Η νέα Εποχή της Καταστροφής
Άλεξ Καλλίνικος
288 σελίδες, 25€
Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο
Το βιβλίο του Άλεξ Καλλίνικος που εκδόθηκε στα ελληνικά από το Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο μέσα στο καλοκαίρι, είχε κυκλοφορήσει στα αγγλικά την περασμένη χρονιά. Από τότε, δεν περνάει μήνας χωρίς άλλη μια δραματική επιβεβαίωση ότι ζούμε σε εποχή καταστροφών. Όσο για την ελληνική έκδοση, ο Αύγουστος την υποδέχθηκε με φωτιές, πολεμική κλιμάκωση και πανικό στις χρηματαγορές.
Κι όμως, οι απόψεις και οι θεωρίες, ότι όλα αυτά είναι ξεχωριστά αναμεταξύ τους, επιμένουν. Είτε πρόκειται για γελοιότητες του Γεωργιάδη ότι οι διαμαρτυρίες των πυρόπληκτων έχουν πιο πολύ σχέση με τη …Γροιλανδία, είτε για βαρύγδουπες αναλύσεις ότι η οικονομία ταλαιπωρείται από εξωτερικά «σοκ», το κοινό μοτίβο είναι ο κατακερματισμός και η τυχαιότητα.
Σε αυτή την πρόκληση ανταποκρίνεται ο Καλλίνικος, αναδεικνύοντας τις συστημικές ρίζες και συνδέσεις των καταστροφικών κρίσεων με τον παγκόσμιο καπιταλισμό.
Πρώτα απ’ όλα, με εμπεριστατωμένη καταγραφή των γεγονότων που στοιχειοθετούν όλες τις πλευρές της «πολυκρίσης». Στις σελίδες του βιβλίου βρίσκουμε παρουσίαση της έρευνας και της μελέτης που έχει γίνει για την άνοδο της θερμοκρασίας στην ατμόσφαιρα, τη σχέση της Πανδημίας με την καταστροφή του περιβάλλοντος, τα αδιέξοδα του νεοφιλελευθερισμού στην οικονομία και την αδυναμία ενός νέου «ιδιωτικοποιημένου» Κεϋνσιανισμού να τα ξεπεράσει, το ρόλο των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών στην επιδείνωση των προβλημάτων και στην οικονομία και στο περιβάλλον και βέβαια των πολεμικών καταστροφών.
Η στοιχειοθέτηση είναι εντυπωσιακή. Δεν υπάρχει ερευνητής με μικρότερη ή μεγαλύτερη συμβολή που να μην βρίσκει τη θέση του στις σελίδες του βιβλίου.
Το κεφάλαιο για την Καταστροφή της Φύσης ξεκινάει με τις μελέτες για την Μεγάλη Επιτάχυνση της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα από τη δεκαετία του 1950 και φτάνει στα στοιχεία που δείχνουν ότι «ο καπιταλισμός σήμερα εξακολουθεί να έχει επενδύσει βαριά στις βιομηχανίες ορυκτών καυσίμων». Παρουσιάζει το έργο του Rob Wallace για τον Κόβιντ, το ρόλο της βιομηχανοποιημένης κτηνοτροφίας, αλλά και τη σχέση της πολεμικής βιομηχανίας και της φαρμακοβιομηχανίας των ΗΠΑ με την ανάπτυξη και τη διαχείριση των εμβολίων.
Το κεφάλαιο για την Οικονομική Στασιμότητα καταγράφει τις διασυνδέσεις ανάμεσα στα χρηματοπιστωτικά συστήματα των ΗΠΑ και της ΕΕ σε βαθμό που να έχουν μετατραπεί σε παγκόσμιο hedge fund, το οποίο τροφοδοτεί τη διεθνή οικονομική αστάθεια. Ο Καλλίνικος αξιοποιεί τις μελέτες του Adam Tooze, εντάσσει την Κίνα στο ευρύτερο πλαίσιο, και κλείνει το κεφάλαιο αυτό γράφοντας για τη σημασία του απεργιακού κινήματος.
Το κεφάλαιο με τίτλο Παρακμή της Ηγεμονίας και Γεωπολιτικός Ανταγωνισμός συγκεντρώνει τις συγκρούσεις του σύγχρονου ιμπεριαλισμού. Μας θυμίζει ότι στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού βρίσκεται σήμερα συγκεντρωμένο το 40% του παγκόσμιου Ακαθάριστου Προϊόντος, παρουσιάζει τα «δυνατά σημεία» του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, αλλά και την κρίση της ηγεμονίας του απέναντι στην ανερχόμενη δύναμη της Κίνας και το ρόλο της Ρωσίας.
Παρά τον εντυπωσιακό πλούτο των στοιχείων που παραθέτει, ο Καλλίνικος δεν περιορίζεται σε απλή καταγραφή όλων των πλευρών των καταστροφικών κρίσεων. Γυρίζει και στην ιστορική διαδρομή με την οποία το σύστημα έχει φτάσει ως εδώ, αλλά και συνολικεύει την εικόνα της νέας Εποχής της Καταστροφής.
Όπως φαίνεται και από τον τίτλο του βιβλίου, ο συγγραφέας αναφέρεται στο έργο του ιστορικού Έρικ Χόμπσμπομ και γυρίζει πίσω στην ιστορία του Μεσοπόλεμου, της προηγούμενης «Εποχής της Καταστροφής». Αυτή η ιστορική αναδρομή είναι από μόνη της πολύτιμη. Αν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία γι’ αυτό, ήρθαν οι εξελίξεις στη Γαλλία και η δημιουργία του Νέου Λαϊκού Μετώπου για να αναδείξουν τη σημασία της ιστορικής μελέτης, και για να κατανοούμε πώς οι κρίσεις έχουν τις ρίζες τους στο σύστημα αλλά και για να αποφεύγουμε τα λάθη του παρελθόντος.
Ο Καλλίνικος παρουσιάζει τους αγώνες της δεκαετίας του 1930 και τα αδιέξοδα του «ορίτζιναλ» Λαϊκού Μετώπου. Θυμίζει, ανάμεσα στα άλλα, την τοποθέτηση του Αλτουσέρ ότι:
«Τα Λαϊκά Μέτωπα, όπως και (παρά τις σημαντικές διαφορές) το New Deal του Ρούσβελτ, λειτούργησαν ως όργανα στην πιο γιγαντιαία διαδικασία μονοπωλιακής συγκέντρωσης στην ιστορία- ακούσια φυσικά».(σελ.46)
Τα ζητήματα της ανόδου της ακροδεξιάς και της φασιστικής απειλής σήμερα αποτελούν ξεχωριστό κεφάλαιο με τίτλο Εξέγερση και Αντίδραση, επικεντρώνοντας ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και το ρόλο του Τραμπ.
Ο πλούτος των ιστορικών αναδρομών δεν περιορίζεται στον Μεσοπόλεμο. Σε άλλα σημεία, γυρίζοντας στον 19ο αιώνα, ο συγγραφέας προβάλλει τις αντιφάσεις της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων θυμίζοντας τι σήμαινε το πέρασμα από την αξιοποίηση του νερού στην αξιοποίηση του ατμού στη βιομηχανία: πλήγμα στο περιβάλλον αλλά και στη διαπραγματευτική δύναμη της εργατικής τάξης (σελ.56).
Γυρίζοντας ακόμη πιο πίσω, τονίζει ότι «κλιματικοί πρόσφυγες» έχουν υπάρξει και στο παρελθόν. Αναφέρει ότι ο ιστορικός Κάιλ Χάρπερ είχε χαρακτηρίσει τους Ούνους νομάδες που εισέβαλαν στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ως «ένοπλους κλιματικούς πρόσφυγες καβάλα σε άλογα» (σελ.66). Αλλά χρησιμοποιεί τις ιστορικές αναδρομές για να εξηγήσει ότι ο καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός δεν είναι το ίδιο με τις αυτοκρατορίες της αρχαιότητας.
Στην προσπάθεια αυτή, ο Καλλίνικος ανατρέχει συστηματικά στη μαρξιστική παράδοση. Δεν υπάρχει πλευρά της «πολυκρίσης» του συστήματος που να μην έχει αναδειχθεί από αυτή την παράδοση. Ο συγγραφέας μάς θυμίζει ότι ο Μαρξ είχε γράψει για την «αηδία» του για τη βιομηχανική κτηνοτροφία ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1860: «Σε αυτές τις φυλακές γεννιούνται ζώα και παραμένουν εκεί μέχρι να θανατωθούν (…αυτό) θα οδηγήσει τελικά σε σοβαρή υποβάθμιση της ζωτικής δύναμης»(σελ.67). Οι αναφορές στον Μαρξ, στον Ένγκελς, στον Λένιν, στη Ρόζα Λούξεμπουργκ, στον Τρότσκι και στον Γκράμσι δίνουν τη δυνατότητα στον Καλλίνικο να χτίζει τις συστημικές συνδέσεις ανάμεσα στο χτες και στο σήμερα, ανάμεσα στην οικονομία και την κλιματική αλλαγή, ανάμεσα στον πόλεμο και την πολιτική αποσταθεροποίηση.
Προφανώς, αυτή η παράδοση είναι που επιτρέπει στον συγγραφέα να κλείνει το βιβλίο με το ρόλο της εργατικής τάξης ως της δύναμης που μπορεί να «τραβήξει το φρένο έκτακτης ανάγκης». Σε αυτό το τελευταίο κεφάλαιο υπάρχει συγκεντρωμένη η εικόνα για το εργατικό κίνημα και τις απεργίες, για τους αγώνες των γυναικών, για το αντιρατσιστικό κίνημα, για την ενότητα και τον αντικαπιταλισμό που μπορεί να ανεβάσει αυτή τη δύναμη σε άλλο επίπεδο ώστε να αποτελέσει εναλλακτική λύση:
«Η αντικαπιταλιστική Αριστερά πρέπει να διασφαλίσει ότι παλεύει με συνέπεια για τη συνολική χειραφέτηση με προοπτική να σαρώσει όχι μόνο την οικονομική εκμετάλλευση αλλά και τις μυριάδες μορφές καταπίεσης στις οποίες υπόκεινται οι άνθρωποι»(σελ.208). «Με απροσδόκητους τρόπους, η παγκόσμια εργατική τάξη, στην οποία ο Μαρξ και ο Ένγκελς απευθύνονται στο τέλος του Κομμουνιστικού Μανιφέστου θα μπορούσε έτσι να αρχίσει να αναδύεται ως συλλογικό υποκείμενο σε αυτή την εποχή της καταστροφής»(σελ.216).
Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με ένα βιβλίο που συνολικεύει την ανάλυση της κρίσης του καπιταλισμού και την αναζήτηση της εναλλακτικής. Μεγάλο ρόλο σε αυτό παίζει η μεθοδολογία, στην οποία ο Καλλίνικος δίνει ξεχωριστή έμφαση. «Ο τρόπος που προχωράμε στην ολοποίηση έχει σημασία», γράφει (σελ.22).
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς βρίσκονται στην αφετηρία αυτής της μεθοδολογίας. Από την εμπειρική παρατήρηση προχωράμε στην αφαίρεση με τη δημιουργία εννοιών και επανασυνδέουμε τα επιμέρους σε σύνολο για να φτάσουμε σε κατανόηση της πραγματικότητας στην εξέλιξη της. Αυτό ισχύει και για τις φυσικές και για τις κοινωνικές επιστήμες. Γράφει ο Ένγκελς:
«Η ανάλυση της φύσης στα επιμέρους τμήματά της, η ομαδοποίηση των διαφόρων φυσικών διαδικασιών και αντικειμένων σε συγκεκριμένες κατηγορίες, αυτά είναι θεμελιώδεις όροι για τα γιγάντια βήματα στις γνώσεις μας για τη φύση». Και παρακάτω: «Τα πράγματα και οι απεικονίσεις τους, οι ιδέες, [πρέπει να αντιμετωπίζονται διαλεκτικά] με τις ουσιαστικές συνδέσεις, την κίνηση και τον τερματισμό τους. (…) Οι αλληλοσυνδέσεις δεν επιβάλλονται στα γεγονότα, αλλά πρέπει να ανακαλύπτονται μέσα από αυτά, και μετά την ανακάλυψή τους να επιβεβαιώνονται, όσο είναι δυνατόν, πειραματικά».1
Από τη ρίζα της αυτή η παράδοση απορρίπτει και τον κατακερματισμό σε άσχετα αναμεταξύ τους «δεδομένα», αλλά και τις δογματικές αφηρημένες συνδέσεις. Κι όμως, οι αντιπαραθέσεις συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Ο Καλλίνικος δέχθηκε συντροφική κριτική ότι θεωρεί «τη διαλεκτική αντίφαση μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής αφηρημένη».2
Στην απάντησή του ο Καλλίνικος γράφει ότι «δεν υπάρχει κάτι αναγκαστικά λάθος με την αφαίρεση. Ο Μαρξ έκανε κριτική στον Ρικάρντο ότι δεν ήταν αρκετά αφαιρετικός. Και σε ένα διάσημο σημείο του αναφέρει: ‘η μέθοδος της ανόδου από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο η σκέψη οικειοποιείται το συγκεκριμένο’». Και παίρνει αποστάσεις από τον Αλτουσέρ δηλώνοντας «απορρίπτω την απαξίωση από μέρους του Αλτουσέρ του Προλόγου του Μαρξ στη Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας ως ‘εξελικτικού’ και ‘ντετερμινιστικού’».3
Έχουμε, λοιπόν, και συμβολή του βιβλίου σε αυτή τη συζήτηση.
Υπάρχουν αδυναμίες; Ένα προφανές σημείο είναι η επιλογή του συγγραφέα να μην μιλήσει για τα προβλήματα της Αριστεράς. «Η ευρύτερη αποτυχία της ριζοσπαστικής αριστεράς είναι ένα σημαντικό θέμα που δεν μπορώ να εξετάσω εδώ»(σελ.266).
Αυτή η επιλογή λειτουργεί περιοριστικά για την ανάδειξη του ρόλου της εργατικής τάξης και της επαναστατικής αντικαπιταλιστικής αριστεράς, καθώς η βασική αποτυχία της ρεφορμιστικής αριστεράς βρίσκεται ακριβώς στην υποτίμηση της τάξης και της ανατρεπτικής στρατηγικής. Ένα άνοιγμα του βιβλίου σε αυτά τα ζητήματα θα ήταν βοηθητικό. Όχι μόνο για την εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ και πώς κατέστρεψε το κίνημα αντίστασης στα Μνημόνια στην Ελλάδα. Αλλά και για τις εξελίξεις που τρέχουν. Η απειλή της ακροδεξιάς ξεσηκώνει μαζικές αντιστάσεις και στη Γαλλία και στις ΗΠΑ και στη Βρετανία. Η εργατική τάξη πρωταγωνιστεί και έχει επείγουσα ανάγκη την επαναστατική αριστερά που θα υπερβεί τις αποτυχίες του παρελθόντος. Η επόμενη έκδοση αυτού του βιβλίου έχει πλούσιο υλικό να συμπληρώσει.
Σημειώσεις
1. Αναφορές στο άρθρο του Paul McGarr, Engels and natural science, International Socialism Journal 65, December 1994, Special issue.
2. Donny Gluckstein, “Capitalism’s New Catastrophes”, International Socialism 181 (winter), https://isj.org.uk/capitalisms-new-catastrophes
3. Alex Callinicos, History won’t save us, International Socialism Journal 192, http://isj.org.uk/history-wont-save-us/To γκρίζο κύμα.