις της επαναστατικής Αριστεράς. Στις 7 Φλεβάρη του 1975, η «Ιντερ-Εμπρέσας», το συντονιστικό των εργατικών επιτροπών από 38 μεγάλα εργοστάσια παίρνει την πρωτοβουλία για την οργάνωση μίας μεγάλης διαδήλωσης ενάντια στην ανεργία με σύνθημα «Η ανεργία είναι γέννημα του καπιταλισμού γι’ αυτό οι εργάτες θα τον καταστρέψουν και θα χτίσουν ένα νέο κόσμο». Η διαδήλωση θα αποκτήσει και αντι-ΝΑΤΟικό περιεχόμενο με αφορμή την επίσκεψη του αμερικάνικου στόλου στην πόλη.
Οι εργάτες αντιμετώπισαν τους φαντάρους του συντάγματος αντιαεροπορικού πυροβολικού, που φρουρούσαν το υπουργείο Εργασίας. Οι φαντάροι, με τα αυτόματα περασμένα στη πλάτη, γύρισαν προς τα κτίρια και άρχισαν να φωνάζουν συνθήματα μαζί με τους διαδηλωτές. Τέτοιες σκηνές είχαν να εμφανιστούν στην Ευρώπη από την εποχή των επαναστάσεων μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η άρχουσα τάξη, το ευρωπαϊκό κεφάλαιο και το ΝΑΤΟ παρακολουθούσαν αμήχανα τις εξελίξεις. Μονάδες του στρατού άρχισαν να οργανώνονται, να κάνουν συνελεύσεις, να εκλέγουν αντιπροσώπους που αποφάσιζαν ποιες εντολές θα εκτελέσουν. Η Πορτογαλία γινόταν το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης απέναντι στην απειλή μίας επαναστατικής έκρηξης.
Απόπειρες πραξικοπήματος
Το Σεπτέμβρη του 1974 ο Σπίνολα κάλεσε τη «σιωπηλή πλειοψηφία» της δεξιάς να βγει στους δρόμους με την βοήθεια ένοπλων φασιστών σαν προσπάθεια να συγκροτηθεί μαζικό λαϊκό ρεύμα αντίθετο με την Αριστερά. Ο στόχος τους ήταν να συγκεντρώσουν 300.000 κόσμο. Ο κόσμος όμως που είχε κερδίσει το δικαίωμα να οργανώνεται και να δρα για πρώτη φορά μετά από τέσσερις δεκαετίες, δεν επρόκειτο να παραδώσει τα όπλα χωρίς να παλέψει. Το βράδυ πριν από την ημέρα της διαδήλωσης μία σειρά συνδικάτα ανακοίνωσαν ότι θα την εμποδίσουν. Η Ιντερισιντικάλ κάλεσε τον λαό σε επαγρύπνηση. Το σωματείο των σιδηροδρομικών έδωσε εντολή στα μέλη του να μπλοκάρουν τα τρένα που θα μετέφεραν τους δεξιούς στην Λισαβόνα. Το συνδικάτο των οδηγών λεωφορείων έκανε το ίδιο. Μόνο δύο λεωφορεία με δεξιούς διαδηλωτές θα φτάσουν τελικά στην Λισαβόνα. Την ίδια ώρα οργανώσεις της επαναστατικής αριστεράς μαζί με αντιπροσώπους από τους πιο μαχητικούς εργατικούς χώρους –την ΤΑΡ, το ναυπηγείο Λισνάβε, τα ταχυδρομεία, τη Standard Electric, την εφημερίδα Jornal do Comercio πήραν την πρωτοβουλία να καλέσουν ενωτική αντιδιαδήλωση σε σύγκρουση με τους δεξιούς. 40.000 εργάτες βγήκαν στους δρόμους της πρωτεύουσας.
Τα αφεντικά δεν παραδέχτηκαν την ήττα του Σεπτέμβρη. Στις 11 Μάρτη 1975, ο Σπίνολα σχεδίασε ένα πιο σοβαρό πραξικόπημα στέλνοντας δύο καταδιωκτικά αεροπλάνα και δύο ελικόπτερα να βομβαρδίσουν το Στρατόπεδο Ελαφρού Πυροβολικού κοντά στην Λισαβονα. Όμως η εργατική τάξη έδρασε αμέσως και αποφασιστικά. Έστησε οδοφράγματα, προχώρησε σε απεργίες και περικύκλωσε τα στρατόπεδα που βρίσκονταν κοντά σε μεγάλους εργατικούς χώρους. Οι εργαζόμενοι στο Ράδιο Ρενασένσα άρχισαν να αναμεταδίδουν τα γεγονότα, οι τράπεζες καταλήφθηκαν, στήθηκαν μπλόκα στους συνοριακούς δρόμους με την Ισπανία και οι διαδηλώσεις απλώθηκαν από την Λισαβόνα και το Πόρτο στις υπόλοιπες πόλεις. Ο Σπίνολα με την ουρά στα σκέλια έφυγε αρχικά για την Ισπανία του Φράνκο και στην συνέχεια βρήκε καταφύγιο στην Βραζιλία που βρισκόταν και ο πρώην δικτάτορας Καετάνο.
Η απόπειρα πραξικοπήματος που θα έβαζε την Πορτογαλία στον γύψο πυροδότησε μία ακόμα μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση και ένα νέο απεργιακό κύμα. Η νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Γκονσάλβες κάτω από αυτήν την πίεση προχώρησε στην εθνικοποίηση στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων. Τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, επιχειρήσεις ενέργειας, τα ναυπηγεία, αστικές και υπεραστικές συγκοινωνίες η πλειοψηφία της πορτογαλικής βιομηχανίας πέρασε σε κρατική ιδιοκτησία.
Συμβιβασμοί
Οι καπιταλιστές διαπίστωσαν ότι τα πραξικοπήματα τους γύρισαν μπούμερανγκ και αποφάσισαν να παίξουν το χαρτί του PS. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Σοάρες συγκροτήθηκε και ενισχύθηκε από την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα πατούσε σε δύο βάρκες. Από την μία ισχυριζόταν ότι είναι με την πλευρά της επανάστασης και από την άλλη είχε στόχο να την πισωγυρίσει. Το PS νίκησε στις στις εκλογές για μια Συντακτική Συνέλευση που διεξάχθηκαν στις 25 Απρίλη 1975. Η Συνέλευση σχηματίστηκε για να συντάξει ένα νέο σύνταγμα με βάση το οποίο θα γίνονταν οι μελλοντικές βουλευτικές εκλογές. Ο Σοάρες αξιοποίησε την νίκη του` για να πολώσει το κλίμα με το PCP και να ασκήσει ανοιχτά κριτική στο MFA. Κατηγόρησε για “δικτατορία”, το ένοπλο τμήμα του, την COPCON , όταν αυτή αρνήθηκε να βοηθήσει να απολυθούν οι εργαζόμενοι της εφημερίδας Republica που είχαν οργανώσει απεργία και κατάληψη ενάντια στο αφεντικό, έναν πρώην Σοσιαλιστή υπουργό. Οι Υπουργοί του PS παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση τον Ιούλη όταν το MFA αρνήθηκε να υπακούσει σε εντολές.
Η αποχώρηση του PS από την κυβέρνηση σήμαινε ότι το MFA είχε αφεθεί να κυβερνήσει μόνο του.
Το MFA, με ηγέτη τον Οτέλο ντε Καρβάλιο και η COPCON από εργαλεία καταστολής των απεργιών είχαν στην διαδικασία της επανάστασης μετεξελιχθεί σε μοχλό υποστήριξης της λαϊκής πλειοψηφίας και άνοιγαν δρόμο για τις κατακτήσεις των εργατών. Αυτό από την μία έδινε αυτοπεποίθηση στους εργατικούς αγώνες αλλά ταυτόχρονα καλλιεργούσε αυταπάτες μέσα στην επαναστατική αριστερά ότι οι προοδευτικοί αξιωματικοί θα έλυναν τα προβλήματα.
Ο πήχης είχε ανέβει πολύ για το Κίνημα των Ένοπλων Δυνάμεων που ήταν από την φύση του αδύναμο να διαχειριστεί πολιτικά τέτοιου είδους ισορροπίες και μάλιστα σε συνθήκες οικονομικής ασφυξίας. Μέσα σε λιγότερο από έναν μήνα η κυβέρνηση του MFA κατέρρευσε.
Αμέσως ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις με την υποστήριξη του ΚΚ Πορτογαλίας για το σχηματισμό κυβέρνησης με την συμμετοχή υπουργών του PS και του δεξιού PPD. Οι συμβιβασμοί της ρεφορμιστικής αριστεράς έδιναν χώρο δράσης στις δυνάμεις της αντεπανάστασης. Η αστάθεια οξύνθηκε στο εσωτερικό του MFA με την δεξιά πτέρυγα να παίρνει τον έλεγχο και να απομακρύνει τον Οτέλο ντε Καρβάλιο.
Χωρίς επαναστατικό κόμμα
Οι οργανώσεις της επαναστατικής αριστεράς είχαν μεγαλώσει πολύ γρήγορα. Μέσα από την διακίνηση των εφημερίδων τους που ανέβηκε κατακόρυφα στρατολόγησαν μέλη στα περισσότερα μεγάλα εργοστάσια της περιοχής της Λισαβόνας.
Αλλά η επαναστατική αριστερά κουβαλούσε πολιτικά βαρίδια που την εμπόδιζαν να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της περιόδου. Ακόμα και η σημαντικότερη ίσως από τις οργανώσεις της, το PRP -Επαναστατικό Κόμμα του Προλεταριάτου, ένα κόμμα με επιρροή στους φαντάρους που υποστήριζε την ανάγκη για μια εργατική επανάσταση με στήριγμα τα εργατικά συμβούλια, κατέβαλε μεγαλύτερες προσπάθειες για να επηρεάσει τους αξιωματικούς της αριστερής πτέρυγας του MFA, παρά για να κερδίσει τους εργάτες και τις εργάτριες από την επιρροή του Κομμουνιστικού και του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Ο συντονισμός των εργατικών επιτροπών η Ιντερ-Εμπρέσας, που θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν σκαλωσιά για να χτιστεί ένα καθεστώς δυαδικής εξουσίας, είχε διαλυθεί.
Η εργατική τάξη βρέθηκε σε αμήχανη θέση μπροστά αδιέξοδα της ρεφορμιστικής αριστεράς, αλλά και τα πολιτικά προβλήματα που εμπόδισαν τη «νεαρή» επαναστατική αριστερά να αδράξει την ευκαιρία. Η επανάσταση τελικά δεν ηττήθηκε με τη βία και την επιβολή μιας δικτατορίας, αλλά με συμβιβασμούς».12
Η επανάσταση στην Πορτογαλία ήρθε στις εκβολές της παγκόσμιας έκρηξης του Μάη του ’68 μαζί με την εξέγερση του Πολυτεχνείου και το σαρωτικό κίνημα της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα. Είχε προηγηθεί ο σεισμός του γαλλικού Μάη, το «καυτό φθινόπωρο» της Ιταλίας, η «άνοιξη της Πράγας» και το αντιπολεμικό κίνημα για το Βιετνάμ σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Πενήντα χρόνια από την Επανάσταση των Γαρυφάλλων η επέτειος γιορτάζεται στην Πορτογαλία σε συνθήκες πολιτικής και κοινωνικής πόλωσης.
Η εμπειρία της Επανάστασης των Γαρυφάλλων προσφέρει πολύτιμα μαθήματα για τις επαναστατικές οργανώσεις στην Πορτογαλία και σε ολόκληρο τον πλανήτη που θέλουν να χτίσουν για τον επόμενο γύρο που δεν θα αργήσει πολύ να έρθει.
Σημειώσεις
1. Η πέτρινη σχεδία είναι ένα μυθιστόρημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου που γράφτηκε το 1986. Στην πέτρινη σχεδία η Ιβηρική Χερσόνησος παρουσιάζει μια ανεξήγητη ρωγμή στα Πυρηναία και αποχωρίζεται από τη γηραιά ήπειρο. Η Ευρώπη, ανακουφισμένη, βλέπει τους απείθαρχους Ισπανούς και Πορτογάλους να απομακρύνονται, οι ΗΠΑ τους περιμένουν ν' αράξουν στη ζώνη επιρροής τους και η ευρωπαϊκή νεολαία βγαίνει στους δρόμους με το σύνθημα ''Είμαστε όλοι Ίβηρες''.
2. https://elpais.com/diario/2008/11/03/espana/1225666809_850215html?event=go&event_log=go&prod=REGCRART&o=cerrado
3. Ο Σπίνολα είχε ταυτιστεί με το φασιστικό καθεστώς του Σαλαζάρ, πολεμώντας για τον Φράνκο στον Ισπανικό εμφύλιο και για τον Χίτλερ στο Ρωσσικο μέτωπο.
4. Τόνυ Κλιφ, Η Πορτογαλία στο σταυροδρόμι
5. Τόνυ Κλιφ, Η Πορτογαλία στο σταυροδρόμι
6. https://www.cairn.info/revue-francaise-des-affaires-sociales-2006-6-page-297.htm
7. Bermeo, Nancy, 1986,The Revolution within the Revolution: Workers’ Control in Rural Portugal(Princeton University Press).
8. Εργατική Αλληλεγγύη, Η επανάσταση των γαρυφάλλων στην Πορτογαλία https://ergatiki.gr/article.php?id=15819&issue=1272
9. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277539510001226
10. Publico, https://ext.maat.pt/longforms/freedom-art-revolution-mural-10-june-1974
11. «Πορτογαλία 1974 - Η επανάσταση των γαρυφάλλων» , Chris Harman
12. Raquel Varela, A People's History of the Portuguese Revolution