Ο Άλεξ Καλλίνικος συμμετείχε στο Μαρξισμό 2012 που έγινε τον Μάη στην Αθήνα. Το κείμενο αυτό είναι η εισήγησή του στο σχετικό θέμα.
Ας θυμηθούμε προς στιγμήν πως έμοιαζε ο κόσμος πριν από δέκα χρόνια. Ο Τζόρτζ Μπους ήταν πρόεδρος των ΗΠΑ. Ετοιμαζόταν εκείνη την εποχή να εισβάλει στο Ιράκ. Και αυτό συνέβαινε σε μια ιστορική στιγμή όπου οι νεοσυντηρητικοί στις ΗΠΑ είχαν πιστέψει ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την Αμερικανική στρατιωτική ισχύ για να επιβεβαιώσουν την κυριαρχία των ΗΠΑ πάνω στον πλανήτη. Θυμηθείτε το σχέδιό τους "για έναν νέο αμερικανικό αιώνα". Θα έκαναν τον 21ο αιώνα έναν αμερικανικό αιώνα – όπως ήταν ο 20ός αιώνας.
Αν επιστρέψουμε στο σήμερα, η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Η Αμερική αναγκάστηκε από τις κυβερνήσεις που αυτή η ίδια είχε επιβάλλει, να αποσυρθεί από το Ιράκ. Η εφημερίδα New York Times δημοσίευσε πριν από λίγο ένα άρθρο το οποίο λέει ότι ο Ομπάμα είναι αποφασισμένος να αποσύρει τις αμερικανικές δυνάμεις από το Αφγανιστάν μέσα στην επόμενη χρονιά. Και τα δημοσιεύματα των εφημερίδων δεν αφορούν κάποιο νέο αμερικανικό αιώνα. Γράφουν για τις νέες ανερχόμενες δυνάμεις, για την Κίνα και τα BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική).
Σημαίνει αυτό ότι ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός είναι τελειωμένος; Σε ένα πρώτο επίπεδο η απάντηση είναι προφανώς όχι. Για να μπορέσουμε, όμως, να απαντήσουμε πραγματικά αυτό το ερώτημα πρέπει να απαντήσουμε πρώτα στο ερώτημα τι είναι ιμπεριαλισμός. Υπάρχουν δυο έννοιες πίσω από την λέξη ιμπεριαλισμός.
Η πρώτη είναι μια ευρεία, υπεριστορική έννοια – και σημαίνει την κυριαρχία των πιο αδύναμων χωρών από τις ισχυρότερες. Προφανώς, με αυτή την έννοια, ο ιμπεριαλισμός υπάρχει εδώ και πολλούς αιώνες, πολύ πριν από την εμφάνιση του καπιταλισμού. Ο ιμπεριαλισμός με αυτή την ευρεία έννοια συνεχίζει μέχρι σήμερα να υπάρχει για τα καλά. Και αν κοιτάξουμε τι συμβαίνει σήμερα με τον Ομπάμα, ο Αμερικάνικος Ιμπεριαλισμός εμφανίζεται σήμερα με ένα πολύ καλύτερο πρόσωπο στον κόσμο. Πίσω όμως από αυτό το καλό πρόσωπο του Ομπάμα αυτό που έχει αναπτυχθεί είναι το σύμπλεγμα των Ειδικών Αμερικανικών Δυνάμεων, της CIA και των μη επανδρωμένων βομβαρδιστικών. Στην πραγματικότητα κάτω από την ηγεσία του Ομπάμα οι ΗΠΑ έχουν διεκδικήσει πιο δυναμικά το δικαίωμα να δολοφονούν εξ' αποστάσεως όποιον θέλουν, σε όποιο σημείο του πλανήτη χρησιμοποιώντας μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Η δολοφονία του Οσάμα Μπιν Λάντεν ήταν ένα πολύ εμφανές παράδειγμα, μια προβολή αυτής της "νόμιμης εξουσίας" που διεκδικούν οι ΗΠΑ για τον εαυτό τους. Χρειάστηκε να τον πυροβολήσουν πρόσωπο με πρόσωπο για να είναι βέβαιοι ότι τον έχουν σκοτώσει. Κάθε βδομάδα, όμως, δολοφονούν ανθρώπους στο Πακιστάν, στην Υεμένη και άλλα σημεία του πλανήτη χρησιμοποιώντας μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Και όσο θα δυσκολεύει η προεκλογική εκστρατεία για τον Ομπάμα, τόσο περισσότερο θα ακούμε για την δολοφονία του Οσάμα Μπιν Λάντεν.
Το ΝΑΤΟ έκανε πριν από λίγες μέρες την σύνοδο του στο Σικάγο. Είχαμε πολύ άγριες σκηνές στους δρόμους με την αστυνομία να χτυπάει τους διαδηλωτές. Ο Ομπάμα υποστήριξε σε αυτό το συνέδριο ότι το ΝΑΤΟ θα πρέπει να διατηρήσει το πυρηνικό του οπλοστάσιο, να αναλάβει την υπευθυνότητα των αντιβαλλιστικών πυραύλων και να αποκτήσει τα δικά του, μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Ο Ομπάμα θέλει να συνεχίσει να παίζει το ΝΑΤΟ ένα σημαντικό ρόλο στην επιβολή της αμερικανικής κυριαρχίας πάνω στον πλανήτη.
Υπάρχει, όμως, και μια δεύτερη, πιο στενή έννοια για την λέξη ιμπεριαλισμός. Και αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο γίνεται ο ιμπεριαλισμός κατανοητός στη μαρξιστική παράδοση. Ένα από τα μεγάλα διανοητικά επιτεύγματα του κλασσικού μαρξισμού είναι η θεωρία του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού.
Τι σημαίνει καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός; Ο καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός είναι αυτό που προκύπτει όταν ο οικονομικός και ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός αλληλοσυνδέονται μεταξύ τους, γίνονται ένα. Κατ' αρχήν ο οικονομικός ανταγωνισμός, ο ανταγωνισμός για τις αγορές, ανάμεσα στις επιχειρήσεις είναι, όπως δείχνει ο Μαρξ, η βασική προωθητική δύναμη του καπιταλιστικού συστήματος. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, όμως, αυτός ο οικονομικός ανταγωνισμός αρχίζει να συνδέεται με τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό, με τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα διαφορετικά κράτη για την εδαφική κυριαρχία. Οι επιχειρήσεις αρχίζουν να στρέφονται προς τα κράτη τους αναζητώντας την στήριξή του στους ανταγωνισμούς τους στις διεθνείς αγορές με τις ξένες εταιρείες. Ταυτόχρονα, όμως, και τα κράτη για να μπορούν να διατηρούν μια ισχυρή στρατιωτική μηχανή, αναγνωρίζουν ότι έχουν ανάγκη έναν ισχυρό καπιταλισμό.
Ο ιμπεριαλισμός αυτού του τύπου δεν υπήρχε πάντοτε. Είναι ένα προϊόν της εξέλιξης του καπιταλισμού. Αλλά έχει μεγάλη σημασία να καταλάβει κανείς ότι ο ιμπεριαλισμός, κάτω από αυτή την έννοια, δεν αφορά πια απλά την κυριαρχία ενός κράτους πάνω στα υπόλοιπα. Για το μεγαλύτερο κομμάτι της αριστεράς στην Ελλάδα, ο ιμπεριαλισμός μεταφράζεται ακριβώς σε αυτό: στο τι κάνει η κυρίαρχη δύναμη πάνω στον πλανήτη. Έτσι λοιπόν, παλαιότερα ιμπεριαλισμός σήμαινε βρετανοκρατία, σήμερα σημαίνει αμερικανοκρατία. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο Βρετανικός και ο Αμερικανικός ιμπεριαλισμός ευθύνονται για μια ατέλειωτη σειρά από εγκλήματα. Το σημαντικό, όμως, ζήτημα στην μαρξιστική θεωρία για τον ιμπεριαλισμό είναι να καταλάβει κανείς τον ιμπεριαλισμό σαν ένα σύστημα ανταγωνιζομένων δυνάμεων.
Η ηγεμονία των ΗΠΑ
Από το 1945 οι ΗΠΑ ήταν η κυρίαρχη δύναμη μέσα σε αυτό το σύστημα των ανταγωνιζομένων δυνάμεων. Οι ΗΠΑ ήταν αυτό που πολλοί ονομάζουν η "ηγεμονική" δύναμη. Η μαρξιστική θεωρία για την "ηγεμονία" αναπτύχθηκε ειδικά από τον Αντόνιο Γκράμσι. Η ηγεμονία δεν ανάγεται απλά στην δυνατότητα βίαιης επιβολής, στην ικανότητα να συντρίψεις τον αντίπαλο. Ηγεμονία σημαίνει να μπορείς να κερδίζεις και την συναίνεση των ηγεμονευομένων. Όσον αφορά στην αμερικανική ηγεμονία, μια σημαντική πλευρά του ήταν πάντα η δυνατότητά του να προσφέρει οφέλη – ιδιαίτερα οικονομικά οφέλη – και στρατιωτική ασφάλεια στα άλλα καπιταλιστικά κράτη.
Και αυτό μας φέρνει στο πρώτο από τα βασικά χαρακτηριστικά της αμερικανικής ηγεμονίας. Από το 1945 μέχρι σήμερα οι ΗΠΑ έχουν στηριχτεί σε ένα σύστημα από συμμαχίες που τους επιτρέπει να ηγούνται πάνω σε ολόκληρο τον παγκόσμιο αναπτυγμένο καπιταλισμό. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα, το ΝΑΤΟ, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι όλα τμήματα αυτού του συστήματος των συμμαχιών. Οι χώρες της Ευρώπης ή της Ανατολικής Ασίας βρίσκονταν οικονομικά σε ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ αλλά ταυτόχρονα αποδέχονταν την αμερικανική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία.
Ταυτόχρονα, όμως, και αυτό είναι το δεύτερο χαρακτηριστικό, για να εξασφαλίσουν ότι κανένας δεν θα αμφισβητήσει αυτό το πλαίσιο, οι ΗΠΑ στηρίζονταν πάντα στην στρατιωτική τους υπεροχή. Αυτό έχει γίνει ιδιαίτερα εμφανές μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Οι ΗΠΑ ξοδεύουν πολύ περισσότερα από ότι όλες οι άλλες μεγάλες δυνάμεις μαζί για την στρατιωτική τους ικανότητα.
Το τρίτο χαρακτηριστικό, το τρίτο στοιχείο πριμοδότησης της αμερικανικής ηγεμονίας, είναι το δολάριο. Από τη δεκαετία του 1940 το δολάριο είναι το κύριο αποθεματικό νόμισμα. Και από το 1971 που οι ΗΠΑ εγκατέλειψαν τον κανόνα του χρυσού, το δολάριο στηρίζεται απλά στο τίποτα. Θυμόσαστε, πέρσι το καλοκαίρι υπήρχε μια ολόκληρη συζήτηση και μια πολιτική διαμάχη στην Ουάσινγκτον γύρω από το ερώτημα αν θα χρεοκοπήσουν οι ΗΠΑ. Την απάντηση την έδωσε ο Αλαν Γκρίνσπαν, ο πρώην διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ, είπε, δεν μπορούν ποτέ να χρεοκοπήσουν. Μπορούμε να τυπώνουμε πάντα περισσότερα δολάρια.
Έτσι λοιπόν αυτά είναι τα βασικά στοιχεία πάνω στα οποία στηρίζεται η παγκόσμια αμερικανική ηγεμονία. Οι ΗΠΑ, όμως, αντιμετωπίζουν μια σειρά από προβλήματα, που οξύνονται όλο και περισσότερο. Μερικά από αυτά είναι προβλήματα μακροχρόνια.
Στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν το μισό περίπου της παγκόσμιας παραγωγής. Τώρα παράγουν περίπου το ένα πέμπτο. Οι αμερικανικές εταιρείες είναι τώρα αντιμέτωπες με τον όλο και πιο ισχυρό ανταγωνισμό των εταιρειών της Γερμανίας, της Ιαπωνίας και το τελευταίο διάστημα, αν και πιο ασθενικά, από τις εταιρείες της Κίνας. Αλλά υπάρχουν και πιο άμεσα, βραχυπρόθεσμα, προβλήματα, προβλήματα που είναι σε τελευταία ανάλυση αντανάκλαση της μακροχρόνιας πτώσης της οικονομικής τους δύναμης.
Το πρώτο είναι η αμερικανική στρατιωτική ήττα στο Ιράκ και κατά πάσα πιθανότητα και στο Αφγανιστάν. Κάποιοι μέσα στην αριστερά λένε, οι Αμερικάνοι δεν ηττήθηκαν στο Ιράκ. Η Blackwater και οι άλλες εταιρείες των Ρεπουμπλικάνων έβγαλαν πάρα πολλά λεφτά στο Ιράκ. Αλλά οι ΗΠΑ δεν εισέβαλαν στο Ιράκ με αυτό τον σκοπό. Ο στόχος τους ήταν να δημιουργήσουν ένα σταθερό, νεοφιλελεύθερο και φιλοδυτικό καθεστώς στο Ιράκ. Και σε αυτόν το στόχο απέτυχαν ολοκληρωτικά. Ο Μαλίκι, ο πρόεδρος του Ιράκ, είναι αναμφισβήτητα ένα κάθαρμα. Αλλά πέρσι διαμήνυσε στους Αμερικάνους ότι, αν θέλουν να διατηρήσουν τις δυνάμεις τους στο Ιράκ, αυτές θα πρέπει να τεθούν υπό τον Ιρακινό νόμο. Αυτό είναι κάτι που καμιά Βρετανική κυβέρνηση δεν έχει τολμήσει μέχρι σήμερα να πει ποτέ στους Αμερικάνους. Οι Αμερικανικές δυνάμεις στην Βρετανία υπόκεινται στους δικούς τους, ειδικούς νόμους. Το αποτέλεσμα ήταν να φύγουν οι Αμερικάνοι από το Ιράκ.
Αυτή η πολιτική ήττα ενισχύθηκε από τις Αραβικές επαναστάσεις. Ο Ομπάμα προσπάθησε να ταυτιστεί με αυτές τις επαναστάσεις – και ιδιαίτερα με την επανάσταση στην Αίγυπτο. Αλλά το τελευταίο διάστημα οι ΗΠΑ βρίσκονταν όλο και πιο κοντά με τα υπολείμματα του καθεστώτος του Μουμπάρακ που κυβερνούσαν την Αίγυπτο, κάτι που δείχνει την απειλή που αισθάνονται οι ΗΠΑ από το επαναστατικό κύμα στον Αραβικό κόσμο.
Ύστερα είναι, φυσικά, οι συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Η Αμερική χτυπήθηκε από την κρίση πολύ πιο άγρια από ότι ο βασικός της ανταγωνιστής, η Κίνα. Αλλά έχει σημασία να υπογραμμίσουμε ότι και η κρίση στην Ευρωζώνη είναι ένα μεγάλο πρόβλημα για τις ΗΠΑ. Όταν ο Μπους εισέβαλε στο Ιράκ με την υποστήριξη, αρχικά, μόνο της Βρετανίας και της Ισπανίας ο Ζμπίγκνιεφ Μπρεζίνσκι, ο σύμβουλος του προέδρου Κάρτερ, είπε ότι ο Μπους ήταν ένας ολοκληρωτικά ηλίθιος. Οι ΗΠΑ, είπε, μπορούν
να κυριαρχούν στον κόσμο μόνο με την συμμαχία, σε δεύτερο ρόλο, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Χωρίς την Ευρώπη αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο. Και για αυτό η σημερινή παράλυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ο κίνδυνος της κατάρρευσης της Ευρωζώνης είναι ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα για τις ΗΠΑ.
Η άνοδος των BRICS;
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια υπάρχει, βέβαια, μεγάλη συζήτηση για τις ανερχόμενες δυνάμεις. Τα περισσότερα από όσα λέγονται είναι, για να είμαστε ειλικρινείς, απλά ανοησίες. Μιλάνε για τα BRICS – την Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα και τη Νότιο Αφρική. Αλλά στην πραγματικότητα, όμως, μόνο το "C", η Κίνα, μετράει. Οι άλλες χώρες είναι κύρια εξαγωγείς πρώτων υλών, που εξαρτώνται ολοένα και περισσότερο από την Κίνα.
Η Κίνα μετράει. Η Κίνα παράγει σήμερα το 20% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής. Αυτό δεν είναι από μόνο του κάτι το απειλητικό. Η Γερμανία και η Ιαπωνία είναι χώρες με πολύ μεγάλη βιομηχανική παραγωγή. Και οι δύο, όμως, είναι ενταγμένες πολύ σφιχτά στο σύστημα των αμερικανικών συμμαχιών. Ένα από τα βασικά στοιχεία αυτού του συστήματος των συμμαχιών ήταν να δέσει τους ηττημένους του Β' Παγκοσμίου Πολέμου γύρω από τις ΗΠΑ. Η Κίνα βρίσκεται έξω από αυτόν τον κύκλο των συμμαχιών. Η Κίνα έχει την φιλοδοξία να γίνει η κυρίαρχη δύναμη σε όλη την Ασία. Και αυτό την φέρνει σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, που θεωρούν την αμερικανική κυριαρχία στην Ασία φυσικό τους δικαίωμα.
Η ίδια η ανάπτυξη της Κινεζικής οικονομίας δημιουργεί, ανεξάρτητα από τις προθέσεις της Κινεζικής ηγεσίας, παγκόσμιες ανακατατάξεις. Μεγάλα τμήματα της Λατινικής Αμερικής και της υποσαχάριας Αφρικής έχουν αναπροσανατολιστεί, σαν εξαγωγείς πρώτων υλών, προς την κινεζική βιομηχανική επανάσταση. Η Κίνα προσφέρει κεφάλαια για επενδύσεις και δάνεια με πολύ καλύτερους όρους από ότι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα. Έτσι λοιπόν βλέπουμε, σαν αποτέλεσμα της αυξανόμενης οικονομικής δύναμης της Κίνας, μια διαδικασία αναπροσαρμογής των συμμαχιών τόσο οικονομικά, όσο και πολιτικά, σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ταυτόχρονα, όμως, δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι οι ΗΠΑ, παρά αυτές τις ανακατατάξεις παραμένουν ακόμα η ηγεμονική δύναμη. Κατ' αρχήν οι ΗΠΑ συνεχίζουν να απολαμβάνουν όλα αυτά τα πλεονεκτήματα που περιέγραφα προηγουμένως. Ύστερα η Κίνα είναι πολύ πιο φτωχή από ότι οι ΗΠΑ. Οι αναλυτές προβλέπουν ότι η Κίνα θα ξεπεράσει κάποια στιγμή τις ΗΠΑ και θα γίνει αυτή η μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη. Αλλά ακόμα και αν γίνει αυτό, η Κίνα θα συνεχίσει να είναι πολύ πιο φτωχή από ότι η ΗΠΑ. Η Κίνα έχει τετραπλάσιο πληθυσμό από τις ΗΠΑ.
Στρατιωτικά, η Κίνα είναι πολύ ευάλωτη απέναντι στις ΗΠΑ. Οι εισαγωγές και οι εξαγωγές τις εξαρτώνται από τις θαλάσσιες μεταφορές. Και οι θαλάσσιες οδοί κυριαρχούνται από το αμερικανικό πολεμικό ναυτικό. Η Κίνα προσπαθεί να χτίσει ναυτική δύναμη. Πρόσφατα αγόρασε ένα συμβατικής τεχνολογίας αεροπλανοφόρο από την Ουκρανία. Οι ΗΠΑ έχουν δέκα, πολύ μεγαλύτερα, πυρηνικά αεροπλανοφόρα. Η Κίνα ενδέχεται να αποκτήσει την δυνατότητα να εμποδίζει τις ΗΠΑ να επεμβαίνουν στην γειτονιά της αν αποφασίσει να ανακαταλάβει την Ταϊβάν. Αλλά η απόσταση που μας χωρίζει από την στιγμή όπου η Κίνα θα μπορεί να ανταγωνιστεί πραγματικά σε ναυτική και αεροπορική ικανότητα τις ΗΠΑ είναι τόσο μεγάλη που μπορούμε, άνετα, να την ξεχάσουμε.
Τέλος, οι ΗΠΑ καταβάλουν πολύ μεγάλες προσπάθειες να εμποδίσουν την ανάπτυξη της Κινεζικής δύναμης. Ο Ομπάμα δεν αποσύρει τις Αμερικανικές δυνάμεις από το Αφγανιστάν γιατί θέλει να τα έχει καλά με όλους. Τις αποσύρει για να επικεντρώσει τις προσπάθειές του στην Κίνα. Οι ΗΠΑ παρεμβαίνουν συστηματικά σε όλη την υπόλοιπη Ασία σε μια προσπάθεια να απομονώσουν την Κίνα. Γιατί υπάρχουν ένα σωρό άλλα ισχυρά κράτη στην Ασία, η Ινδία, η Νότια Κορέα, η Ιαπωνία. Η Χίλαρι Κλίντον, η υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, ταξιδεύει συνεχώς στην Ασία, λέγοντας στις κυβερνήσεις τους "φοβάστε την Κίνα, εμείς μπορούμε να σας προστατέψουμε".
Έτσι λοιπόν συνεχίζουμε να ζούμε σε μια εποχή ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας και ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών. Αλλά είναι ένας αποδυναμωμένος ιμπεριαλισμός. Αποδυναμωμένος από τις ήττες στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Αποδυναμωμένος από τις επαναστάσεις στον Αραβικό κόσμο. Ένα από τα χαρακτηριστικά του Αμερικανικού ιμπεριαλισμού ήταν, από το 1945 μέχρι σήμερα, ο έλεγχος της Μέσης Ανατολής, της πιο σημαντικής πηγής πετρελαίου στον κόσμο. Οι ήττες και οι επαναστάσεις, όμως, έχουν αποδυναμώσει την αμερικανική κυριαρχία στην περιοχή.
Έτσι θα χρειαστεί να συνεχίσουμε να χτίσουμε παγκόσμια κινήματα ενάντια στον πόλεμο και τον ιμπεριαλισμό. Αλλά, σε αντίθεση με αυτό που συνέβαινε δέκα χρόνια πριν, τα κινήματα αυτά θα πρέπει να είναι σήμερα συνδεδεμένα, πολύ πιο καθαρά με τις αντιστάσεις ενάντια στις προκλήσεις της κρίσης του καπιταλισμού. Γιατί η ανταρσία ενάντια στις πολιτικές της λιτότητας προσφέρει τις δυνατότητες για πολύ πιο αποτελεσματικές ήττες, όχι μόνο του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού αλλά και ολόκληρου του συστήματος που αυτός συντηρεί.