Βιβλιοκριτική
Βιβλιοκριτική: "Υπηρέτριες, Η πικρή ιστορία τους στην Ελλάδα"

Υπηρέτριες, Η πικρή ιστορία τους στην Ελλάδα
Ίρις Αυδή-Καλκάνη

128 σελίδες, 9€
Εκδόσεις Γκοβόστη

 

Το βιβλίο της Ίριδας είναι μια σπουδαία συμβολή στην ιστορία τόσο του εργατικού όσο και του γυναικείου κινήματος. Ξεκινάει με τρία κεφάλαια αφιερωμένα στις δούλες στην Αρχαία Ελλάδα, στη Βυζαντινή περίοδο και στη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Το μεγαλύτερο μέρος, όμως, και αυτό που έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, συγκεντρώνεται στην περίοδο του καπιταλισμού και στη σχέση ανάμεσα στις υπηρέτριες και την εργατική τάξη.

Η Ίρις δίνει ανάγλυφα τα ζητήματα που προέκυψαν από νωρίς:

«Η αδιάφορη έως εχθρική στάση της ελληνικής κοινωνίας και κυρίως των εργοδοτριών τους απέναντι στις υπηρέτριες δυναμώνει ακόμη περισσότερο όταν τα νεαρά κορίτσια που γίνονται υπηρέτριες έχουν και αυτά κάποιες διεκδικήσεις και αρχίζουν με μεγαλύτερη τόλμη να αντιμετωπίζουν τον κόσμο των αστών. (…) Την ίδια περίπου εποχή η εργατική τάξη αρχίζει να δυναμώνει και οι εργάτες, οι περισσότεροι αγράμματοι αλλά συνειδητοποιημένοι από τους πρώτους σοσιαλιστές, αρχίζουν να οργανώνονται σε εργατικά σωματεία. (…) [όμως] τα εργατικά σωματεία δεν δέχονταν την εγγραφή σε αυτά ως μέλη εργαζόμενες γυναίκες, πολύ περισσότερο υπηρέτριες –που σύμφωνα με τη Στατιστική του 1907 αριθμούν πια τις 19.491- με την αιτιολόγηση ότι οι δουλειές του σπιτιού δεν αποτελούν επάγγελμα».(σελ.60-61)

Ενώ οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες υπάγονται στο υπουργείο Εργασίας, οι υπηρέτριες υπάγονται στην Αστυνομία. «Το 1870, με Διάταξη της Αστυνομίας, εκδίδεται Βιβλιάριο Υπηρέτριας με το χρονικό διάστημα που αυτή εργάστηκε σε κάθε σπίτι καθώς και με τη διαγωγή της. Όμως, περισσότερο ήταν το ενδιαφέρον για την προστασία των εργοδοτών τους παρά για τις ίδιες, με ολοφάνερη την αδιαφορία και την περιφρόνηση του κράτους».(σελ.31)

Το ότι οι υπηρέτριες δεν ανήκουν σύμφωνα με τους νόμους στην εργατική τάξη καθόριζε τα πάντα για αυτές –αμοιβές συνθήκες, οργάνωση. Τα μεροκάματα των εργατριών εκείνη την εποχή ήταν τα μισά από των εργατών και το ωράριο μεγαλύτερο από το δωδεκάωρο, αλλά για τις υπηρέτριες δεν ίσχυαν ούτε αυτά. Δεν υπήρχε μεροκάματο αλλά ένα πιάτο φαϊ και ένα «ενοίκιο» που πλήρωνε το αφεντικό στους γονείς της υπηρέτριας. Ωράριο από τις έξι το πρωί μέχρι τα μεσάνυχτα και απάνθρωπες συνθήκες με ξύλο και βιασμούς.

Ο διαχωρισμός των υπηρετριών από την υπόλοιπη εργατική τάξη δεν είχε καμιά πραγματική βάση. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο από μαρξιστική σκοπιά και την ανάλυση για το ρόλο που έχουν οι «δουλειές του σπιτιού» στην αναπαραγωγή της οικογένειας και των τάξεων. Όπως εξηγούμε στο βιβλίο «Η Πάλη για την Απελευθέρωση των Γυναικών».

Ιστορικά, ο χωρισμός σε τάξεις σήμαινε την εκμετάλλευση για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Και ταυτόχρονα σήμανε την ανάδειξη της οικογένειας ως θεσμού που έβαλε τις γυναίκες σε δεύτερη μοίρα. Η οικογένεια γίνεται μονογαμικός θεσμός για τη γυναίκα γιατί ο άντρας πρέπει να γνωρίζει τους κληρονόμους του. 

Στον καπιταλισμό η εκμετάλλευση στηρίζεται στους «ελεύθερους εργάτες» που δεν κατέχουν μέσα παραγωγής και επιβιώνουν πουλώντας την εργατική τους δύναμη. Η οικογένεια των αστών λειτουργεί για τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας. Η εργατική οικογένεια εξασφαλίζει την αναπαραγωγή της εργατικής τάξης, δηλαδή τη δυνατότητα να υπάρχουν «ελεύθεροι εργάτες». Η υλική ρίζα της καταπίεσης των γυναικών της εργατικής τάξης βρίσκεται ακριβώς εκεί, στο ρόλο τους στην αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού στα πλαίσια της οικογένειας αναλαμβάνοντας τα βάρη και της μαγείρισσας και της νταντάς και της καθαρίστριας.

Οι υπηρέτριες στα πλούσια σπίτια με τις αστικές και μεγαλοαστικές οικογένειες εξασφαλίζουν για μια μικρή αμοιβή και κάτω από σκληρές συνθήκες την αντίστοιχη αναπαραγωγή της τάξης των εκμεταλλευτών, των αφεντικών και των κληρονόμων τους.

Οι γυναίκες που άρχισαν να αγωνίζονται ενάντια στην καταπίεση έκαναν τη σύνδεση ανάμεσα στο δικό τους κίνημα και τις υπηρέτριες. Όπως γράφει η Ίρις: 

«Η Καλλιρόη Παρρέν και οι συνεργάτριές της, διαπιστώνοντας συνεχώς τη σκληρή και χυδαία συμπεριφορά απέναντι στις υπηρέτριες από όλα τα μέλη της οικογένειας στην οποία εργάζονται, αρχίζουν να τις υπερασπίζονται και να τις στηρίζουν, αναδεικνύοντας την τραγική τους θέση στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας».(σελ.46)

«Η Γενική Γραμματέας του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας Μαρία Δεσύπρη-Σβώλου επίσης με άρθρο της ‘Τα εργατικά νομοσχέδια’ στο περιοδικό ‘Ο Αγώνας της Γυναίκας’ διαμαρτύρεται για την εξαίρεση των υπηρετριών από το νομοσχέδιο που αφορούσε την υγιεινή και ασφάλεια των εργατών, μόλις αυτό κατατέθηκε στη Βουλή».(σελ.75)

Το 1930, καθώς ανακάμπτει το εργατικό κίνημα, οι υπηρέτριες οργανώνονται σε δικό τους σωματείο «Ένωση Υπηρετριών Αθήνας-Πειραιά». Το σωματείο διαλύεται το 1936 με τη δικτατορία του Μεταξά.

Μεταπολεμικά, υπάρχει μια ξεχωριστή στιγμή το 1964, όταν το Θέατρο Τέχνης ανεβάζει το έργο του Γιώργου Σεβαστίκογλου «Αγγέλα». Ο Σεβαστίκογλου είχε γράψει αυτό το θεατρικό έργο το 1957, αλλά ήταν απαγορευμένο το ανέβασμά του. Με το κίνημα να δίνει μεγάλες μάχες, η επιτυχία της παράστασης είναι τεράστια, καθώς για πρώτη φορά περιγράφει την καταπίεση αλλά και την αντίσταση των υπηρετριών. «Η Αγγέλα, όπως είπε ο ίδιος ο Σεβαστίκογλου», γράφει η Ίρις, «είναι ένα έργο μέσα από το οποίο προσπάθησε να δει τι κρύβεται πίσω από τις υπηρέτριες, τις ανάγκες και τα προβλήματα των ανθρώπων που βρίσκονται στο περιθώριο και κάνουν αγώνα για να ζήσουν».(σελ.98)

Αλλά και ο Μπρεχτ με «Το ρομάντσο της πεντάρας» έγραψε για την περιφρονητική στάση απέναντι στην υπηρέτρια:

«Όλες του θεού τις μέρες πλένω πιάτα,
Τα κρεβάτια στις κάμαρες στρώνω,
ξεστρώνω, μου πετούν μια δεκάρα
και λέω ‘φχαριστώ’».(σελ.114)

Η Ίρις δεν χάνει καμιά στιγμή σε όλη αυτή την πορεία:

«Το κοινωνικό σύνολο αποδοκιμάζει όλο και περισσότερο τη βίαιη συμπεριφορά των εργοδοτών απέναντι στην υπηρέτρια. Το καλοκαίρι του 1955 όταν μια 14χρονη υπηρέτρια, η Σπυριδούλα Ράπτη κατηγορήθηκε από τους εργοδότες της ότι τους είχε κλέψει 50 δολάρια, βασανίστηκε κυριολεκτικά από αυτούς. Την έδεσαν σε μια καρέκλα και την έκαψαν με το σίδερο του σιδερώματος. (…) Εξεγερμένοι πολίτες καταφέρθηκαν εναντίον των εργοδοτών της που παραπέμφθηκαν στη δικαιοσύνη και καταδικάστηκαν σε πεντέμησι χρόνια φυλάκιση. Το όνομα της μικρής Σπυριδούλας έμεινα για καιρό στα ιστορικά χρονικά της χώρας».(σελ.99)

Τα πάνω και τα κάτω όλης αυτής της πορείας είναι δεμένα με την αντίστοιχη πορεία των αγώνων του εργατικού και του γυναικείου κινήματος. Μετά την κατάρρευση της Χούντας και τους αγώνες της Μεταπολίτευσης διαμορφώνονται νέες συνθήκες.

Στην αρχή της Μεταπολίτευσης ξεσπάνε οι πιο μεγάλοι και δυνατοί εργατικοί αγώνες στους οποίους η συμμετοχή των γυναικών ήταν εντυπωσιακή. Σε κάποιους κλάδους η πλειοψηφία ήταν γυναίκες, όχι μόνο στην κλωστοϋφαντουργία, αλλά και σε εργοστάσια νέας τεχνολογίας. Η απεργία που έσπασε όλα τα ρεκόρ ήταν η απεργία των τηλεφωνητριών, γιατί σ’ αυτήν μπήκε πολύ καθαρά η ανάγκη κατάργησης των διακρίσεων ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες και η υποχρέωση του κράτους να αναλάβει τα βάρη για το μεγάλωμα των παιδιών. 

Ο Σύλλογος Τηλεφωνητριών το 1978 διεκδικούσε να εξισωθούν μισθολογικά και βαθμολογικά με τους άντρες υπαλλήλους του ΟΤΕ, να δίνεται οικογενειακό επίδομα και στις ίδιες, να φτιαχτούν παιδικοί σταθμοί του ΟΤΕ και να λειτουργούν με βάρδιες. Το παράδειγμά τους απλώθηκε σαν φλόγα. Κάτω από το μπαράζ εκείνων των αγώνων άρχισαν τα συνδικάτα να δημιουργούν Γραμματείες Ισότητας και η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ το 1984 να ψηφίσει το νόμο 1414/84 για ίση αμοιβή.

Κάτω από εκείνες τις συνθήκες, «η πρόνοια του κράτους απέναντι στους οικόσιτους υπηρέτες εκδηλώθηκε με τροποποιήσεις του Αστικού Κώδικα που έγιναν το 1984», γράφει η Ίρις. «Ο εργοδότης σε περίπτωση ασθένειας του εργαζόμενου που έχει προσληφθεί και ζει μαζί του έχει υποχρέωση να του παρέχει, ενόσω διαρκεί η σύμβαση, περίθαλψη και ιατρική αντίληψη στο σπίτι ή και σε νοσοκομείο. (…) [ο εργοδότης] έχει υποχρέωση να διαρρυθμίζει τα σχετικά με το χώρο διαμονής και του ύπνου καθώς και τα σχετικά με την περίθαλψη και το χρόνο εργασίας και ανάπαυσης, έτσι ώστε να εξασφαλίζονται η υγεία και η ηθική, καθώς και η άσκηση των θρησκευτικών και των πολιτικών καθηκόντων του εργαζόμενου».(σελ.104-5)

Η Ίρις σε όλο το βιβλίο κρατάει σταθερά το νήμα. Η τελευταία σελίδα του βιβλίου φτάνει στο σήμερα:

«Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας, στις 16 Ιουνίου 2011, υπέγραψε τη Σύμβαση 189 για την αξιοπρεπή εργασία των οικιακών εργαζομένων που ισχύει από το 2013. Μέχρι σήμερα η Σύμβαση έχει κυρωθεί σε περισσότερες από 30 χώρες. Η Ελλάδα δεν την έχει κυρώσει ακόμη».