Γράφει ο Κώστας Σκορδούλης, πανεπιστημιακός στο Παιδαγωγικό τμήμα της Αθήνας.
Γιατί έχει σήμερα νόημα μια συζήτηση για τη διαλεκτική;1 Η συζήτηση για τη μέθοδο ανάλυσης για τους επαναστάτες μαρξιστές έχει διαχρονική σημασία. Στην “Υπεράσπιση του Μαρξισμού” ο Τρότσκι έγραφε: «δεν γνωρίζω μέχρι τώρα καμία διαφωνία στην τακτική που δεν έχει τις ρίζες της στην επιστημολογία και στη μέθοδο». Η διαρκής μελέτη και ανανέωση των αναλυτικών μας εργαλείων και μεθόδων είναι επιτακτικό καθήκον.
Η συζήτηση και συνεπώς και η αντίστοιχη βιβλιογραφία για τη διαλεκτική μέθοδο είναι πολύ μεγάλη. Θα προσπαθήσω να οριοθετήσω την ανάλυση μου θέτοντας δύο κριτήρια: Πρώτον, ότι ως επαναστάτες μαρξιστές δεν μας ενδιαφέρει γενικώς η διαλεκτική αλλά η υλιστική διαλεκτική και κατα δεύτερον η συζήτηση για την υλιστική διαλεκτική θα βασιστεί στα «Φιλοσοφικά Τετράδια του Τρότσκι» και στα κείμενά του για την επιστήμη και τη μέθοδο.2 Με τα δύο αυτά κριτήρια διαχωρίζω τη θέση μου από όλους εκείνους που ακολουθώντας σε ακραίο βαθμό τη σχολή της Φρανκφούρτης ισχυρίζονται ότι η διαλεκτική τους δεν προϋποθέτει τον υλισμό και επίσης διαχωρίζομαι από τις πάσης φύσεως θεωρήσεις για τη διαλεκτική σοβιετικού τύπου όπου η διαλεκτική ανάγεται σε ένα σύνολο κανόνων (νόμων) κατα το πρότυπο των άκαμπτων νόμων της (τυπικής) αριστοτελικής λογικής.
Για τον Υλισμό
Η συζήτηση για τη μέθοδο έπεται της απάντησης στο οντολογικό ερώτημα. Με άλλα λόγια, το κείμενο αυτό προϋποθέτει τη θέση ότι κόσμος γύρω μας είναι υλικός και ότι εμείς ως υποκείμενα είμαστε μέρος αυτού του υλικού κόσμου αλλά ταυτόχρονα αυτός ο υλικός κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα από μας. Σε αντίθετη περίπτωση, είναι προτιμότερο να εγκαταλείψουμε τη συζήτηση για την επιστημολογία και τη μέθοδο και να ασχοληθούμε με τη θεολογία.
Κεντρικό ζήτημα στην εισήγησή μας αποτελεί η οριοθέτηση της μαρξιστικής γνωσιοθεωρίας από τις θεωρίες της κοινωνικής κατασκευασιοκρατίας (του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού). Το ζήτημα που βρέθηκε στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης τα τελευταία χρόνια είναι η άποψη των κονστρουκτιβιστών σύμφωνα με την οποία ακόμα και αν αποδεχθούμε την ύπαρξη ενός πραγματικού κόσμου δεν μπορούμε να έχουμε άμεση πρόσβαση σε αυτόν. Δηλαδή, η άποψη ότι η γνώση είναι απλά μια διαδικασία προσαρμογής που οργανώνει τον εμπειρικό κόσμο του υποκειμένου.3
Ο κονστρουκτιβισμός μπορεί να περιγραφεί ως μια θεωρία για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, η άποψη ότι η γνώση είναι προϊόν των γνωστικών ενεργειών του υποκειμένου. Βασική θέση είναι ότι το υποκείμενο δεν μπορεί να έχει άμεση γνώση οποιασδήποτε εξωτερικής πραγματικότητας. Κατασκευάζει τη γνώση του μέσω των εμπειριών του και ο χαρακτήρας της εμπειρίας του επηρεάζεται βαθιά από τους γνωστικούς του "φακούς". Ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός είναι μια θεωρία που προβάλει την υποκειμενικότητα και τη σχετικότητα της γνώσης. Ως εκ τούτου η αλήθεια είναι πάντα υποκειμενική και δεν μπορεί να υπάρξει αντικειμενική ανάλυση των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων.
Η θέση για την κοινωνική κατασκευή της γνώσης ανιχνεύει τις ρίζες της στην παράδοση της κοινωνιολογίας της επιστήμης, η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων στοχαστών και τον Marx.
Η βασική διαφορά μεταξύ των μαρξιστών και των θεωρητικών του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού είναι η άποψη ότι η επιστήμη αν και ασκείται σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια, μας παρέχει κάτω από προϋποθέσεις γνώση της πραγματικότητας ανεξάρτητη από τις κοινωνικές ή πολιτισμικές μας πρακτικές. Οι προϋποθέσεις αυτές, δεν είναι άλλες από το αποτέλεσμα των συγκρούσεων μεταξύ αντιτιθέμενων κοινωνικών δυνάμεων ή πολιτισμικών σχηματισμών.
Η αντιπαράθεση των μαρξιστών με τις θεωρίες του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού επιβάλλει τη συγκρότηση ενός φιλοσοφικού υλισμού με νέους όρους, ενός υλισμού που στηρίζεται στην κλασική παράδοση αλλά και στον ριζοσπαστικό υλισμό των επιστημόνων (βλ. Levins, Lewontin, Gould κλπ).
Στο βιβλίο τους, “The Dialectical Biologist”, οι R. Levins και R. Lewontin (1985) υποστηρίζουν ότι η επιστήμη στο πλαίσιο του μαρξισμού βασίζεται σε διαφορετικές υποθέσεις από ό,τι στο μηχανιστικό υλισμό. Ενώ η μηχανιστική επιστήμη βασίζεται στον καρτεσιανό δυϊσμό, στον αναγωγισμό και στον θετικισμό, η διαλεκτική προοπτική στην επιστήμη δίνει έμφαση στην αλλαγή και την ιστορικότητα.
Η «Διαλεκτική Βιολογία» των Levins και Lewontin βασίζεται σε 4 αρχές:
1. Το όλον είναι μια σχέση μεταξύ των επιμέρους. Τα επιμέρους δεν υπάρχουν ξεχωριστά από το όλον αλλά μόνο σε σχέση με αυτό.
2. Οι ιδιότητες των επιμέρους αποκτούν νόημα από το όλον. Υπάρχουν μόνο σε αλληλεπίδραση με αυτό.
3. Τα επιμέρους και το όλον αλληλεπιδρούν. Τα αίτια γίνονται αποτελέσματα, τα υποκείμενα γίνονται αντικείμενα και το αντίστροφο. Το περιβάλλον διαμορφώνει το άτομο και το άτομο το περιβάλλον. Και η φύση και το άτομο φτιάχνουν την ιστορία.
4. Η αλλαγή είναι μόνιμη. Η σταθερότητα και η ισορροπία είναι στιγμιαίες καταστάσεις.
Ο Marx, στη διδακτορική του διατριβή, ξεκαθαρίζει με το ζήτημα του υλισμού και ταυτόχρονα αναπτύσσει την κριτική του στις τελεολογικές θεωρήσεις για τη φύση και την ανθρώπινη ιστορία. Μελετώντας τη φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου, ο Marx υιοθετεί έναν μη ντετερμινιστικό υλισμό, θεμελιώνοντας μια υλιστική αντίληψη της φύσης η οποία απορρίπτει την τελολογία και τις θεολογικές αντιλήψεις για τη φυσική και κοινωνική ύπαρξη.
Ο υλισμός του Επίκουρου είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τον Marx: η θεία παρέμβαση, κατευθυνόμενη ή όχι και κατά συνέπεια η απόλυτη αιτιοκρατία (ο ντετερμινισμός), όλες οι τελεολογικές αρχές, έχουν αποβληθεί από τη θεώρηση για τη φύση. Η δημιουργία του κόσμου, μέσα από την κυματοειδή κίνηση του ατόμου, μπορεί να περιγραφεί μόνο με αναφορά στην ενδεχομενικότητα (contingency).
Η μελέτη του Marx για τον αρχαίο και τα πρώιμα στάδια του σύγχρονου υλισμού τον έφερε να προσεγγίσει την επιστημονική κατανόηση του φυσικού κόσμου, και να επικεντρώσει σε έννοιες όπως η «εξέλιξη» και η «ανάδυση» (emergence) καθιστώντας τη φύση ως το σημείο εκκίνησης των θεωρήσεών του. Ενδεικτική της σκέψης του Marx είναι η αντίληψη, ότι η ύπαρξη της ύλης αποδεικνύεται μέσα από την αλλαγή, και αυτό, σε τελική ανάλυση, δεν είναι τίποτε άλλο από την «εξέλιξη».
Για τον Marx, ο διαλεκτικός τρόπος σκέψης συγκροτείται σε σχέση με τον αναδυόμενο, και διαρκώς εξελισσόμενο χαρακτήρα της πραγματικότητας. Η διαλεκτική θεώρηση της «εξέλιξης», δίνει στον Marx τα εφόδια για την υλιστική θεμελίωση των ερευνών του για την ανθρώπινη κοινωνία.
Μπορούμε να περιγράψουμε ένα σύγχρονο φιλοσοφικό υλισμό με τρεις κύριες συνιστώσες:
• έναν οντολογικό υλισμό ο οποίος στηρίζει την εξάρτηση του κοινωνικού στο φυσικό ως μορφή «ανάδυσης» του κοινωνικού από το φυσικό
• έναν επιστημολογικό υλισμό ο οποίος στηρίζεται στην ανεξάρτητη ύπαρξη της φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας και στην αιτιακή και νομοειδή συμπεριφορά των αντικειμένων της επιστημονικής σκέψης και
• έναν υλισμό της πράξης που νοηματοδοτεί το συγκροτητικό ρόλο της ανθρώπινης δραστηριότητας στο μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών.
Η Διαλεκτική του Τρότσκι
Tον πυρήνα της φιλοσοφικής σκέψης του Τρότσκι αποτελεί η συλλογή των Φιλοσοφικών Tετραδίων του, που γράφτηκαν την περίοδο 1933-35. H συλλογή́ αποτελείται από τρία τετράδια:
• Tο πρώτο αποτελείται κυρίως από σχόλια στο πρώτο μέρος της Eπιστήμης της Λογικής του Hegel.
• Tο δεύτερο αποτελεί μέρος ενός σχεδίου για μια βιογραφία του Λένιν
• Tο τρίτο αποτελείται από σημειώσεις για την Θεωρία της Eξέλιξης.
Η συνεισφορά του Λ. Τρότσκι στη φιλοσοφία έχει αναλυθεί με συστηματικότητα σε δύο περιπτώσεις: στο δεύτερο τόμο της κλασικής πλέον τριλογίας του Isaac Deutscher «O Εξόριστος Προφήτης», στο κεφάλαιο με τίτλο «Όχι μόνο με την πολιτική» και στο έργο του Baruch Knei Paz: «H Κοινωνική και Πολιτική σκέψη του Λ. Τρότσκι».
Ο Ι. Deutscher θεώρησε τα «Φιλοσοφικά Τετράδια» μέρος της ημιτελούς βιογραφίας του Λένιν που ετοίμαζε ο Τρότσκι και ο τρόπος που αναφέρεται σε αυτά φανερώνει μάλλον άγνοια του περιεχομένου τους, ο δε Knei Paz γράφει ότι τα κείμενα αυτά δεν διασώθηκαν.
Tο πιο ελκυστικό στοιχείο των Τετραδίων του Τρότσκι είναι η μη γραμμική προσέγγιση της εξέλιξης. Στη διαδικασία της εξέλιξης δίνεται έμφαση στις ασυνεχείς αλλαγές, στα άλματα, στις καταστροφές και τονίζεται η σημασία της μετάβασης από τη ποσότητα στην ποιότητα.
Το επόμενο σημαντικό ζήτημα που αναδεικνύεται στα κείμενα, είναι η αντίληψη του Tρότσκι για τα επίπεδα οργάνωσης της πραγματικότητας, δηλαδή, το πώς αναδύονται/αναδεικνύονται οι νέες ποιότητες καθώς κάποιος προχωρεί από τα ατομικά, στα μοριακά, στα οργανικά και τελικά στα ανθρώπινα και κοινωνικά φαινόμενα.
Στα Φιλοσοφικά του Tετράδια, ο Tρότσκι δείχνει επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διαλεκτική αναστροφή, ένα φαινόμενο για το οποίο βρήκε πολλά παραδείγματα στην ιστορία της επιστήμης: ο ήλιος γυρίζει γύρω από τη γη – η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο κ.ά.
O Tρότσκι ξεπερνά την παραδοσιακή εξελικτικιστική αντίληψη της ιστορίας ως διαδοχή σαφώς προκαθορισμένων σταδίων και θεμελιώνει ένα σχήμα ιστορικής ανάπτυξης με ξαφνικά άλματα, αντιφατικές συνενώσεις και καταστροφές που έκφρασή του αποτελεί ο νόμος της συνδυασμένης και ανισόμερης ανάπτυξης και σε τελική ανάλυση, η Θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης.
Σύμφωνα με αυτή, με την εμφάνιση του καπιταλισμού, η παγκόσμια ιστορία γίνεται πλέον μια αντιφατική αλλά συγκεκριμένη “ολότητα” και οι συνθήκες κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης υφίστανται μια ποιοτική αλλαγή. Mε την διεθνοποίηση των παραγωγικών σχέσεων «η ανάπτυξη των ιστορικά καθυστερημένων χωρών οδηγεί αναγκαστικά σ' ένα ιδιότυπο συνδυασμό των διαφόρων σταδίων στην ιστορική διαδικασία. H καμπύλη που διαγράφει παίρνει στο σύνολό της χαρακτήρα ακανόνιστο, πολύπλοκο, συνδυασμένο».
Η σύγχρονη επιστήμη έχει χρησιμοποιήσει το σχήμα της ανάπτυξης με άλματα για να προχωρήσει στην ανανέωση και βάθεμα της εξελικτικής θεωρίας. Η θεωρία της «Εστιγμένης Ισορροπίας» (Punctuated Equilibrium) διατυπώθηκε από τους Eldredge και Gould για να εξηγήσει την εξέλιξη των οργανισμών με βάση τα παλαιοντολογικά ευρήματα. Οι οργανισμοί-μορφές που λείπουν από την αλυσσίδα της εξέλιξης
υποδηλώνουν ότι η εξέλιξη στη φύση είναι μη γραμμική, προχωρά με άλματα. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τη θεωρία των μη γραμμικών συστημάτων στη φυσική που αναπτύχθηκε ήδη από το 19ο αιώνα και βρήκε την σύγχρονη έκφρασή της μέσα από τη Θεωρία του Χάους που συμπυκνώνεται στην αντίληψη της μη εξάρτησης της συμπεριφοράς ενός συστήματος από τις αρχικές του συνθήκες.4
Γράφτηκε στην εισαγωγή ότι η διαφορά ανάμεσα στη σοβιετικού τύπου διαλεκτική και στο έργο του Τρότσκι είναι η προσπάθεια θεμελίωσης της διαλεκτικής από τους σοβιετικούς ως ένα σύνολο από άκαμπτους νόμους κατα το πρότυπο της τυπικής-φορμαλιστικής λογικής. Ποιος είναι όμως ο χαρακτήρας του διαλεκτικού νόμου που προκύπτει από την ανάγνωση του έργου του Tρότσκι;
Oι νόμοι μορφοποιούν τις υλικά καθορισμένες αναγκαίες σχέσεις μεταξύ των φαινομένων συγκεκριμένων τομέων της πραγματικότητας. Σε διαφορετικούς τομείς της πραγματικότητας λειτουργούν διαφορετικοί νόμοι οι οποίοι δεν έχουν την ίδια ισχύ στο επίπεδο της γενικότητας ούτε τον ίδιο βαθμό αναγκαιότητας. Για παράδειγμα ο «νόμος της παγκόσμιας έλξης» που διατύπωσε ο Νεύτωνας, μας εξηγεί τη συμπεριφορά του πλανητικού μας συστήματος, δεν έχει όμως καμία χρησιμότητα στην περιγραφή και επεξήγηση των κοινωνικών φαινομένων. Παρόμοια, ο νόμος «της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους» εξηγεί τις καπιταλιστικές κρίσεις, δεν έχει όμως καμία εφαρμογή στην περιγραφή των φυσικών φαινομένων.
Oι πιο γενικοί νόμοι είναι εκείνοι που έχουν διατυπωθεί στην υλιστική διαλεκτική του είναι και του γίγνεσθαι. O νόμος της μεταβολής της ποσότητας σε ποιότητα και ο νόμος της ενότητας των αντιθέτων ανήκουν σ' αυτή την κατηγορία.
O νόμος της συνδυασμένης και ανισόμερης ανάπτυξης είναι περισσότερο ειδικός από τους δύο προηγούμενους, των οποίων αποτελεί συγκεκριμένη έκφραση, και είναι περισσότερο γενικός από το νόμο της αξίας που λειτουργεί μόνο στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού.
Mπορεί ο νόμος της συνδυασμένης και ανισόμερης ανάπτυξης να προσδιορίσει επακριβώς το συγκεκριμένο αποτέλεσμα της δράσης του; να προβλέψει με βεβαιότητα άν ο συνδυασμός των υλικών παραγόντων στη συγκεκριμένη φάση θα οδηγήσει σ' ένα άλμα προς τα εμπρός ή μία οπισθοδρόμηση; Για την απάντηση απαιτείται συγκεκριμένη ανάλυση των σχέσεων και των τάσεων που χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη όψη της πραγματικότητας. Tο αποτέλεσμα της δράσης του νόμου δεν εξαρτάται μόνο απ' αυτόν ως θεωρητική σχηματοποίηση αλλά πολύ περισσότερο από τις συνθήκες μέσα στις οποίες λειτουργεί. Aυτό που καθορίζει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα της λειτουργίας του, είναι οι υλικοί παράγοντες στην ολότητά τους: η συγκρότηση της κοινωνίας, η δυναμική των αντιτιθέμενων δυνάμεων στο εσωτερικό της και η ιστορική τους σύνδεση.
Για τον Τρότσκι, ο νόμος της συνδυασμένης και ανισόμερης ανάπτυξης είναι οδηγός στην κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων της ιστορίας, στη διερεύνηση και ανάλυση της δυναμικής των κοινωνικών διαδικασιών. Tα συγκεκριμένα αποτελέσματα της λειτουργίας του όμως καθορίζονται από την πάλη των κοινωνικών δυνάμεων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.
Συγκεφαλαίωση
Στο σύντομο αυτό σημείωμα προσπάθησα να αναδείξω σε γενικές γραμμές τα κύρια ζητήματα που αφορούν τη συζήτηση για τη διαλεκτική μέθοδο σήμερα. Δεν θεωρώ ότι το ζήτημα αυτό μπορεί να εξεταστεί στο βάθος που του αρμόζει σε μερικές σελίδες. Αυτό που θα πρέπει να κρατήσει ο αναγνώστης είναι ότι η θεώρηση για τη διαλεκτική στον επαναστατικό μαρξισμό είναι διαφορετική τόσο από αυτή της Σχολής της Φραγκφούρτης όσο και από αυτή των σοβιετικών που κατάντησαν την υλιστική διαλεκτική κρατικό δόγμα. Αυτό που ξεχωρίζει τους επαναστάτες μαρξιστές από τα άλλα ρεύματα είναι η Θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Και αυτή η θεωρία σχηματοποιήθηκε μέσα από μία συγκεκριμένη θεώρηση για τη διαλεκτική. Η θεώρηση αυτή βλέπει την κοινωνική εξέλιξη όχι ως μία γραμμική διαδικασία αλλά ως μία διαδικασία που συμπυκνώνει άλματα προς τα εμπρός αλλά και πισωγυρίσματα. Και αυτό αντανακλάται τόσο στο επίπεδο της ανάπτυξης της ταξικής πάλης όσο και στο επίπεδο ανάπτυξης της συνείδησης του επαναστατικού υποκειμένου.
Κάτω από αυτή τη θεώρηση, αναλύουμε την συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα στην ιστορικότητά της. Αυτό περισσότερο από ποτέ έχει άμεση σχέση με τις συνθήκες ανάπτυξης της ταξικής πάλης στην Ελλάδα σήμερα. Η ανάπτυξη της συνείδησης της εργατικής τάξης και των αγώνων της αλλά και η επίπονη προσπάθεια της οργάνωσης του πιο συνειδητού κομματιού της τάξης στο αντικαπιταλιστικό μέτωπο και στο επαναστατικό κόμμα είναι διαδικασίες που γνωρίζουν αλματώδη πρόοδο αλλά και περιόδους στασιμότητας. Και σε αυτή τη φάση, ο θεωρητικός μας εξοπλισμός μας επιτρέπει να έχουμε «συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης» εντάσσοντας το επι μέρους στο όλον μέσα στην ιστορικότητά του και να δυναμώνουμε τους καθημερινούς αγώνες μας για το σοσιαλιστικό μας μέλλον..
1. Το κείμενο αυτό βασίζεται στην εισήγηση του συγγραφέα στο τετραήμερο «Μαρξισμός 2012» στην Αθήνα.
2. Στην έκδοση που επιμελήθηκα “Φιλοσοφία και Επιστήμη στα κείμενα του Τρότσκι” για πρώτη φορά σε ελληνική μετάφραση, παρουσιάζονται συγκεντρωμένα κείμενα του Λ. Τρότσκι για τη φιλοσοφία και την επιστήμη: α) Τα Φιλοσοφικά Τετράδια (1933-35) που εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1986 από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου Columbia, β) το «Διαλεκτικός Υλισμός και Επιστήμη» που αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ανθολογίας που έγινε με εκδοτική επιμέλεια του Isaac Deutscher σε συνεργασία με τον George Novack με τίτλο: Η εποχή της Διαρκούς Επανάστασης, και γ) «Η Διαλεκτική και το αμετάβλητο του Συλλογισμού» από τη συλλογή Writings of Leon Trotsky 1939-40 του εκδοτικού οίκου Pathfinder.
3. Για το ίδιο θέμα συνιστώ ανεπιφύλακτα το άρθρο του Phil Gasper: Marxism and Science, International Socialism Journal 79, July 1998.
4. Για μια πιο λεπτομερή ανάλυση του θέματος δες Κ. Σκορδούλης: «Θεωρία του Χάους και Διαλεκτική», Θέσεις 58, σελ. 47-58, 1997.