28 Φλεβάρη, Αθήνα
Τίποτα δεν είναι ίδιο μετά την Πανεργατική-“σεισμό” της 28 Φλεβάρη.
Ο Πάνος Γκαργκάνας εξηγεί γιατί και δείχνει τον δρόμο για την Αριστερά της ανατροπής.
«Η 28 Φλεβάρη στην Αθήνα και όλη την Ελλάδα στέκεται ήδη στην Ιστορία σαν μια από τις μεγαλύτερες κοσμοπλημμύρες που έγιναν ποτέ. Δίπλα στις 12 Οκτωβρίου του 1944 όταν οι μάζες από όλες τις γειτονιές κατέβαιναν στο κέντρο της Αθήνας για να πανηγυρίσουν την Απελευθέρωση, δίπλα στα Ιουλιανά του 1965, δίπλα στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, τα συλλαλητήρια που σημάδεψαν το τέλος της χούντας τον Ιούλη του 1974, τις πρώτες πορείες του Πολυτεχνείου στη Μεταπολίτευση, δίπλα στα μεγάλα συλλαλητήρια που γκρέμισαν τις κυβερνήσεις των μνημονίων το 2010-15».1
«Η 28 Φλεβάρη 2025 αποδείχθηκε μέρα-σταθμός. Η μεγαλύτερη Πανεργατική απεργία από τη Μεταπολίτευση συγκλόνισε όλες τις πόλεις. Κλειστοί όλοι οι εργατικοί χώροι από τις συγκοινωνίες ως τα νοσοκομεία και από τα σχολεία ως τα σουπερμάρκετ και τα μικρότερα μαγαζιά. Και απέραντο πλήθος στους δρόμους με τα εργατικά και φοιτητικά πανό να κλείνει τα κέντρα όλων των πόλεων. Ξεπεράστηκαν όλα τα ρεκόρ συμμετοχής στα συλλαλητήρια και στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη και σε όλες τις πόλεις που πάντα γίνονται απεργιακές συγκεντρώσεις. Και το κύμα απλώθηκε ακόμα και στα πιο απόμακρα σημεία. Απέτυχαν όλες οι μανιασμένες προσπάθειες του Μητσοτάκη και των υπουργών του να τρομοκρατήσουν και να συκοφαντήσουν αυτό το κίνημα. Αντίθετα, όλοι και όλες βλέπουν την κυβέρνηση απομονωμένη και τη Νέα Δημοκρατία σε κατάσταση πανικού να σπάει σε φράξιες που ψάχνουν διέξοδο από την πολιτική κρίση που κορυφώνεται».2
Η κυβερνητική εκστρατεία για το «μπάζωμα» του εγκλήματος των Τεμπών εξελίσσεται στο μεγαλύτερο φιάσκο του Μητσοτάκη και σε αιχμή της πολιτικής κρίσης που κλιμακώνεται. Δυο χρόνια μετά από τη σύγκρουση των δυο τρένων στα Τέμπη, φτάνουμε στη μεγαλύτερη ταξική σύγκρουση σε μια χώρα που έχει πλούσια ιστορία τέτοιων συγκρούσεων. Οι περιγραφές των κινητοποιήσεων αλλά και οι δηλώσεις διαδηλωτών που συμμετείχαν είναι χαρακτηριστικές.
Στην Αθήνα στη συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος κυριολεκτικά δεν μπορούσες να αναπνεύσεις από τον κόσμο που άκουγε από την εξέδρα τις ομιλίες των φοιτητών/ριών, των σιδηροδρομικών, των Συγγενών των Θυμάτων των Τεμπών, της μητέρας της δολοφονημένης έξω από το ΑΤ Αγίων Αναργύρων Κυριακής Γρίβα που συγκλόνισε τους πάντες λέγοντας: «Την κόρη μου την γνωρίσατε από ένα ηχητικό που έλεγε “χάνομαι” και η απάντηση ήταν “τα περιπολικά δεν είναι ταξί”».
Αλλά το Σύνταγμα αυτή τη φορά ήταν ένα “μικρό” μόνο μέρος του συλλαλητηρίου. Από την Αμαλίας οι διαδηλωτές έφταναν μέχρι το Πάντειο στη Συγγρού. Στην Βασιλίσσης Σοφίας μέχρι και μετά το Χίλτον. Στην Πανεπιστημίου και στην Σταδίου μέχρι την Ομόνοια και έμπαιναν και στην Πατησίων μέχρι και μετά την Αλεξάνδρας. Στην Ερμού και τη Μητροπόλεως μέχρι το Μοναστηράκι. Η Ακαδημίας ήταν γεμάτη από την Κάνιγγος μέχρι το πάνω μέρος της Βουλής. Η Φιλελλήνων το ίδιο. Όλα τα στενά και οι δρόμοι γύρω από το Σύνταγμα, στο Κολωνάκι, στην Πλάκα, ήταν πλημμυρισμένοι από διαδηλωτές/ριες που δεν κατάφεραν να φτάσουν ποτέ στο Σύνταγμα.
Θα χρειαζόταν οι σελίδες του Χρυσού Οδηγού για να γράψουμε το τι συνέβη σε κάθε μια από τις 350 συγκεντρώσεις που έγιναν σε όλες τις πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά από το Σουφλί μέχρι την Γαύδο και από την Ηγουμενίτσα μέχρι τη Λέσβο, και σε δεκάδες σημεία σε πόλεις του εξωτερικού. Και το ρεφρέν είναι παντού το ίδιο: «Η πόλη δεν ξανάδε τέτοιο συλλαλητήριο»!
«Δεν έχω χάσει καμία απεργιακή συγκέντρωση τα τελευταία 20 χρόνια. Αυτό που ζήσαμε σήμερα στην Ξάνθη ήταν πρωτοφανές. Χιλιάδες κόσμου ξεχύθηκαν στους δρόμους. Κόσμος κάθε ηλικίας για να απαιτήσει δικαιοσύνη, να απαιτήσει "οξυγόνο" και ανατροπή αυτής της λαομίσητης κυβέρνησης.
(Τζεμαλή Μηλιαζίμ, δάσκαλος)
«Κόσμος 7-8 χιλιάδες. Ήταν όλοι εκεί. Δεν μπορούσες να κουνηθείς από το πυκνό πλήθος. Από την πόλη και τα χωριά. Μια άλλη συγκέντρωση ήταν στην Καλλονή, στο κέντρο του νησιού με 1.200 άτομα. Επίσης στη Λήμνο συγκέντρωση με 2.000» μεταφέρει από τη Μυτιλήνη ο Παρασκευάς Ψάνης. «Επίσης στον ξεχασμένο από θεό κι ανθρώπους Αη Στράτη, με συνολικό πληθυσμό 257 άτομα, έγινε συλλαλητήριο με 59 άτομα!».
«Πρωτόγνωρες εικόνες για τη Νάξο.4 με 5 χιλιάδες κόσμος. Μαγαζιά κλειστά, πανό από μαθητές, δασκάλους, εργαζόμενους στο Δήμο, τα νοσοκομεία και πολλούς ακόμα συλλόγους. Συγκέντρωση και πορεία στην Χώρα που κατέληξε στο πρωτοδικείο».
(Κατερίνα Αγγελή)
«Συγκλονιστική η συγκέντρωση στην Ζάκυνθο σήμερα! Η μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ. Πάνω από 10.000 κόσμος. Τεράστια η συμμετοχή και στην απεργία. Τα πάντα ήταν κλειστά. Λουκέτα παντού! Δεκάδες σωματεία (δάσκαλοι, καθηγητές, οικοδόμοι, ξενοδοχοϋπάλληλοι, ιδιωτικοί υπάλληλοι, δημόσιοι υπάλληλοι, συνταξιούχοι, φαρμακεία, και άλλοι που σίγουρα ξεχνώ, σχολεία με τα πανό τους, σύλλογοι γονέων, οι φοιτητές του Ιονίου Πανεπιστημίου, το Εργατικό Κέντρο Ζακύνθου. Ό, τι επικοινωνιακό τρικ και να χρησιμοποιήσει αυτή η κυβέρνηση, οι μέρες της είναι μετρημένες. Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω».
(Τόνια Λαχανιώτη)
«Είμαστε εδώ επιζώντες του ναυαγίου της Πύλου. Πριν ενάμιση χρόνο 750 άνθρωποι βρεθήκαμε σε ένα πλοίο στη θάλασσα και πάνω από 600 πνίγηκαν. Το λιμενικό δεν έκανε τίποτα να μας σώσει, μας βύθισε. Και έστειλαν εννιά άτομα στη φυλακή για ένα χρόνο χωρίς λόγο. Ακόμα περιμένουμε χαρτιά. Ακόμα περιμένουμε δικαιοσύνη».
(Αμπντάλα, επιζώντας ναυαγίου της Πύλου)
«Σήμερα είμαστε πιο πολλοί από κάθε άλλη φορά. Έτσι έπρεπε να γίνει. Δίνουμε το παρών με το σωματείο μας για να τιμήσουμε τους νεκρούς και να πούμε στην κυβέρνηση ότι δεν πρόκειται να ξεχαστεί το έγκλημα και να γίνει συγκάλυψη. Το 2023 τα Τέμπη ήταν η πρώτη φορά που συμμετείχαμε σε απεργία. Τώρα εδώ και μέρες οργανώνουμε την κινητοποίηση, μοιράσαμε ανακοινώσεις, ενημερώσαμε τους συναδέλφους. Είμαστε δυνατοί και θα γίνουμε ακόμα πιο δυνατοί».
(Αργύρης Καμπακλής, πρόεδρος Σωματείου Εργαζομένων Τσαμούρης ΑΕ)
«Είμαστε σήμερα εδώ ανεξαρτήτως φύλου, χαρακτηριστικών, ταυτότητας, είμαστε όλοι άνθρωποι και απαιτούμε τα αυτονόητα. Είναι πολύ σημαντικό τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ να είναι έξω στους δρόμους γιατί είμαστε κομμάτι της κοινωνίας. Απαιτούμε υγεία, περίθαλψη, στέγαση και σύνταξη για όλους».
(Γιάννος Κανελλόπουλος, πρόεδρος Proud Senior Greece-Ομάδα Υποστήριξης ΛΟΑΤΚΙ Ατόμων 50 και Άνω)
Οι ιδιωτικοποιήσεις σκοτώνουν
Στο επίκεντρο της μαζικής οργής βρίσκονται χωρίς αμφιβολία οι φονικά διαλυτικές συνέπειες της ιδιωτικοποίησης των σιδηρόδρομων. Πώς φτάσαμε να μην λειτουργούν στοιχειώδη συστήματα ασφάλειας για τα τρένα;
Από το 2007, στο μεγαλύτερο μέρος του σιδηροδρομικού δικτύου (στα 1.700 από τα 2.500 χιλιόμετρα) υπήρχαν συστήματα σηματοδότησης και τηλεδιοίκησης αλλά αχρηστεύτηκαν, καθώς μετά το 2010 σταμάτησε να χρηματοδοτείται η συντήρησή τους, μετατάχθηκαν οι υπάλληλοι που τα λειτουργούσαν και λεηλατήθηκε o εξοπλισμός που βρισκόταν σε εξωτερικούς χώρους. Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ελέγχου Τρένων (ETCS), ένας μηχανισμός που λειτουργεί χάρη σε πομπούς τοποθετημένους στα τρένα και στις ράγες, είχε εγκατασταθεί από τα τέλη της δεκαετίας του 2000, αλλά δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς σηματοδότηση.
Με διαλυμένα τα συστήματα σηματοδότησης και τηλεδιοίκησης, το 2014, η ΕΡΓΟΣΕ υπογράφει την περίφημη Σύμβαση 717 για την ανάταξη της σηματοδότησης σε μόλις 519 χιλιόμετρα σιδηροδρομικού δικτύου. Η σύμβαση, με προϋπολογισμό 41,3 εκατ. ευρώ και ορίζοντα υλοποίησης το 2016, υπογράφτηκε με την κοινοπραξία των εταιρειών ΤΟΜΗ ΑΒΕΤΕ, θυγατρική του Άκτορα τότε ακόμη συμφερόντων Μπόμπολα, νυν Ελλάκτωρ και την γαλλική Alstom Transport SA, μία από τις μεγαλύτερες πολυεθνικές σιδηροδρομικών υποδομών στον κόσμο, με έσοδα μόνο για το 2022 πάνω από 15 δισ. ευρώ και με καταγγελίες για διαφθορά σε όλο τον κόσμο και με ποινή ύψους 772 εκατ. δολαρίων από το αμερικανικό δημόσιο, το 2014. Τα ήδη υπάρχοντα συστήματα σηματοδότησης και τηλεδιοίκησης, που ανέλαβε να επισκευάσει η Σύμβαση 717, τα είχε προμηθεύσει στην ΕΡΓΟΣΕ τη δεκαετία του 2000 η εταιρεία Bombardier, τότε μεγάλη ανταγωνίστρια της Alstom που το 2021 απορροφήθηκε από την Alstom.
Η (μη) πορεία υλοποίησης αυτής της Σύμβασης είναι η επιτομή του συνθήματος «δικά σας τα κέρδη, δικοί μας οι νεκροί». Με την υπογραφή της Σύμβασης, οι δύο εταιρείες ενώ, παράτυπα και με μυστικό ιδιωτικό συμφωνητικό, χώρισαν το έργο στα δύο, η Alstom πήρε το βόρειο τμήμα και ο Άκτωρ το μεγαλύτερο μέρος του άξονα Αθήνα-Θεσσαλονίκη, έρχονται σε σύγκρουση. Η Alstom δεν παρέχει την τεχνογνωσία που είχε συμφωνηθεί, για να μην επωφεληθεί ο Άκτωρ και μπει στα πεδίο των σιδηροδρομικών υποδομών. Αν και βρίσκονται σε «επιχειρηματικό πόλεμο» και δεν ξεκινάνε το έργο, εκβιάζουν ζητώντας συμπληρωματική σύμβαση, δηλαδή περισσότερα χρήματα. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ υποχωρεί στους εκβιασμούς και τον Ιούλιο του 2018 το Ελεγκτικό Συνέδριο ενέκρινε την υπογραφή Συμπληρωματικής Σύμβασης, με την οποία οι δύο εταιρίες λαμβάνουν άλλα 13,3 εκατ. ευρώ. Αλλά ούτε αυτό αποδείχτηκε αρκετό, γιατί οι εταιρείες εξακολουθούσαν για έναν χρόνο ακόμα να μην συνεργάζονται. Η κυβέρνηση της ΝΔ υπέγραψε τη Συμπληρωματική Σύμβαση μόλις το 2021, αφού ο Άκτωρ «έφυγε» από την κοινοπραξία, και ακόμα περιμένουμε το έργο της σηματοδότησης στη γραμμή Αθήνας-Θεσσαλονίκης να ολοκληρωθεί.3
Η μόνιμη «δικαιολογία» για τις ιδιωτικοποιήσεις είναι ότι οι δημόσιες επιχειρήσεις, αυτές που παλιότερα ονομάζονταν ΔΕΚΟ, ήταν ζημιογόνες και υπερχρεωμένες. Πλαστό επιχείρημα, καθώς μεγάλο μέρος των ελλειμμάτων προέρχονταν από την τοκογλυφία των τραπεζιτών. Συγκεκριμένα για τον ΟΣΕ, το 2009, οι αποπληρωθέντες τόκοι αντιστοιχούσαν σε 450 εκατ. ευρώ, δηλαδή το 45% του συνολικού ελλείμματος.4
Ακόμα χειρότερα, υπήρχε ήδη διεθνής εμπειρία για τα τραγικά αποτελέσματα των ιδιωτικοποιήσεων. Το παράδειγμα της ιδιωτικοποίησης των βρετανικών σιδηροδρόμων είναι ενδεικτικό.
Οι βρετανικοί σιδηρόδρομοι κρατικοποιήθηκαν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1948, με τη δημιουργία της British Rail. Ο συνδυασμός οικονομικής μετακίνησης με ασφάλεια και με ακρίβεια στην ώρα ήταν παροιμιώδης για το βρετανικό σιδηρόδρομο (και το βρετανικό καπιταλισμό). Τα πρώτα σχέδια ιδιωτικοποίησης εμφανίστηκαν το 1976 και μετά την προσφυγή της Βρετανίας στο ΔΝΤ για τη χορήγηση δανείου 3,9 δισ. δολαρίων. Αυτά τα σχέδια "μείναν στα χαρτιά" μετά από ένα τεράστιο κύμα αντιδράσεων των σιδηροδρομικών που είχαν μαζί τους όλη την κοινωνία. Η ιδιωτικοποίησή τους ξεκίνησε το 1993, επί Τζον Μέιτζορ, μέσω της διάσπασης σε 100 (!) ανεξάρτητες εταιρείες (για το τροχαίο υλικό, την οργάνωση δρομολογίων που νοίκιαζαν το τροχαίο υλικό, τις γραμμές, τις αποθήκες, τους σταθμούς, τη συντήρηση των γραμμών και των υποδομών, τη διαχείριση των σταθμών και ότι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς) που υπέγραφαν συμβόλαια με άλλες 2.000 (!) εταιρίες που λειτουργούσαν ως υπεργολάβοι.
Τα αποτελέσματα φάνηκαν γρήγορα. Απολύσεις ειδικευμένων εργαζομένων, χτύπημα του συνδικαλισμού, αυξήσεις στην τιμή των εισιτηρίων που έγιναν τα ακριβότερα στον κόσμο, περικοπές και κατάργηση δρομολογίων, μεγαλύτερο κόστος για το δημόσιο μέσω των επιδοτήσεων (4,52 δισ. ευρώ ετησίως) που κατέληγαν, μεταξύ άλλων, σε υψηλόβαθμα στελέχη των εταιρειών που προσέφεραν στους εαυτούς τους ετήσια μπόνους εκατομμυρίων βρετανικών λιρών, ανύπαρκτη συντήρηση του δικτύου και του τροχαίου υλικού με αποτέλεσμα τέσσερα δυστυχήματα (από το 1997 - 2002) με 49 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες. Το 2002, οι υποδομές του σιδηροδρομικού δικτύου μεταβιβάστηκαν στη δημόσια εταιρεία «Network Rail», δηλαδή το κοστοβόρο μέρος, ενώ το υπόλοιπο, το κερδοφόρο, παρέμεινε σε ιδιώτες.5
Ακριβώς το ίδιο μοντέλο ιδιωτικοποίησης εφαρμόστηκε και για τον ΟΣΕ. Κόπηκε σε κομμάτια (ΟΣΕ, ΕΡΓΟΣΕ, ΓΑΙΟΣΕ, ΤΡΑΙΝΟΣΕ), από 12.000 εργαζόμενους έπεσε στους 700, ξεπουλήθηκε με μυστική (!) σύμβαση το 2017 για 45 εκατομμύρια το κερδοφόρο κομμάτι της ΤΡΑΙΝΟΣΕ στην «Ferrovie dello Stato Italiane» που επιδοτείται με 50 εκατομμύρια το χρόνο, εκτοξεύτηκαν οι τιμές των εισιτηρίων σε ένα ιδιωτικό μονοπώλιο μετακίνησης με τρένο, καταργήθηκαν και μειώθηκαν δρομολόγια, γίνανε σκανδαλώδεις ΣΔΙΤ για να παίρνουν, αλλά να μην τα υλοποιούν, τα έργα συντήρησης ιδιώτες.
Γενικευμένη αγανάκτηση
Η οργή για τα εγκλήματα των ιδιωτικοποιήσεων και συγκεκριμένα για τους νεκρούς των Τεμπών, συνδέθηκε από την πρώτη στιγμή με τη γενικότερη εικόνα. Η πρώτη μεγάλη πανεργατική απεργία μετά τα Τέμπη έγινε μόλις μια βδομάδα αργότερα, στις 8 Μάρτη 2023 και ανέδειξε τις συνδέσεις.
Οι διεκδικήσεις των γυναικών ενώθηκαν με τα αιτήματα όλης της εργατικής τάξης. Από την εξέδρα της συγκέντρωσης στην πλατεία Κλαυθμώνος, κάτω από το πανό «Γυναίκες – Ζωή – Ελευθερία», χαιρέτησαν η Σταυρούλα Παπαδημητρίου, ο Παντελής Βαϊνάς και ο Δημήτρης Μπράτης εκ μέρους της ΑΔΕΔΥ, η Σέβη Στάικου από το ΕΚΑ, η Αργυρή Ερωτοκρίτου μέλος του ΓΣ της ΟΕΝΓΕ και της Κίνησης για την Απεργιακή 8 Μάρτη, η εκπρόσωπος από το Συντονιστικό της Κατάληψης στο Ρεξ, η Βασιλική Δεδούση από τις ταχυμεταφορές, η Κατερίνα Θωίδου, δημοτική σύμβουλος Νίκαιας.
Με χειροκρότημα και συνθήματα υποδέχτηκε το πλήθος την αντιπροσωπεία των σιδηροδρομικών που ανέβηκαν στην εξέδρα, εκ μέρους των οποίων μίλησαν ο Βασίλης Ζαβογιάννης, πρόεδρος Ένωσης Προσωπικού Τραινοσέ και ο πρόεδρος των Μηχανοδηγών Κώστας Γενηδούνιας. Κρατήθηκε ενός λεπτού σιγή στη μνήμη των θυμάτων της σύγκρουσης των Τεμπών. Τη συγκέντρωση συντόνιζαν η Mαργαρίτα Συγγενιώτου από την ΠΟΘΑ και η Ζαννέτα Λυσικάτου, μέλος του ΓΣ ΠΟΕΔΗΝ.6
Η ώθηση για να φτάσουμε στη συγκλονιστική 28 Φλεβάρη 2025 είχε δοθεί από την πρώτη βδομάδα μετά το έγκλημα των Τεμπών. Και οι συνδέσεις με τα άλλα μέτωπα της εργατικής αντίστασης τροφοδοτήθηκαν από τα αίσχη της Νέας Δημοκρατίας και τις κινητοποιήσεις που συνάντησαν και συναντούν.
Η σύνδεση με την 8 Μάρτη σαν επόμενο σταθμό εντάθηκε από τις συνεχείς κυβερνητικές απόπειρες να συκοφαντήσουν τους συγγενείς των θυμάτων των Τεμπών και ιδιαίτερα τις γυναίκες. Οι χυδαιότητες του Γεωργιάδη και του Βορίδη για την Καρυστιανού ήρθαν να δέσουν με τις «θεωρίες» του Βαρτζόπουλου για τις γυναίκες που είναι από τη φύση τους θύματα, αλλά και τη σπουδή του Μητσοτάκη να ακολουθήσει τον Τραμπ στις δηλώσεις ότι υπάρχουν μόνο δυο φύλα.
Ανάμεσα στις χιλιάδες των διαδηλωτών στο Σύνταγμα ήταν και τα πανό της Παλαιστινιακής Παροικίας και της Συμμαχίας Σταματήστε τον Πόλεμο-Αλληλεγγύη στην Παλαιστίνη. Το σύνθημα «Λευτεριά στην Παλαιστίνη» είναι ίσως το πιο γενικευμένο δίπλα στο αίτημα για δικαιοσύνη για τα θύματα των Τεμπών. Οι κραυγές «δολοφόνοι-δολοφόνοι», που συνόδευαν κάθε αναφορά στον Μητσοτάκη και τους υπουργούς του την ώρα των συλλαλητήριων στις 28 Φλεβάρη, είχαν αναφορά και στην ενοχή τους για τους νεκρούς των Τεμπών, αλλά και στη συνενοχή τους για τους δεκάδες χιλιάδες νεκρούς στη Γάζα. Όσες φορές και να τηρήσει υποκριτικά «ενός λεπτού σιγή» η κοινοβουλευτική ομάδα της Νέας Δημοκρατίας στη Βουλή για τα Τέμπη, τα χέρια του Μητσοτάκη είναι στιγματισμένα και από τη γενοκτονία των Παλαιστίνιων ύστερα από τους εναγκαλισμούς του με τον Νετανιάχου. Εναγκαλισμοί που δεν ήταν μόνο συμβολικοί όταν συναντήθηκαν, αλλά παραμένουν ενεργοί από την Ερυθρά Θάλασσα μέχρι την Κύπρο, τον Λίβανο και τη Συρία. Ο «άξονας» Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ έφτασε στο σημείο να αναπτυχθούν στρατιώτες του Ισραήλ στα αεροδρόμια της Κύπρου(!) και μόνο ύστερα από την κατακραυγή που ξεσηκώθηκε αποσύρθηκαν!7
Αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής οργής που χαρακτήρισε τη λαοθάλασσα στις 28 Φλεβάρη φέτος είναι και η καταγγελία των δολοφόνων της Πύλου. Η παρουσία μέσα στα συλλαλητήρια της ΚΕΕΡΦΑ και των προσφύγων που επέζησαν από το έγκλημα της Πύλου έδειξε χειροπιαστά αυτή τη διάσταση. Για να φτάσουμε σε αυτή την εικόνα, είχε προηγηθεί το μήνυμα των συγγενών των θυμάτων της Πύλου προς τους συγγενείς των θυμάτων των Τεμπών:
«Επιτροπή Συγγενών Θυμάτων του ναυαγίου της Πύλου-14/6/2023
Χαιρετισμός προς τους συγγενείς των θυμάτων των Τεμπών για τις συγκεντρώσεις στις 28 Φλεβάρη
Αγαπητοί συγγενείς των 57 ανθρώπων, φοιτητών και εργατών που έφυγαν από κοντά σας όταν συγκρούστηκαν τα τρένα στην Ελλάδα στις 28 Φλεβάρη ΕΙΜΑΣΤΕ ΜΑΖΙ ΣΑΣ!
Μοιραζόμαστε τον πόνο στη ψυχή και την καρδιά γιατί και οι δικοί μας αγαπημένοι στο πλοίο Αδριάνα στην Πύλο χάθηκαν. Τα δάκρυα μας δεν σταμάτησαν δύο χρόνια τώρα. Σας αισθανόμαστε σαν δικούς μας ανθρώπους.
Είμαστε μανάδες, αδέλφια, παιδιά των 750 μεταναστών που έβαλαν τα όνειρα τους για μια καλύτερη ζωή σε ένα πλοίο που βούλιαξε στη Μεσόγειο. Οι μητέρες, οι πατέρες, τα αδέλφια των θυμάτων από το Πακιστάν, την Συρία, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη ενώνουν το θρήνο τους στις 28 Φλεβάρη μαζί σας.
Ενώνουμε και τη φωνή μας μαζί σας για δικαιοσύνη, για να τιμωρηθούν οι δολοφόνοι. Για να μας δοθεί επιτέλους η απάντηση: Πού είναι οι άνθρωποι μας, ποιοι μας λένε ψέματα;
Δεν μετράνε οι ζωές όλων των ανθρώπων; Οι ζωές των μεταναστών δεν μετράνε; Το συλλυπητήρια μας σε όλους σας. Και στην οικογένεια του Μια Μοχαμαντ Ιντρίς, του μετανάστη εργάτη από το Μπαγκλαντές που έσβησε μέσα στο τρένο των Τεμπών. Σε όλο τον πλανήτη σπέρνουν το φόβο, το μίσος. Οι κυβερνήσεις μας θέλουν να δουλεύουμε σαν σκλάβοι στην Ευρώπη και την Αμερική αλλά μας καταδιώκουν στα σύνορα, μας κλείνουν σε στρατόπεδα και η ακροδεξιά που ανεβαίνει δολοφονεί στους δρόμους.
Γι αυτό και εμείς θα σταθούμε παγκόσμια απέναντι στην αδικία, τους πολέμους, το ρατσισμό και στις 22 Μάρτη θα κινητοποιηθούμε παντού. Ευχαριστούμε για στήριξη σας. Μοιραζόμαστε τον ίδιο πόνο.
Ας κάνουμε τα δάκρυα μας θάλασσα οργής για την αδικία που σκοτώνει τα παιδιά μας. Καλή δύναμη, καλή δικαίωση στον αγώνα σας».8
Έτσι φτάσαμε η 28 Φλεβάρη να θυμίζει τα λόγια της Ρόζας Λούξεμπουργκ για τη Μαζική Απεργία:
«Τη μια στιγμή γίνεται ένα μεγάλο κύμα που σαρώνει όλη τη χώρα, την άλλη χωρίζεται σε ένα γιγάντιο δίκτυο από αναρίθμητα μικρά ρυάκια. Τώρα αναβλύζει από το έδαφος σαν δροσερή πηγή, μετά χάνεται κάτω από τη γη. Πολιτικές και οικονομικές απεργίες, μαζικές απεργίες και αποσπασματικές απεργίες, συμβολικές απεργίες και μαχητικές απεργίες διαρκείας, γενικές κλαδικές απεργίες και τοπικές απεργίες, ειρηνικοί διεκδικητικοί αγώνες για αυξήσεις και αιματηρές συγκρούσεις στα οδοφράγματα - όλα αυτά διαπερνούνται, συμβαίνουν παράλληλα, διασταυρώνονται, είναι μια θάλασσα φαινομένων που ακατάπαυστα κινούνται, αλλάζουν».9
Οι διαδηλώσεις για τα Τέμπη στις 26 Γενάρη ενώθηκαν με τις απεργίες των νοσοκομειακών και των εκπαιδευτικών ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις με τα «Ωνάσεια» στα σχολεία και τις «χορηγίες» στα νοσοκομεία που κατεδαφίζει ο Γεωργιάδης, έγιναν κοινό ποτάμι με τα αντιρατσιστικά συλλαλητήρια που δεν αφήνουν την κυβέρνηση να φορτώσει το ναυάγια της Πύλου στους επιζώντες πρόσφυγες, πήραν δύναμη από τις διαδηλώσεις ενάντια στη βία σε βάρος των γυναικών.
Συστημική αστάθεια
Όλα αυτά παίρνουν μεγαλύτερες πολιτικές διαστάσεις καθώς συμβαίνουν μέσα σε συνθήκες όπου οι από πάνω δεν μπορούν να συνεχίσουν να κυβερνούν όπως παλιά. Η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας μπαίνει στην πιο μεγάλη κρίση της την ώρα που η αποσταθεροποίηση είναι στην ημερήσια διάταξη σε διεθνή κλίμακα. Σε άλλες σελίδες αυτού του περιοδικού ο Σωτήρης Κοντογιάννης γράφει για την προεδρία του Τραμπ και τις αναταράξεις που προκαλεί η προσπάθειά του να αντιστρέψει την φθορά της ηγεμονίας του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, ενώ ο Νίκος Λούντος αναλύει την κατάσταση στη Μέση Ανατολή μετά την κατάρρευση του Άσαντ στη Συρία. Σε ένα τέτοιο διεθνές περιβάλλον περιδινίζεται και ο ελληνικός καπιταλισμός και οι συνέπειες από τις προσπάθειες της ΕΕ να αναβαθμιστεί στρατιωτικά είναι σκληρές.
Όσο κι αν προσπαθεί ο Μητσοτάκης να εμφανιστεί ως πρωτοπόρος στην εκστρατεία για να αποκτήσει η ΕΕ ένα «Ταμείο Ανάκαμψης» για πολεμικούς εξοπλισμούς, η αλήθεια είναι ότι η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή εμπλοκή στην Ουκρανία μόνο πρόσθετα βάρη φέρνει χωρίς κανένα αντάλλαγμα για την ελληνική συμμετοχή. Τα μνημονιακά δεσμά για την εξασφάλιση πλεονασμάτων του προϋπολογισμού για εξυπηρέτηση του χρέους δεν χαλαρώνουν, αντίθετα μπαίνουν σε πιο δύσκολη φάση. Και πάνω σε αυτά έρχονται οι πιέσεις για συμμετοχή με στρατό σε μια «ειρηνευτική δύναμη» στην Ουκρανία. Η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας πάνω στη πιο δύσκολη στιγμή της μόνο χειρότερα έχει να φέρει. Μιλώντας στη Βουλή μετά τη θύελλα της 28 Φλεβάρη, ο Μητσοτάκης δεν είχε περιθώριο να υποσχεθεί, έστω υποκριτικά, περισσότερα λεφτά για την ασφάλεια των σιδηρόδρομων. Η πιο συγκεκριμένη δέσμευσή του ήταν για… κατάργηση της μονιμότητας στο δημόσιο!
Αυτά είναι τα αδιάψευστα σημάδια για το βάθος της κρίσης στο στρατόπεδο των από πάνω. Μια άρχουσα τάξη που δεν αφήνει κανένα περιθώριο στη λαομίσητη κυβέρνησή της να ελιχθεί.
Το χρέος της Αριστεράς
Το πραγματικό ζήτημα είναι τι πρέπει να κάνει η Αριστερά για να αξιοποιήσει αυτό το συσχετισμό κρίσης των από πάνω και ξεσηκωμού από τα κάτω.
Ασφαλώς, το πρώτο πράγμα είναι να εγκαταλείψει τις θεωρίες περί «αρνητικού συσχετισμού δυνάμεων». Όταν πριν από δυο περίπου χρόνια η Νέα Δημοκρατία έπαιρνε το 41% στις βουλευτικές εκλογές, η Εργατική Αλληλεγγύη ήταν μοναχική εξαίρεση στην επιμονή της ότι εκείνη η νίκη ήταν επιφανειακή. Επικρατούσαν τότε οι αντιλήψεις ότι «τώρα δεν μας παίρνει», ρητά διατυπωμένες από την ηγεσία του ΚΚΕ και ακόμα πιο ρητά υλοποιημένες από την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ που έτρεχε να φέρει έναν Κασσελάκη στην κορυφή της. Η εργατική τάξη από τα κάτω διέψευσε εκείνες τις δεξιές προσαρμογές και αυτό είναι το υπόβαθρο για την κρίση που διαπερνά την κοινοβουλευτική αριστερά.
Ωστόσο, δεν αρκεί μια φραστική προσαρμογή, όπως ήδη συμβαίνει, με εγκατάλειψη των θεωριών περί «παντοδυναμίας του Μητσοτάκη» και υιοθέτηση του αιτήματος του κόσμου για ανατροπή της κυβέρνησης. Δεν αρκεί μια πρόταση δυσπιστίας στην κυβέρνηση μέσα στη Βουλή. Χρειάζονται αλλαγές σε δυο επίπεδα.
Το πρώτο είναι το πρόγραμμα της ανατροπής. Η εργατική τάξη, μέσα από τις μάχες που έδωσε και δίνει, έχει διαμορφώσει αιτήματα που προχωράνε πέρα από μια αλλαγή κυβέρνησης. Όπως τα διατύπωσε η ανακοίνωση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος μετά την Πανεργατική της 28 Φλεβάρη:
«Οργανώνουμε τη συνέχεια και την κλιμάκωση της πάλης με όλα τα αιτήματα που έχουν αναδείξει οι αγώνες της εργατικής τάξης και μπορούν να επιβάλλουν τη δικαίωση:
• Τέρμα στις φονικές ιδιωτικοποιήσεις. Κρατικοποίηση των τρένων χωρίς αποζημίωση για την HellenicTrain και κάτω από τον έλεγχο των εργατών. Οι σιδηροδρομικοί που προειδοποιούσαν για την ασφάλεια των δρομολόγιων μπορούν και πρέπει να κάνουν κουμάντο και όχι οι κερδοσκόποι. Το ίδιο ισχύει για τους ήρωες της Υγείας και για τους εκπαιδευτικούς. Δημόσια και δωρεάν Υγεία και Παιδεία και όχι «χορηγούς» και «Ωνάσεια».
• Τέρμα στις σεξιστικές διακρίσεις και επιθέσεις. Η απελευθέρωση των γυναικών, των ΛΟΑΤΚΙ, των Τρανς είναι υπόθεση όλης της εργατικής τάξης. Οι υπουργοί του Μητσοτάκη που βρίζουν τις Μητέρες των Τεμπών είναι οι ίδιοι που θέλουν τις γυναίκες φορτωμένες με τα βάρη της οικογένειας για την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού που εκμεταλλεύονται. Όλες/ολοι/όλα μαζί θα τους ανατρέψουμε.
• Τέρμα στις ρατσιστικές πολιτικές που θέλουν να στρέψουν την οργή μας ενάντια σε πρόσφυγες και μετανάστες. Τις δουλειές και τα μεροκάματά μας τα ρημάζουν τα Μνημόνια, οι τραπεζίτες και οι καπιταλιστές μαζί με την κυβέρνηση που τους υπηρετεί και όχι οι πρόσφυγες και μετανάστες. Σύνορα ανοιχτά για την προσφυγιά, όχι στην ΕΕ-φρούριο.
• Τέρμα στους εξοπλισμούς και την πολεμική εμπλοκή δίπλα στο ΝΑΤΟ, τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Οι γυναίκες της Παλαιστίνης με την αλύγιστη αντίστασή τους είναι πρωτοπορία και για τις χαροκαμένες των Τεμπών και για τις προσφύγισσες της Πύλου. Μαζί διαδηλώνουμε και στις 8 Μάρτη και στις 22 Μάρτη, τη διεθνή μέρα δράσης ενάντια στον ρατσισμό και τον πόλεμο.
Τώρα είναι η ώρα για να δυναμώσουμε την Αριστερά της Ανατροπής, την Αριστερά της εργατικής επανάστασης και του Σοσιαλισμού. Για να κάνουμε την ανατροπή της κυβέρνησης των δολοφόνων αφετηρία για την ανατροπή του συστήματος της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης. Για μια κοινωνία όπου η εργατική τάξη έχει την εξουσία και τον έλεγχο ώστε να βάζει τις ζωές πάνω από τα κέρδη».10
Το δεύτερο επίπεδο αλλαγών έχει να κάνει με τη στρατηγική και την ταχτική. Η ορμητική εισβολή της εργατικής τάξης στο προσκήνιο στις 28 Φλεβάρη υποχρέωσε ηγεσίες να αναθεωρήσουν αντιλήψεις περί ξεχωριστών συγκεντρώσεων. Στο μεγαλειώδες εκείνο συλλαλητήριο καμιά ηγεσία δεν τόλμησε να επαναλάβει το λάθος άλλοι να καλούν στο Σύνταγμα, άλλοι στα Προπύλαια και άλλοι αλλού. Αυτό είναι ένα βήμα μπροστά. Αλλά η προέκτασή του δεν είναι η λογική του «Λαϊκού Μετώπου» όπου ενώνονται δυνάμεις πάνω από τάξεις.11 Είναι η παράδοση του Ενιαίου Μετώπου που μας δίδαξε η Τρίτη Διεθνής στην επαναστατική της περίοδο. Ενώνουμε τις δυνάμεις της εργατικής τάξης πιέζοντας τις ρεφορμιστικές ηγεσίες να μπουν στο δρόμο του αγώνα και με κάθε τέτοιο βήμα επιβεβαιώνουμε ότι ο δρόμος προς τη νίκη περνάει από τη μαζική δράση και όχι από τις κοινοβουλευτικές προσδοκίες.
Την παράδοση αυτή θυμίζαμε μέσα από τις σελίδες αυτού του περιοδικού.12
Όλα τα πρώτα συνέδρια της Τρίτης Διεθνούς κυριαρχήθηκαν από τις συζητήσεις για τις σχέσεις ανάμεσα στους επαναστάτες και τους ρεφορμιστές.
Στην Ιταλία, μετά τη νίκη της επανάστασης στη Ρωσία και την άθλια στάση του Σοσιαλιστικού Κόμματος στη διάρκεια της «Κόκκινης Διετίας» 1919-1920, όταν οι εργάτες προχώρησαν σε μαζικές καταλήψεις των εργοστασίων αλλά το Σοσιαλιστικό Κόμμα δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων, μεγάλο τμήμα της Αριστεράς προχώρησε στην ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Την ηγεσία ανέλαβε ο Αμαντέο Μπορντίγκα, ο οποίος έχει μείνει στην ιστορία σαν κορυφαίο παράδειγμα για τα τραγικά αδιέξοδα που προκαλεί ο σεχταρισμός.
Ο Μπορντίγκα είχε πίσω του σπουδαία δράση, χάρη στην οποία αναδείχθηκε στην ηγεσία του νέου κόμματος. Όσο ξεκάθαρος, όμως, ήταν για την αναγκαιότητα της ρήξης με τον ρεφορμισμό, άλλο τόσο αποδείχθηκε μπερδεμένος στην αντιμετώπισή του στη συνέχεια. Με την Ιταλία να βρίσκεται στα πρόθυρα της επικράτησης του φασισμού το 1922, ο Μπορντίγκα διακήρυξε τον Μάη του 1921: «Οι φασίστες και οι σοσιαλδημοκράτες δεν είναι παρά δυο πλευρές του ενιαίου αυριανού εχθρού».
Με βάση αυτή την ανοησία, το PCI αρνήθηκε να συνεργαστεί με το αντιφασιστικό κίνημα Arditti del Popolo, γιατί θεωρούσε ότι ήταν μια «συνομωσία» του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Η σεχταριστική πολιτική δεν επέτρεψε στο ΚΚ να αξιοποιήσει τις αντιφάσεις των ρεφορμιστών και να συσπειρώσει αποτελεσματικά τον κόσμο που ήθελε να συγκρουστεί με τους φασίστες. Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια ώστε η νέα ηγετική ομάδα γύρω από τον Γκράμσι να περιθωριοποιήσει τον σεχταρισμό με τις περιβόητες «Θέσεις της Λυών».
Δεν πρέπει κανείς να νομίσει ότι ο Γκράμσι ήταν λιγότερο ξεκάθαρος από τον Μπορντίγκα για το ρόλο των ρεφορμιστών. Ο Γκράμσι ήταν αυτός που παρομοίωσε τους ρεφορμιστές με έναν κάστορα που αυτοευνουχίζεται επειδή οι κυνηγοί θέλουν να τον πιάσουν για να αποκτήσουν τα αρχίδια του για φαρμακευτική χρήση.
Ο Λένιν και ο Τρότσκι προσπαθούσαν μέσα από τις εργασίες της Τρίτης Διεθνούς να αναδείξουν τη σημασία της τακτικής του Ενιαίου Μετώπου για την αντιμετώπιση του ρεφορμισμού. Τον Μάρτη του 1922, ο Τρότσκι γράφει ένα σχετικό κείμενο που προοριζόταν για τους συντρόφους του γαλλικού τμήματος. Εκεί απαντάει βήμα-βήμα στις αντιρρήσεις ανυπόμονων επαναστατών τύπου Μπορντίγκα που έβλεπαν μόνο την αστική πλευρά των ρεφορμιστικών κομμάτων.
Ξεκινάει τονίζοντας την ανάγκη για συγκρότηση των επαναστατών σε ξεχωριστό κόμμα, σε ιδεολογική και οργανωτική ρήξη με τους ρεφορμιστές «οι οποίοι δεν αγωνίζονται για την προλεταριακή επανάσταση, δεν διαθέτουν ούτε τη δυνατότητα ούτε την επιθυμία για προετοιμασία των μαζών για επανάσταση και που με την όλη συμπεριφορά τους εμποδίζουν αυτό το έργο». Αλλά επιμένει ότι στόχος ενός τέτοιου επαναστατικού κομμουνιστικού κόμματος είναι να κερδίσει την πλειοψηφία της εργατικής τάξης για να οδηγήσει το προλεταριάτο στην κατάκτηση της εξουσίας.
Με βάση αυτόν τον στόχο, «όποιο κόμμα αντιπαραθέτει τον εαυτό του μηχανιστικά στην ανάγκη της εργατικής τάξης για ενότητα στη δράση, θα καταδικαστεί οπωσδήποτε στα μυαλά των εργατών. Επομένως, το ζήτημα του ενιαίου μετώπου δεν είναι ούτε από άποψη αφετηρίας ούτε από άποψη ουσίας ένα ζήτημα που αφορά τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ της κομμουνιστικής και της σοσιαλιστικής κοινοβουλευτικής ομάδας, ή μεταξύ των κεντρικών επιτροπών των δυο κομμάτων …όσοι δεν κατανοούν αυτό το καθήκον βλέπουν το [επαναστατικό] κόμμα απλά σαν προπαγανδιστικό όμιλο και όχι σαν οργάνωση για μαζική δράση».13
Στη συνέχεια, αντιμετωπίζει το ερώτημα αν το ενιαίο μέτωπο απευθύνεται και στις ρεφορμιστικές ηγεσίες και ξεκαθαρίζει ότι «Οι ρεφορμιστές φοβούνται το επαναστατικό δυναμικό του μαζικού κινήματος. Η αγαπημένη τους αρένα είναι το βήμα της Βουλής, τα γραφεία των συνδικάτων, οι επιτροπές μεσολάβησης, οι διάδρομοι των υπουργείων. Εμείς αντίθετα ενδιαφερόμαστε, πέρα από όλα τα άλλα, να σύρουμε τους ρεφορμιστές έξω από τα καταφύγιά τους και να τους τοποθετήσουμε δίπλα μας μπροστά στα μάτια των αγωνιζόμενων μαζών. Με σωστή τακτική μόνο κερδισμένοι θα βγούμε από αυτό. Ένας κομμουνιστής που αμφιβάλει ή το φοβάται αυτό μοιάζει με κολυμβητή που έχει εγκρίνει τις θέσεις για την καλύτερη μέθοδο κολύμβησης αλλά δεν τολμάει να πέσει στο νερό».
Και τέλος επανέρχεται στην ανεξαρτησία των επαναστατών: «Συμμετέχουμε σε ενιαία μέτωπα, αλλά ούτε στιγμή δεν διαλυόμαστε σε αυτά. Λειτουργούμε μέσα στο ενιαίο μέτωπο σαν ξεχωριστό σώμα. Ακριβώς μέσα στη διαδρομή του αγώνα οι πλατιές μάζες πρέπει να μάθουν από την εμπειρία τους ότι εμείς παλεύουμε καλύτερα από τους άλλους, ότι βλέπουμε πιο καθαρά από τους άλλους, ότι είμαστε πιο τολμηροί και αποφασιστικοί. Με αυτό τον τρόπο θα φέρουμε πιο κοντά την ώρα του ενιαίου επαναστατικού μετώπου κάτω από αδιαμφισβήτητη κομμουνιστική ηγεσία».
Το μαζικό κίνημα που ξεδιπλώνεται ορμητικά δυο χρόνια μετά το έγκλημα των Τεμπών «μας τραβάει από το μανίκι» να κάνουμε πράξη αυτή την επαναστατική παράδοση και να φτάσουμε από το ¨Έγκλημα στην Τιμωρία.
Σημειώσεις
1. Γιώργος Πίττας, Συλλαλητήρια Απελευθέρωσης, Εργατική Αλληλεγγύη, Έκτακτο φύλλο, 1 Μάρτη 2025, https://ergatiki.gr/article.php?id=36346&issue=1661
2. Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, ανακοίνωση 28 Φλεβάρη 2025, https://www.efsyn.gr/politiki/antipoliteysi/464665_sek-erhetai-i-ora-tis-anatropis
3. Γιώργος Ράγκος, Τέρμα στα εγκλήματα των ιδιωτικοποιήσεων, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο162, Γενάρης-Φλεβάρης 2024, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1460&issue=162#gsc.tab=0
4. https://www.tanea.gr/2010/09/10/greece/ektroxiasmos-9-5-dis-eyrw-gia-ton-ose
5. Γιώργος Ράγκος, Κρατικοποιήσεις χωρίς αποζημίωση, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο 158, Μάης-Ιούνης 2023, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1418&issue=158#gsc.tab=0
6. Λένα Βερδέ, Γιώργος Πίττας, Πανεργατική 8 Μάρτη, ατέλειωτο ποτάμι, Εργατική Αλληλεγγύη Νο1563, 15 Μάρτη 2023, https://ergatiki.gr/article.php?id=27198&issue=1563
7. https://www.youtube.com/watch?v=P-eoAy9AQ0Y
8. https://www.facebook.com/photo?fbid=1029634222539837&set=a.462777259225539
9. Ρόζα Λούξεμπουργκ, Μαζική απεργία
10. Κάτω η κυβέρνηση των δολοφόνων, έκτακτη έκδοση της Εργατικής Αλληλεγγύης 1 Μάρτη 2025, https://ergatiki.gr/article.php?id=36346&issue=1661
11. Για τα όρια της Λαϊκομετωπικής πολιτικής βλέπε Ντενί Γκοντάρ, Γαλλία: Aντίσταση στη φασιστική απειλή, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο166, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2024, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1499&issue=166#gsc.tab=0
12. Πάνος Γκαργκάνας, Η επαναστατική παράδοση απέναντι στον ρεφορμισμό, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο128, Μάης-Ιούνης 2018, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1056&issue=128#gsc.tab=0
13. Leon Trotsky, The first five years of the communist international, volume 2, Pathfinder press, New York 1972, σελίδες 91-109: On the united front.