Εξώφυλλο του τευχους 100
Ο Σωτήρης Κοντογιάννης στέκεται στην επικαιρότητα της θεωρίας του Λένιν για να κατανοήσουμε τους πολέμους της εικοσαετίας.
Η Δύση πανηγύριζε. Ο Ψυχρός Πόλεμος, έλεγαν, είχε κλείσει θριαμβευτικά. Η δημοκρατία είχε συντρίψει τον κομμουνισμό. Η ελευθερία είχε νικήσει τον αυταρχισμό. Η απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος που κατάτρεχε τον κόσμο εδώ και μισό αιώνα, έγραφαν οι εφημερίδες, θα γινόταν τώρα επιτέλους παρελθόν. Η Διεθνής Κοινότητα, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), η Διάσκεψη για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ) και οι αντίστοιχοι διακρατικοί οργανισμοί δηλαδή, θα έκλειναν τώρα, σταδιακά την μια μετά την άλλη τις παλιές εστίες. Μπροστά μας αναδυόταν ένας καινούργιος κόσμος, ένας κόσμος συνεννόησης, αφοπλισμού και ειρήνης.
Η Αριστερά συμμεριζόταν ουσιαστικά αυτή την εικόνα, αν και (συχνά αλλά όχι πάντα) με αρνητικό τρόπο. Απαλλαγμένες από τις πιέσεις του "αντιπάλου δέους" οι ΗΠΑ, έλεγε, θα μπορούσαν τώρα ανενόχλητες να επιβάλλουν τα συμφέροντά τους σε ολόκληρο τον πλανήτη. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε πράγματι τελειώσει αλλά αυτό που ερχόταν τώρα ήταν η απόλυτη, καταθλιπτική επιβολή της "ιμπεριαλιστικής ειρήνης" των νικητών. "Στην Ελλάδα", γράφαμε την εποχή εκείνη, "για το μεγαλύτερο μέρος της αριστεράς, τα συνθήματα ‘Έξω από το ΝΑΤΟ', ή ‘Έξω από την ΕΟΚ' θεωρήθηκαν ξεπερασμένα. Πιστεύοντας μια προηγούμενη περίοδο ότι ο αντιμπεριαλιστικός πόλος ήταν η ΕΣΣΔ, μετά την κατάρρευσή της πέρασαν στην προσαρμογή. Τώρα πια η πίεση στους διεθνείς ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς έμοιαζε να είναι η μόνη λύση. Για κάποιους αυτό έχει προχωρήσει ακόμα περισσότερο. Σημαίνει την υποστήριξη της επέμβασης του ΝΑΤΟ, της ΕΟΚ, του ΟΗΕ γιατί δεν έχουν τίποτα άλλο να πιστέψουν".1
Σήμερα, δυο δεκαετίες μετά, οι προβλέψεις για ειρήνη, συνεννόηση και αφοπλισμό μοιάζουν με κακόγουστο ανέκδοτο. Τον Αύγουστο του 1990, δέκα μόλις μήνες μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου ο πρόεδρος Τζορτζ Μπους (ο πρεσβύτερος) έστειλε τα αμερικανικά βομβαρδιστικά να ισοπεδώσουν το Ιράκ. Ο απολογισμός της "Καταιγίδας της Ερήμου" – όπως ονόμασαν τα αμερικανικά επιτελεία τις πολεμικές τους επιχειρήσεις – μετέτρεψε μεγάλα κομμάτια του Ιράκ σε σωρό από ερείπια και άφησε πίσω της πάνω από 100.000 νεκρούς.
Το ΝΑΤΟ αντί να ακολουθήσει το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και να αυτοδιαλυθεί, επεκτάθηκε και αναβαθμίστηκε. Τον Μάρτη του 1999 τα νατοϊκά βομβαρδιστικά χτύπησαν την Σερβία: ήταν η πρώτη του στρατιωτική επιχείρηση στις πέντε δεκαετίες από την ίδρυση του. Δυο χρόνια αργότερα ξέσπασε ο "πόλεμος κατά της τρομοκρατίας". Τον Οκτώβρη του 2001 αμερικανικά βομβαρδιστικά έπληξαν την Καμπούλ, το Κανταχάρ, το Τζαλαλαμπάντ και άλλες πόλεις και περιοχές του Αφγανιστάν. Τον Μάρτη του 2003 επιτέθηκαν στο Ιράκ. Αμερικανικά, Βρετανικά, Γαλλικά – ακόμα και Ελληνικά στην περίπτωση του Αφγανιστάν – στρατεύματα εγκαταστάθηκαν μέσα στα επόμενα χρόνια σαν στρατός κατοχής και στις δυο χώρες. Λίγο αργότερα ήρθε η κρίση της Γεωργίας, με πρωταγωνιστή αυτή τη φορά τη Ρωσία, που απάντησε στις υπόγειες προσπάθειες του ΝΑΤΟ να επεκταθεί στην αυλή της με τα όπλα.
Ιμπεριαλισμός, το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού
Για να κατανοήσει κανείς γιατί το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αντί να θάψει απογείωσε τους ανταγωνισμούς, χρειάζεται να γυρίσει πίσω στην εποχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και τη μαρξιστική θεωρία για τον ιμπεριαλισμό. Ο πόλεμος εκείνος είχε διαιρέσει βαθιά την αριστερά της εποχής. Η ηγεσία του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD) διακήρυξε ότι το σύνθημα "προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε" ίσχυε μόνο στους καιρούς της ειρήνης και έτρεξε να στηρίξει τον "αγώνα για τα δίκαια της πατρίδας". Και το ίδιο ακριβώς έκαναν και οι ηγεσίες των περισσότερων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων της Ευρώπης. Αυτή η προδοσία του διεθνισμού συνοδεύτηκε από τις θεωρίες του "υπεριμπεριαλισμού": ο μιλιταρισμός, ο αγώνας δρόμου των εξοπλισμών και ο πόλεμος, έλεγε ο Καρλ Κάουτσκι, ο εμπνευστής της θεωρίας, σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα του γερμανικού SPD Neue Zeit2 δεν είναι ουσιαστικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, αλλά υπολείμματα του παρελθόντος. Αργά ή γρήγορα οι ισχυρές χώρες θα σχημάτιζαν ένα "καρτέλ" μέσα από το οποίο θα μοίραζαν τον κόσμο και θα έλεγχαν τους ανταγωνισμούς τους – όπως έκαναν οι μεγάλες επιχειρήσεις όταν μοίραζαν μεταξύ τους την αγορά, για να αποφύγουν τον πόλεμο των τιμών. Οι ομοιότητες με τις "σύγχρονες" θεωρίες της "ειρήνης των διεθνών οργανισμών" είναι πάνω από εμφανείς.
Το βάρος της υπεράσπισης του διεθνισμού έπεσε στους επαναστάτες – στη Ρόζα Λούξεμπουργκ, τον Τρότσκι, τον Λένιν και τους συντρόφους του στο κόμμα των Μπολσεβίκων. Ο πόλεμος, εξηγούσαν, είναι το προϊόν της ανάπτυξης του καπιταλισμού και όχι κάποιας λοξοδρόμησης από τις αρχές του "ελεύθερου εμπορίου", όπως έγραφε ο Κάουτσκι. Ο παγκόσμιος πόλεμος δεν θα ήταν "Ο πόλεμος που θα τέλειωνε τους πολέμους", όπως έγραφε στο διάσημο μπεστ σέλερ της εποχής ο H.G.Wells, αλλά ο πρώτος μεγάλος πόλεμος της εποχής του ιμπεριαλισμού.
Ο Μαρξ περιέγραφε τον καπιταλισμό σαν ένα σύστημα "συσσώρευσης για την συσσώρευση". Στο Κεφάλαιο κοροϊδεύει τους καπιταλιστές, ότι έχουν αναγάγει την τυφλή συσσώρευση σε "θείο νόμο": "Συσσωρεύετε, συσσωρεύετε! Ιδού ο Μωυσής και οι προφήτες".3 Αυτή, όμως, η μανία για συσσώρευση έχει σαν αποτέλεσμα την ολοένα και μεγαλύτερη συγκέντρωση του κεφάλαιου σε "λίγα χέρια". Τα ισχυρά κεφάλαια αναπτύσσονται με μεγάλη ταχύτητα, πρώτον γιατί τα κέρδη τους τους δίνουν τη δυνατότητα να κάνουν μεγάλες επενδύσεις και δεύτερον γιατί καταφέρνουν να απορροφήσουν τους πιο καθυστερημένους ανταγωνιστές τους, που οδηγούνται στην χρεοκοπία. "Από αυτή τη διαδικασία, όπως υποστηρίζει ο Λένιν, προέρχεται η εμφάνιση του μονοπωλιακού και χρηματιστικού κεφαλαίου. Οι συγκρούσεις που κορυφώθηκαν στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι έκφραση αυτών των διαδικασιών".4
Ο Λένιν5 αναφέρει πέντε βασικά χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού: την ανάπτυξη του μονοπωλιακού κεφάλαιου, την ανάπτυξη του χρηματιστικού κεφάλαιου, την τάση για εξαγωγή κεφαλαίων αντί για εξαγωγή εμπορευμάτων, τη δημιουργία πολυεθνικών επιχειρήσεων και το μοίρασμα του κόσμου ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις. Αυτή η ανάλυση έχει κακοποιηθεί βάναυσα από τον σταλινισμό, όμως συνεχίζει να έχει ιδιαίτερη σημασία. Όπως γράφαμε, "αποτελεί τη βάση για οποιαδήποτε ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας για τον ιμπεριαλισμό".6
Ο Μπουχάριν, ένας από τους μεγάλους θεωρητικούς του Μπολσεβίκικου κόμματος που εκτελέστηκε το 1938 στις δίκες της Μόσχας από τον Στάλιν (αφού είχε πρώτα συμμαχήσει για λίγο μαζί του) προχώρησε την ανάλυση του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό ένα βήμα παρακάτω. Ο Λένιν επικέντρωνε την προσοχή του στον ρόλο που έπαιζε η συγκέντρωση του κεφάλαιου στο εσωτερικό των ιμπεριαλιστικών χωρών. Ο Μπουχάριν, αντίθετα, εξέτασε τον ιμπεριαλισμό από την σκοπιά ενός διεθνούς συστήματος. Ο ιμπεριαλισμός, έλεγε, χαρακτηρίζεται από δυο τάσεις, που βρίσκονται σε μόνιμη αντίφαση και σύγκρουση μεταξύ τους.
Η πρώτη είναι αυτή που ονόμαζε η τάση προς τον "κρατικό καπιταλισμό". Με την συγκέντρωση και την συγκεντροποίηση του κεφαλαίου δημιουργούνται τεράστιες μονάδες που έχουν πολύ μεγάλο ειδικό βάρος για την εθνική οικονομία. Όταν η Τζένεραλ Μότορς (GM) βήχει, έλεγε ένα παλιό ρητό, η Αμερική τρέμει. Αν καταρρεύσει μια επιχείρηση με το μέγεθος της GM κινδυνεύει να συμπαρασύρει ολόκληρη την αμερικανική οικονομία στην άβυσσο. Για αυτό έτρεξε ο Ομπάμα να την διασώσει (μαζί με την Chrysler και την Ford) το 2009. Και αντίστροφα, όμως, η δύναμη αυτών των επιχειρήσεων είναι τεράστια – κυριολεκτικά μπορούν να "ανεβάζουν και να κατεβάζουν κυβερνήσεις". Αυτό που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο καπιταλισμό δεν είναι μόνο η συγκέντρωση του κεφάλαιου αλλά και η συγχώνευσή του με το ίδιο το κράτος. Για αυτό έκανε λόγο για "κρατικό καπιταλισμό" ο Μπουχάριν.
Ταυτόχρονα, όμως, οι επιχειρήσεις αυτές γίνονται σιγά σιγά υπερβολικά μεγάλες για την εθνική τους οικονομία. Απ' αυτό προκύπτει η δεύτερη τάση, η τάση προς την διεθνοποίηση του κεφάλαιου: οι επιχειρήσεις αναζητούν όχι μόνο πρώτες ύλες και ημικατεργασμένα προϊόντα στο εξωτερικό αλλά και αγορές, δάνεια και ευκαιρίες για επενδύσεις.
"Αυτές οι δυο τάσεις βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων... σπρώχνει προς μια ενιαία παγκόσμια οικονομία ενώ στα πλαίσια των ξεχωριστών (εθνικών) οικονομιών οι τράπεζες, οι βιομηχανίες και τελικά το κράτος συντονίζονται".7 Το αποτέλεσμα είναι η ανύψωση του ανταγωνισμού από το οικονομικό επίπεδο στο γεωπολιτικό: η αστάθεια και ο πόλεμος είναι εγγενή χαρακτηριστικά του καπιταλισμού της εποχής του ιμπεριαλισμού. Όπως έγραφε ο ίδιος ο Μπουχάριν, "ο αγώνας ανάμεσα σε κρατικά καπιταλιστικά τραστ κρίνεται κύρια από τους συσχετισμούς των στρατιωτικών τους δυνάμεων, γιατί η στρατιωτική ισχύς μιας χώρας αποτελεί το τελευταίο καταφύγιο των ανταγωνιζομένων εθνικών καπιταλιστικών ομάδων" .8
"Ο καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός", συνόψιζε σε μια πρόσφατη εισήγησή του ο Άλεξ Καλλίνικος, "είναι αυτό που προκύπτει όταν ο οικονομικός και ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός αλληλοσυνδέονται μεταξύ τους, γίνονται ένα. Κατ' αρχήν ο οικονομικός ανταγωνισμός, ο ανταγωνισμός για τις αγορές, ανάμεσα στις επιχειρήσεις είναι, όπως δείχνει ο Μαρξ, η βασική προωθητική δύναμη του καπιταλιστικού συστήματος. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, όμως, αυτός ο οικονομικός ανταγωνισμός αρχίζει να συνδέεται με τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό, με τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα διαφορετικά κράτη για την εδαφική κυριαρχία. Οι επιχειρήσεις αρχίζουν να στρέφονται προς τα κράτη τους αναζητώντας την στήριξή του στους ανταγωνισμούς τους στις διεθνείς αγορές με τις ξένες εταιρείες. Ταυτόχρονα, όμως, και τα κράτη, για να μπορούν να διατηρούν μια ισχυρή στρατιωτική μηχανή, αναγνωρίζουν ότι έχουν ανάγκη έναν ισχυρό καπιταλισμό".9
Ο ιμπεριαλισμός των υπερδυνάμεων
Ο Λένιν χαρακτήριζε, στο βιβλίο του, τον ιμπεριαλισμό το "ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού". Ο καπιταλισμός δεν πρόκειται να επιστρέψει ποτέ πίσω στην εποχή των κλειστών συνόρων, των σχετικά απομονωμένων εθνικών οικονομιών, των μικρών τοπικών επιχειρήσεων και του "laissez faire" – που ονειρεύονται συχνά οι οπαδοί ενός μικροαστικού καπιταλισμού "με ανθρώπινο πρόσωπο". Μέσα στα εκατό περίπου χρόνια που έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στο ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και το σήμερα, ο ιμπεριαλισμός έχει υποστεί μεγάλες και θεαματικές αλλαγές. Καμιά από αυτές, όμως, δεν έχει ανατρέψει την βασική του αντίφαση – και μαζί με αυτήν και την τάση του προς τον μιλιταρισμό και τον πόλεμο.
Ο Β'΄Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε ριζικά την εικόνα του πλανήτη. Στην θέση των παλιών προπολεμικών Μεγάλων Δυνάμεων, με τις σφαίρες επιρροής και τις αποικίες τους είχαμε τώρα έναν κόσμο διπολικό κυριαρχούμενο από δυο "υπερδυνάμεις", τις ΗΠΑ και την Ρωσία – τους δυο πραγματικούς νικητές του πολέμου. Πριν ακόμα κλείσει καλά καλά ο πόλεμος, ο Ρούσβελτ και ο Στάλιν, οι ηγέτες τους, μοίρασαν μεταξύ τους με τις συμφωνίες της Τεχεράνης και της Γιάλτας τον πλανήτη. Οι ανταγωνισμοί δεν έλειψαν φυσικά ούτε τότε: ο στόχος του βομβαρδισμού της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι με ατομικές βόμβες δεν ήταν να αναγκάσουν την Ιαπωνία να συνθηκολογήσει – θα το έκανε έτσι και αλλιώς. Αυτό που ήθελε ο Ρούσβελτ να εξασφαλίσει ήταν ότι θα παραδοθεί στις ΗΠΑ και όχι στην Ρωσία. Τρία χρόνια μετά το τέλος του πολέμου οι ανταγωνισμοί αυτοί έφεραν τον Ψυχρό Πόλεμο – μια περίοδο όπου ο αγώνας δρόμου των εξοπλισμών έφτασε σε παροξυσμό, με τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ να συγκεντρώνουν πυρηνικά όπλα ικανά να αφανίσουν κάθε ίχνος ζωής πάνω στον πλανήτη.
Η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου δεν ήταν μια περίοδος ειρήνης, όπως ισχυρίζονται οι απολογητές των θεωριών του "αντίπαλου δέους". "Οι μεταπολεμικές δεκαετίες είναι γεμάτες πολεμικές συγκρούσεις που στοίχισαν την ζωή σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Μπορεί οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ να μην οδηγήθηκαν ποτέ σε κατευθείαν σύγκρουση αλλά μετέφεραν τον ανταγωνισμό τους σε όλες τις γωνιές του πλανήτη. Και οι δυο υπερδυνάμεις κάλυπταν αυτόν τον ανταγωνισμό παριστάνοντας τον υπερασπιστή υψηλών ιδανικών... Αυτά τα μεγάλα λόγια δεν είχαν καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Και οι δυο έχουν στο ενεργητικό τους μια μακρά σειρά ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων. Ο κατάλογος των ΗΠΑ είναι μακρύς και ματωβαμένος: από την Κορέα και την Λατινική Αμερική... μέχρι το Βιετνάμ που κόστισε τη ζωή σε 2 εκατομμύρια Βιετναμέζους. Το ίδιο ισχύει και για την ΕΣΣΔ, που η άρχουσα τάξη της δεν δίσταζε να επιβάλλει με σιδερένιο χέρι την πειθαρχία στη δική της σφαίρα επιρροής... Η εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979 και ο δεκαετής πόλεμος που ακολούθησε κατέστρεψε κυριολεκτικά τη χώρα...(και) στοίχισε άλλο ένα εκατομμύριο νεκρούς".10 Η Ευρώπη, είναι αλήθεια, έζησε μισό αιώνα χωρίς πόλεμο στο έδαφός της – ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο για τις προηγούμενες γενιές. Η Ασία, η Αφρική, η Λατινική Αμερική, όμως, πλήρωσαν έναν βαρύ φόρο σε αίμα για αυτή την "ειρήνη".
Παρόλα αυτά, η κυριαρχία των υπερδυνάμεων δεν στηριζόταν μόνο στη στρατιωτική βία: στηριζόταν ταυτόχρονα σε ένα δίκτυο από μικρούς και μεγάλους συμμάχους που αναλάμβαναν να παίξουν τον ρόλο όχι μόνο του τοποτηρητή της ιμπεριαλιστικής "τάξης" αλλά και του "εμπορικού αντιπροσώπου" των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή τους. Ιδιαίτερα μετά την ήττα στο Βιετνάμ οι ΗΠΑ άρχισαν να στηρίζονται ολοένα και περισσότερο σ’ αυτούς τους "τοπικούς χωροφύλακες" για την επιβολή των συμφερόντων τους.
Η εμφάνιση των υποϊμπεριαλισμών οδήγησε σε πολλές περιπτώσεις σε έναν ιδιότυπο "ψυχρό πόλεμο" ανάμεσα σε διάφορες ανταγωνιστικές τοπικές δυνάμεις, σε μια διαμάχη ανάμεσα στις άρχουσες τάξεις για το ποια θα είναι αυτή που θα αναδειχτεί στο "κεφαλαιοχώρι" της περιοχής. Το Αιγαίο με τις χρόνιες διαμάχες ανάμεσα στην Ελληνική και την Τουρκική άρχουσα τάξη είναι το πιο κοντινό μας παράδειγμα. Αλλά αυτοί οι ανταγωνισμοί συνέχιζαν να είναι κάτω από την σκιά και τον έλεγχο των υπερδυνάμεων, όσο διαρκούσε ο "Ψυχρός Πόλεμος". Στρατιωτική επιχείρηση χωρίς την έγκρισή τους ήταν απλά αδιανόητη. Τον Νοέμβρη του 1956 ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ εξανάγκασε με την απειλή ενός νομισματικού πολέμου σε μια υποτιμητική αποχώρηση από την Αίγυπτο την Βρετανία, την Γαλλία και το Ισραήλ – που είχαν εισβάλλει χωρίς την συγκατάθεση των ΗΠΑ, παρόλο που η επίθεση στρεφόταν ενάντια στην επανάσταση του Νάσερ.
Κρίση, πόλεμος, επανάσταση
Οι επαναστάσεις που διέλυσαν το 1989 το μπλοκ του "υπαρκτού σοσιαλισμού" άλλαξαν για μια ακόμα φορά την μορφή του ιμπεριαλισμού. Όπως γράφαμε τον Σεπτέμβρη του 1993, "έχουμε ξαναγυρίσει πίσω σ' ένα καπιταλιστικό σύστημα που το χαρακτηριστικό του είναι η αστάθεια. Τώρα πια έχουν ξαναβγεί στην επιφάνεια ανταγωνισμοί οικονομικοί και πολιτικοί που την προηγούμενη περίοδο ήταν κάτω από τον έλεγχο των δυο υπερδυνάμεων...".11 Μπροστά μας δεν ανοιγόταν μια περίοδος σταθερότητας και ειρήνης αλλά μια περίοδος όχι μόνο εντάσεων, συγκρούσεων και πολέμων αλλά και εξεγέρσεων και επαναστάσεων.
"Υπάρχουν τρεις κατηγορίες ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών που τροφοδοτούν την αστάθεια της Νέας Τάξης. Η πρώτη είναι η συνέχιση της παλιάς σύγκρουσης των δυο υπερδυνάμεων. Η Ρωσία μπορεί να έχασε τον Ψυχρό Πόλεμο, αλλά παραμένει η νούμερο 2 πολεμική μηχανή στον κόσμο που διεκδικεί την δικιά της ζώνη επιρροής. Η δεύτερη είναι η όξυνση των αντιθέσεων μέσα στο δυτικό στρατόπεδο, όπου η ηγεμονία των ΗΠΑ αμφισβητείται πολύ πιο έντονα και ανοιχτά από το παρελθόν. Και η τρίτη, είναι ο αποσταθεροποιητικός ρόλος των υποϊμπεριαλισμών, που από χωροφύλακες της ιμπεριαλιστικής τάξης πραγμάτων έχουν εξελιχθεί σε πηγή τοπικών συγκρούσεων που αλληλοτροφοδοτούνται με τους ευρύτερους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς... Η αταξία της ‘Νέας Τάξης' μεγαλώνει και οι ειρηνόφιλες διακηρύξεις και μεσολαβήσεις της διεθνούς κοινότητας δεν αξίζουν ούτε το χαρτί που είναι τυπωμένες".12
Οι γραμμές αυτές αποδείχτηκαν προφητικές: αυτό που ακολούθησε ήταν μια δεκαπενταετία γεμάτη από βομβαρδισμούς, επεμβάσεις, στρατούς κατοχής. Αλλά ταυτόχρονα και μια δεκαπενταετία αντίστασης στον πόλεμο – όχι μόνο στο Ιράκ, την Παλαιστίνη ή το Αφγανιστάν αλλά και στην ίδια την "καρδιά" του ιμπεριαλισμού – στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Στις 15 Φλεβάρη του 2003 η ανθρωπότητα έζησε τη μεγαλύτερη συντονισμένη διεθνή κινητοποίηση στην ιστορία: πάνω από 30 εκατομμύρια άνθρωποι κατέβηκαν εκείνη την ημέρα στους δρόμους για να σταματήσουν τις πολεμικές προετοιμασίες των ΗΠΑ και της "Συμμαχίας των Προθύμων" για την επίθεση στο Ιράκ:
"Το αντιπολεμικό κίνημα της Ευρώπης ήταν αυτό που χτύπησε τα πιο εντυπωσιακά ρεκόρ συμμετοχής. Στη Ρώμη οι διαδηλωτές ξεπέρασαν τα 3 εκατομμύρια. Στην Βρετανία διαδήλωσαν περισσότεροι από 4 εκατομμύρια. Στην Γερμανία 500.000 κόσμος πλημμύρισε το Βερολίνο. Αντιπολεμικές διαδηλώσεις έγιναν και στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, στην Τσεχία, την Πολωνία, την Ουγγαρία...
Στη Μέση Ανατολή παρά τις απαγορεύσεις των κυβερνήσεων χιλιάδες διαδηλωτές στο Μπαχρέιν, στη Βηρυτό, τη Δαμασκό βγήκαν στους δρόμους. Στο Κάιρο η κυβέρνηση μπροστά σε αυτό το κύμα χρησιμοποίησε ακόμη και την καταστολή.
Η συμμετοχή του κινήματος της Λατινικής Αμερικής ήταν το ίδιο εντυπωσιακή... 50.000 βγήκαν στους δρόμους της Ουρουγουάης, στο Μοντεβίδεο. Στο Μεξικό, στη Χιλή, στη Βενεζουέλα, στη Βραζιλία, στην Αργεντινή ο κόσμος συμμετείχε κατά δεκάδες χιλιάδες... Ούτε η Αυστραλία έμεινε απ' έξω. Ακόμα και στη Νέα Ζηλανδία 20.000 άνθρωποι έκαναν τις μεγαλύτερες αντιπολεμικές διαδηλώσεις από την εποχή του Βιετνάμ...
Η συμμετοχή στην Αθήνα ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Ένα ατέλειωτο πολύχρωμο πλήθος πλημμύρισε το κέντρο. Η συγκέντρωση είχε καλεστεί στο Σύνταγμα, όμως οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από την Ομόνοια μέχρι του Φιξ...".13
Οι κινητοποιήσεις είχαν τρομαχτικό αντίκτυπο σε κάθε γωνιά του πλανήτη. "Οι τεράστιες αντιπολεμικές διαδηλώσεις το προηγούμενο Σαββατοκύριακο σε ολόκληρο τον κόσμο", έγραφε δυο μέρες αργότερα η αμερικανική εφημερίδα New York Times, "ήρθαν να μας υπενθυμίσουν ότι ενδέχεται να υπάρχουν ακόμα δυο υπερδυνάμεις στον πλανήτη: οι ΗΠΑ και η παγκόσμια κοινή γνώμη".14
Οι διαδηλώσεις της 15ης Φλεβάρη του 2003 δεν κατάφεραν να σταματήσουν τον πόλεμο. Στις 20 Μάρτη η "Συμμαχία των προθύμων" επιτέθηκε στο Ιράκ. Το καθεστώς της Βαγδάτης διαλύθηκε και ο Σαντάμ συνελήφθη και οδηγήθηκε στην αγχόνη. Δέκα σχεδόν χρόνια αργότερα οι αμερικανικές δυνάμεις εντόπισαν τον Μπιν Λάντεν, τον καταζητούμενο ηγέτη της Αλ Κάιντα και οργανωτή της επίθεσης της 11 Σεπτέμβρη, στο κρησφύγετο του στο Πακιστάν και τον δολοφόνησαν.
Οι ΗΠΑ, όμως, δεν κέρδισαν τον "πόλεμο κατά της τρομοκρατίας". Ο πραγματικός στόχος των αμερικανικών επιτελείων δεν ήταν ποτέ ούτε η ανατροπή του Σαντάμ, ούτε η σύλληψη και η εξόντωση του Μπιν Λάντεν. Αυτό που ήθελαν ήταν να κάνουν τον 21ο αιώνα έναν "αμερικανικό αιώνα" – όπως ήταν και το δεύτερο μισό (τουλάχιστον) του 20ου αιώνα.
Οι ΗΠΑ συνεχίζουν να είναι η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου. Αλλά το ειδικό τους βάρος έχει μειωθεί αισθητά. "Στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν το μισό περίπου της παγκόσμιας παραγωγής. Τώρα παράγουν περίπου το ένα πέμπτο. Οι αμερικανικές εταιρείες είναι τώρα αντιμέτωπες με τον όλο και πιο ισχυρό ανταγωνισμό των εταιρειών της Γερμανίας, της Ιαπωνίας και το τελευταίο διάστημα, αν και πιο ασθενικά, από τις εταιρείες της Κίνας".15 Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας ήταν μια προσπάθεια των καπιταλιστών των ΗΠΑ να μείνουν στην κορυφή του πλανήτη, παρά την σχετική υποβάθμιση της οικονομικής τους παντοδυναμίας, αξιοποιώντας το ισχυρό τους χαρτί: τα όπλα. Με την ισοπέδωση της Βαγδάτης ο Μπους ήθελε να στείλει το μήνυμα σε εχθρούς και φίλους ότι οι ΗΠΑ είναι και ισχυρές και αδίστακτες. Η στρατηγική αυτή, όμως, απέτυχε.
Οι ΗΠΑ κατ’ αρχήν έφυγαν, παρά την καταστροφή που σκόρπισαν, ηττημένες και όχι νικήτριες από το Ιράκ. "Κάποιοι μέσα στην αριστερά λένε, οι Αμερικάνοι δεν ηττήθηκαν στο Ιράκ. Η Blackwater και οι άλλες εταιρείες των Ρεπουμπλικάνων έβγαλαν πάρα πολλά λεφτά στο Ιράκ. Αλλά οι ΗΠΑ δεν εισέβαλαν στο Ιράκ με αυτό τον σκοπό. Ο στόχος τους ήταν να δημιουργήσουν ένα σταθερό, νεοφιλελεύθερο και φιλοδυτικό καθεστώς στο Ιράκ. Και σε αυτόν το στόχο απέτυχαν ολοκληρωτικά. Ο Μαλίκι, ο πρόεδρος του Ιράκ, είναι αναμφισβήτητα ένα κάθαρμα. Αλλά πέρσι διαμήνυσε στους Αμερικάνους ότι, αν θέλουν να διατηρήσουν τις δυνάμεις τους στο Ιράκ, αυτές θα πρέπει να τεθούν υπό τον Ιρακινό νόμο. Αυτό είναι κάτι που καμιά Βρετανική κυβέρνηση δεν έχει τολμήσει μέχρι σήμερα να πει ποτέ στους Αμερικάνους... Το αποτέλεσμα ήταν να φύγουν οι Αμερικάνοι από το Ιράκ".16
Ακόμα χειρότερα για αυτούς, ο συνδυασμός της στρατιωτικής ήττας και της ριζοσπαστικοποίησης που γέννησε το αντιπολεμικό κίνημα έχει μετατρέψει ολόκληρη την Μέση Ανατολή – την καρδιά του πετρελαίου – στην πυριτιδαποθήκη του πλανήτη: γέννησε την Αραβική Άνοιξη, ένα κύμα επαναστάσεων που συνεχίζει μέχρι σήμερα, παρά την καταστολή, τις επεμβάσεις, τους πολέμους και τις αντεπαναστάσεις να τρομοκρατεί τις άρχουσες τάξεις από τη μια μέχρι την άλλη άκρη του πλανήτη.
Ένας πιο ασταθής κόσμος
"Οι ΗΠΑ", γράφαμε πριν από δυο χρόνια στο περιοδικό αυτό,17 "συνεχίζουν να είναι η ηγεμονική δύναμη χάρη στη στρατιωτική τους υπεροχή και τον οικονομικό τους όγκο. Αλλά σε περίοδο διεθνών ανακατατάξεων... το σύστημα είναι πιο ασταθές και ο κόσμος πιο επικίνδυνος. Οι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και το Ιράκ και τώρα στη Λιβύη με εκατομμύρια νεκρούς και τραυματίες και εκατομμύρια πρόσφυγες... είναι αρκετός λόγος για να ξεσηκωθούμε... Οι επαναστάσεις στη Μέση Ανατολή και η αντίσταση των εργατών στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ είναι η μόνη δύναμη που μπορεί να σταματήσει έναν νέο πόλεμο, ένα νέο ολοκαύτωμα. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε τον ιμπεριαλισμό... Αλλά είναι πολύ πιο σημαντικό να παλέψουμε για να τον αλλάξουμε".
Ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος έκλεισε το 1917-18. Τυπικά, η Αντάντ είχε νικήσει. Οι "σύμμαχοι", όμως, δύσκολα μπορούσαν να πανηγυρίσουν: στη Ρωσία, τον έναν από τους τρεις συμμάχους το καθεστώς του Τσάρου είχε σαρωθεί από την επανάσταση. Και το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στην αντίπαλη Γερμανία. Τα συνθήματα της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Λένιν, του Τρότσκι "ο εχθρός βρίσκεται στην ίδια μας τη χώρα", "να μετατρέψουμε τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε εμφύλιο" έμοιαζαν να γίνονται πραγματικότητα.
Το κύμα εκείνο των επαναστάσεων χάθηκε. Αλλά ο φόβος συνεχίζει από τότε να φωλιάζει συνεχώς στα μυαλά της άρχουσας τάξης. Και καλά κάνει.
1. Μαρία Στύλλου, “Το βάρβαρο πρόσωπο του ιμπεριαλισμού σήμερα”, ΣΑΚ, Νο 7, Ιούλης-Σεπτέμβρης 1993.
2. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στις 11 Σεπτέμβρη 1914 στην εφημερίδα Neue Zeit, ενάμιση μήνα μετά το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως γράφει ο ίδιος ο Κάουτσκι στην εισαγωγή, το άρθρο είχε γραφτεί αρκετές βδομάδες πριν, σαν εισήγηση για το συνέδριο της Διεθνούς. "Παρά τον καθαρό θεωρητικό χαρακτήρα του", συνεχίζει ο Κάουτσκι, "το άρθρο δεν έχει χάσει την επικαιρότητά του...". Ολόκληρο το κείμενο στα αγγλικά υπάρχει στο: http://www.marxists.org/archive/kautsky/1914/09/ultra-imp.htm
3. Στην ελληνική έκδοση του 1978 έχει μεταφραστεί ως εξής: "Συσσωρεύετε, συσσωρεύετε! Αυτά λένε οι νόμοι και οι προφήτες". Στο: Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, Χωρισμός της υπεραξίας σε κεφάλαιο και εισόδημα: Η θεωρία της εγκράτειας.
4. Άλεξ Καλλίνικος, “Ιμπεριαλισμός – ο σύγχρονος καπιταλισμός”, ΣΑΚ, Νο 31, Μάρτης-Απρίλης 1999.
5. Β.Ι.Λενιν, Ο Ιμπεριαλισμός, Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού, στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Θεμέλιο.
6. στο ίδιο.
7. στο ίδιο.
8. στο ίδιο.
9. “Ο ιμπεριαλισμός σήμερα”, Απομαγνητοφωνημένη ομιλία του Άλεξ Καλλίνικος στον Μαρξισμό 2012, ΣΑΚ, Νο 93, Ιούνης-Ιούλης 2012.
10. Λέανδρος Μπόλαρης, “Ο ιμπεριαλισμός των δυο υπερδυνάμεων”, ΣΑΚ, Νο 33, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1999.
11. Μαρία Στύλλου, o.π.
12. Πάνος Γκαργκάνας, “Η αταξία της Νέας Τάξης”, ΣΑΚ, Νο 20, Ιούνης-Ιούλης 1996.
13. Κατερίνα Θωΐδου, “Η Αντίσταση”, ΣΑΚ, Νο 46, Μάης-Ιούνης 2003.
14. http://www.nytimes.com/2003/02/17/world/threats-and-responses-news-analysis-a-new-power-in-the-streets.html
15. “Ο ιμπεριαλισμός σήμερα”, ο.π.
16. στο ίδιο.
17. Μαρία Στύλλου, “Η κρίση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού”, ΣΑΚ, Νο 86, Μάης-Ιούνης 2011.