Πριν μπούμε στα ίδια τα γεγονότα θα πρέπει να γνωρίζουμε πως η περίοδος εκείνη ήταν μια περίοδος ανόδου του ελληνικού καπιταλισμού. Η περίοδος από το ’60 και μετά. Μια περίοδος ανόδου των εισοδημάτων των καπιταλιστών που δεν συνοδεύεται όμως από την ανάλογη αύξηση ημερομισθίων και μισθών. Επομένως είναι μια περίοδος αυτή, από το ‘60 και μετά, που έχουμε συνεχείς αγώνες. Κατά ευτυχή σύμπτωση, εκείνη την εποχή, δημιουργείται και μια συνδικαλιστική παράταξη μακριά από τις παραδοσιακές παρατάξεις και εκτός του συνδικαλιστικού κινήματος, που ελεγχόταν από το ΚΚΕ. Με επικεφαλής τα 115 σωματεία τα οποία έφτασαν να είναι μέχρι και 770, γίνεται και η πάλη, όχι μόνο ενάντια στους χαφιέδες των “Mακρή­δων” που έλεγχαν την ΓΣΕΕ και τα Εργατικά Κέντρα, αλλά γίνεται και η γενικότερη πάλη των εργαζόμενων για να προλάβουν να ανεβάσουν τους μισθούς τους σύμφωνα με την άνοδο του εθνικού εισοδήματος και την πρόοδο που είχε η οικονομία της Ελλάδας. Εκείνη την εποχή έχουμε και πολλές αναταράξεις μέσα στην ίδια την αστική τάξη όπως δείχνουν οι εκλογές της “βίας και νοθείας” το 1961. Τότε τα ανάκτορα και η ΕΡΕ, η πρόγονη της Ν.Δ., κάνουν εκλογές με την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Δόβα.

Το όργιο που έγινε σε εκείνες τις εκλογές ήταν κάτι το ασύλληπτο. Όταν άρχισαν οι έρευνες για το τι έγινε σε εκείνες τις εκλογές, ανακαλύψανε οικόπεδα που ήταν γραμμένοι 270 άνθρωποι. Ήταν άλλοι που είχαν ψηφίσει 30 φορές!

Οι σωφέρ του ίδιου του Καραμανλή ψήφισαν από 40 φορές ο καθένας γιατί είχαν και αυτοκίνητο. Η Ένωση Κέντρου άρχισε τον “ανένδοτο αγώνα” για να ακυρωθούν οι εκλογές και να προχωρήσουν σε καινούριες εκλογές. Η ΕΡΕ είχε την υποστήριξη των Αμερικάνων και όλου του μηχανισμού των ανακτόρων. Τα ανάκτορα δεν ήταν απλώς βασιλιάδες εκείνη την εποχή, ήταν και επικεφαλής ενός ολόκληρου μηχανισμού ο οποίος μαζί με τους Αμερικάνους έλεγχε και την παραμικρή κίνηση σε ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό της Ελλάδας. Να φανταστείτε ότι είχαν φτάσει σε σημείο ώστε ακόμα και ο προβιβασμός στο βαθμό του λοχαγού έπρεπε να περάσει από την αμερικάνικη αποστολή ή έπρεπε να περάσει από τις βασιλικές μαφίες που κινούνταν γύρω από τα ανάκτορα.

Το Μάη του 1963 δολοφονείται ο Γρηγόρης Λαμπράκης. Ο Λαμπράκης ήταν βουλευτής της αριστεράς συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ. Ηταν ένα μεγάλο όνομα. Παλιός αγωνιστής, παλιός αθλητής, γιατρός διάσημος, “ο γιατρός των φτωχών” όπως των φώναζαν στον Πειραιά. Γι’ αυτό και ηγείται ενός κινήματος στο πλάι της ΕΔΑ, στο κίνημα της ειρήνης.

Αν θα δούμε σε παλιές φωτογραφίες υπάρχει εκείνη η συμβολική εικόνα που κατεβαίνει από τον Μαραθώνα. Η δολοφονία του Λαμπράκη έγινε στις 24 Μάη του 1963.

Ήταν τόσο μεγάλος ο ξεσηκωμός που στην κηδεία του ήταν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι. Κανένας δεν μπόρεσε να δώσει έναν ακριβή αριθμό, άλλοι μιλάνε για 300 χιλιάδες, άλλοι για 400 και ακόμα παραπάνω. Σε μια Αθήνα που ήταν τότε μια πόλη των 2 εκατομμυρίων.

Γίνονται εκλογές το Νοέμβρη του 1963 και το Κέντρο παίρνει 42% όμως δεν είναι απόλυτη πλειοψηφία ώστε να κυριαρχεί και ξανακάνει εκλογές στις 16 Φεβρουαρίου 1964, μετά από τρεις μήνες και παίρνει 53%. Επομένως είναι μια κυρίαρχη κυβέρνηση, σπάνια για τα κοινοβουλευτικά χρονικά.

Σύγκρουση με τα ανάκτορα

Ουσιαστικά δεν έχει την έγκριση των ανακτόρων. Αναγκάζονται να τον κάνουν πρωθυπουργό να τον αποδεχτούν σαν πρωθυπουργό. Οι συγκρούσεις είναι συνεχείς και φτάνουμε στο 1965 όπου με επικεφαλής τα ανάκτορα αλλά με τις πλάτες των Αμερικάνων ασκούν πίεση για να διώξουν τον Παπανδρέου.

Υπάρχει και ένας άλλος λόγος, τον οποίο δεν τον ήξερα όταν έγραφα το βιβλίο και τον έμαθα εκ των υστέρων, υπήρχε ένα βασικό οικονομικό θέμα. Όταν στα χρόνια της φτώχειας είχαν κάνει τις διάφορες συμφωνίες με τους Αμερικάνους, και είχαν υπογράψει, υπήρχε και μια συμφωνία που έλεγε ότι αν σε κάποιο από τα επιδοτούμενα προϊόντα υπάρξει πλεόνασμα το οποίο πρέπει να εξαχθεί από την Ελλάδα, πρέπει να πάρει την άδεια της αμερικάνικης αποστολής. Και αυτό συνέβη το 1964.

Έκπληκτη η κυβέρνηση Παπανδρέου βλέπει ότι έχει μια σοδειά πρωτοφανή. Έχουν γεμίσει όλες οι αποθήκες και δεν ξέρουν τι να κάνουν το στάρι. Εν τω μεταξύ πλησιάζει και η σοδειά του 1965, που είναι εξίσου πάρα πολύ καλή, και βλέπουν ότι θα αναγκαστούν να πετάξουν τόσο μεγάλη παραγωγή. Ζητάνε από τους Αμερικάνους να τους δώσουν άδεια να εξάγουν το περισσευούμενο στάρι. Οι Αμερικάνοι αρνούνται. Τότε ο Παπανδρέου βάζει πρόταση στο υπουργικό συμβούλιο, όπως μαθαίνεται εκ των υστέρων, ότι προκειμένου να αποφύγουμε αυτή την κρίση με όλη την αγροτική τάξη της Ελλάδας, μπορούμε να παραιτηθούμε από την αμερικάνικη βοήθεια και τις συμφωνίες που έχουμε κάνει – δηλαδή για την χρηματοδότηση των 50 εκατομμυρίων δολαρίων ετησίως – και να κάνουμε πλέον τη δική μας οικονομική πολιτική. Όμως οι Αμερικάνοι δεν θα μπορούσαν να δεχτούν τέτοιο πράγμα. Είναι η εποχή του Βιετνάμ, είναι η εποχή του Δόγματος Τζόνσον για μια παγκόσμια κινητοποίηση ενάντια στον κομμουνισμό. Εάν ένα βασικό στέλεχος της συμμαχίας σαν την Ελλάδα αποχωρούσε θα ήταν ένα μεγάλο χτύπημα για τους Αμερικάνους.

Επομένως προτίμησαν να πετάξουν τον Παπανδρέου, αντί να υποχωρήσουν στις απαιτήσεις του, με το πρόσχημα ότι δεν δεχόταν τον υπουργό Εθνικής Άμυνας, τον Γαρουφαλιά, που πρότειναν τα ανάκτορα. Ήθελαν να φέρουν μια άλλη κυβερνητική συμμαχία, από την ΕΡΕ και ένα μέρος της Ένωσης Κέντρου το οποίο θα διεσπάτο για να δημιουργήσει την νέα κυβέρνηση.

Να πούμε εκ των προτέρων, πως μόλις άρχισαν τα γεγονότα του Ιουλίου με τις τρομερές κινητοποιήσεις, οι Αμερικάνοι υποχώρησαν. Υπέγραψαν την παραίτησή τους από την συμφωνία στο 15νθήμερο της κυβέρνησης Τσιριμώκου. Τότε ούτε που γράφτηκε στις εφημερίδες αυτή η ιστορία και είναι και ένας λόγος που δεν το ξέραμε κιόλας.

Έτσι μπαίνουμε στα γεγονότα του ‘65. Κατ’ αρχήν ο κόσμος αμφισβητεί τον Υπουργό Εθνικής Αμύνης, ο οποίος είναι υπουργός της κυβέρνησης Παπανδρέου. Ο Παπανδρέου θέλει να τον αποβάλει από την κυβέρνηση και να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο, διότι είναι μια εμφανής φράξια εναντίον του. Ζητάει ακρόαση από τα ανάκτορα, την καθυστερούν. Την Πέμπτη 15 Ιουλίου ο βασιλιάς δέχεται να δει τον Παπανδρέου και η ακρόαση τελειώνει σε 10 λεπτά. Ο Παπανδρέου έχει παραιτηθεί. Τα ανάκτορα αρνούνται διαρρήδην οποιαδήποτε συζήτηση επί του θέματος. Αναγκαστικά ο Παπανδρέου παραιτείται.

Εκείνο το βράδυ αμέσως οι πρώτοι που το μαθαίνουν από το ραδιόφωνο είναι μερικοί φοιτητές. Γίνονται άμεσα μερικές κινητοποιήσεις στους δρόμους της Αθήνας. Η αστυνομία χτυπάει άγρια, για να σβήσει τη φωτιά τη στιγμή που ανάβει. Όμως δεν ήταν δυνατόν. Την Παρασκευή κατεβαίνουν πλέον πολλές χιλιάδες φοιτητών. Γίνονται μεγάλες συγκεντρώσεις.

Το Σάββατο αναλαμβάνει η Γενική Συνομοσπονδία που έχει περάσει πλέον στα χέρια των 115. Ζητάει συγκέντρωση. Με την πίεση που ασκείται, οι αρχές δέχονται να γίνει συγκέντρωση σε κλειστό χώρο, και ως τέτοιο θεωρούν το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Ο κόσμος που μαζεύεται είναι απίθανος. Από νωρίς δεκάδες χιλιάδες, είναι και Σάββατο, ανεβαίνουν προς τον Παναθηναϊκό. Αυτό που θεωρείται κλειστός χώρος γεμίζει στα γρήγορα και ο κόσμος πλημμυρίζει την λεωφόρο Αλεξάνδρας. Οι ηγέτες των 115 καταγγέλλουν το πραξικόπημα και οι χιλιάδες συγκεντρωμένοι φωνάζουν συνθήματα και ζητάνε να κατέβουν στο κέντρο της Αθήνας με πορεία. Η ηγεσία της ΕΔΑ αναλαμβάνει να διαλύσει τη συγκέντρωση.

Τα στελέχη της ΕΔΑ κάνουν αλυσίδα έξω από τον Παναθηναϊκό και προσπαθούν να διαλύσουν την συγκέντρωση. “Εντάξει παιδιά, τελειώσαμε τώρα. Δείξαμε τι μπορούμε να κάνουμε και τώρα πηγαίνετε σπίτια σας”. Εκεί έγινε η πρώτη έκρηξη. Τους κάνανε στην άκρη, και η διαδήλωση αυτή, μια τεράστια διαδήλωση δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, φτάνει μέχρι το Σύνταγμα. Ήταν η μεγάλη αρχή των γεγονότων του ’65, τα οποία θα επρόκειτο να κρατήσουν περίπου 70 μέρες.

Ο ρόλος της ΕΔΑ

Η ΕΔΑ σε καμιά περίπτωση δεν ήθελε την σύγκρουση. Ήθελε μια συμμαχία με το Κέντρο και ένα συμβιβασμό με τα ανάκτορα. Γι’ αυτό θα δούμε σε όλη την διάρκεια των Ιουλιανών γεγονότων, εάν πάει κάποιος μελετητής να διαβάσει την Αυγή για να γράψει για τα γεγονότα του 65, ούτε μία φορά δεν αναφέρεται η λέξη δημοψήφισμα. Ούτε μία φορά δεν αναφέρεται “ο στρατός με το λαό” ή το “παρ’ τη μάνα σου και μπρος”, τα συνθήματα δηλαδή που κυριαρχούσαν αυτές τις μέρες κάτω στο δρόμο.

Θα πω ορισμένες χαρακτηριστικές ημερομηνίες. Στις 21 Ιουλίου, οι φοιτητές συγκεντρώνονται στα Προπύλαια και προχωράνε προς την Σταδίου. Ακριβώς στη γωνία Εδουάρδου Λω και Σταδίου, δολοφονείται ο φοιτητής της ΑΣΟΕΕ Σωτήρης Πέτρουλας. Είπανε ότι έπασχε από άσθμα και πέθανε από τις αναθυμιάσεις των καπνογόνων. Δεν είναι έτσι. Δεν έγινε ποτέ νεκροψία ή αυτοψία. Στην ουσία ήταν δολοφονία που προσπάθησαν να την καλύψουν.

Είναι σημαδιακό ότι είναι κοντά – 30, 40 μέτρα απόσταση – στο σημείο που κάηκαν οι τρεις της Marfin, ένα σύγχρονο έγκλημα. Η δολοφονία του Πέτρουλα βάζει φωτιά, ακόμα περισσότερο, στις καθημερινές συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις. Η κηδεία γίνεται μετά από δυο μέρες στις 23 του μηνός και είναι μια κηδεία σαν του Λαμπράκη. Τεράστια. Πάλι τα στελέχη της ΕΔΑ προσπαθούν να μην οξύνουν τα πράγματα. “Παιδιά, σιγά. Κάναμε το καθήκον μας. Τα είπαμε. Δείξαμε ποιοι είμαστε. Να πάμε στα σπίτια μας”.

Αρχίζουν και τους φωνάζουν πως είναι “νοβαλτζίνες”, ένα καταπραϋντικό φάρμακο της εποχής σαν την ασπιρίνη, αλλά συνδυάζεται και με το όνομα του Νόβα, που ήταν ο πρωθυπουργός των ανακτόρων. “Έξω οι Νοβαλτζίνες”, και για μια φορά ακόμα τους κάνανε στην άκρη. Η κηδεία γίνεται θρίαμβος.

Συνεχίζονται οι διαδηλώσεις και στις 4 Αυγούστου παραιτείται η πρώτη κυβέρνηση Νόβα. Αυτοί δηλαδή που ήταν οι αποστάτες από την Ένωση Κέντρου. Ο Νόβας, ο Κωστόπουλος, ο Τούντας, ο Μητσοτάκης, οι οποίοι σχημάτισαν αυτή την προσωρινή κυβέρνηση των ανακτόρων. Πέφτει ο Νόβας αρχίζουν οι διάφορες μανούβρες των ανακτόρων.

Όμως έχει προηγηθεί κάτι άλλο. Στις 27 Ιούλη, δηλαδή τέσσερις μέρες μετά την κηδεία του Πέτρουλα, η ΓΣΕΕ με επικεφαλής τα 115 σωματεία κηρύσσει Γενική Απεργία. Το θυμάμαι, ήταν μια μέρα πάρα πολύ ζεστή, γίνεται η συγκέντρωση στη Δημαρχία. Πάει μεσημέρι και οι ομιλίες έχουν κουράσει πολύ τον κόσμο που θέλει να ακούσει το τι θα γίνει. Νομίζοντας οι ηγεσίες – και κυρίως η ηγεσία της ΕΔΑ – πως μπορούν να ελέγξουν όλο αυτό το κίνημα, βγαίνουν στην Ομόνοια κάνουν αλυσίδες λέγοντας ότι τώρα τελειώσαμε. Δεν χρειάζεται τίποτα παραπάνω, δείξαμε πόσοι είμαστε (εκατοντάδες χιλιάδες), δεν υπάρχει κανένας λόγος να διαδηλώσουμε. Όμως η διαδήλωση, παρόλο τη φοβερή ζέστη, τους κάνει στην άκρη και προχωράει προς το Σύνταγμα. Η απεργία γενικεύεται. Ποτέ δεν είχε υπάρξει τέτοια Γενική Απεργία. Κλείνουν μέχρι και τα περίπτερα. Και βέβαια όλες αυτές οι εκδηλώσεις έχουν απήχηση και στην επαρχία. Γίνονται μεγάλες διαδηλώσεις και στην Θεσσαλονίκη και σε άλλες επαρχιακές πόλεις. Με τα ίδια συνθήματα, κατά των αποστατών και κατά των ανακτόρων.

Τα ανάκτορα στις 16 Αυγούστου καταφέρνουν να αποσπάσουν άλλη μια ομάδα από την Ένωση Κέντρου και να φτιάξουν την κυβέρνηση Τσιριμώκου.

Όταν ακούστηκε ότι σχηματίστηκε η κυβέρνηση Τσιριμώκου φάνηκε τελείως απίθανο. Πώς από τον σοσιαλισμό αυτός πήδησε στον ανακτορισμό; Αναρωτιόνταν όλοι. Ήταν ένα φοβερό άλμα για την εποχή.

Και βέβαια ύστερα από την πρώτη σύγχυση άρχισαν οι διαδηλώσεις. Ο Τσιριμώκος μάλιστα ήταν αρκετά ηλίθιος για να νομίζει ότι επειδή ο ίδιος είχε παρελθόν αντιστασιακό και σοσιαλιστικό κόμμα θα ήταν δυνατόν να επιβληθεί και να χρησιμοποιήσει καλύτερα την αστυνομία και τα τανκς από την προηγούμενη κυβέρνηση. Υστερα από συνεχείς διαδηλώσεις πέφτει και ο Τσιριμώκος στις 28 Αυγούστου.

Δέκα μέρες μετά, στις 8 Σεπτέμβρη, καταφέρνουν να σπάσουν άλλο ένα κομμάτι της Ένωσης Κέντρου, επωφελούμενοι και από τη συμβιβαστική τακτική του Γεωργίου Παπανδρέου. Η τρίτη απόπειρα για να δημιουργηθεί κυβέρνηση με επικεφαλής το Στεφανόπουλο παίρνει 152 ψήφους στη Βουλή.

Υποτίθεται δηλαδή ότι είχε πλειοψηφία. Σιγά σιγά τελειώνει και το ενεργό μέρος των Ιουλιανών που είχε κρατήσει 70 μέρες και ήταν τρομερό.

Οι πολιτικές συνέπειες

Όμως τεράστια σημασία δεν έχει μόνο το ιστορικό κομμάτι των Ιουλιανών, αλλά και το πολιτικό. Μετά τα Ιουλιανά τίποτα δεν είναι ίδιο στην Ελλάδα. Βέβαια θα περάσουμε το τραγικό διάλειμμα της επταετούς δικτατορίας. Και μπορεί για την ιστορία επτά έτη να είναι απλά ένα διάλειμμα, αλλά για τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων και την ταλαιπωρία που τράβηξαν εκατοντάδες χιλιάδες, ήταν πραγματικά τραγική εμπειρία.

Ήταν ένα ιντερμέτζο, ένα ενδιάμεσο στην τεράστια αλλαγή που γίνεται στην πολιτική της Ελλάδας. Μετά την δικτατορία, από το ‘73 στην ουσία και μετά, όλα έχουν αλλάξει στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας. Τα ανάκτορα είναι ήδη καταδικασμένα. Στο Δημοψήφισμα που γίνεται το 1974 αυτοί που ψηφίζουν τη συνέχιση της βασιλείας είναι μόνο το 30%. Ο Καραμανλής δημιουργεί τη Νέα Δημοκρατία η οποία δεν είναι ανακτορική πια. Στο Κέντρο, έχει πεθάνει ο Γεώργιος Παπανδρέου, και στον χώρο αυτό την Ένωση Κέντρου την αντικαθιστά το αριστερότερο ΠΑΣΟΚ, το οποίο εμφανίζεται με μια σοσιαλιστική ιδεολογία. Το Κέντρο σιγά σιγά διαλύεται.

Εκείνο που είναι σημαντικό είναι οι αλλαγές στην αριστερά.

Όταν αρχίζει το ’74, η αριστερά πλέον δεν είναι ίδια. Το 1968 έχει γίνει η μεγάλη διάσπαση. Το εσωτερικό με το εξωτερικό έχουν γίνει δυο κόμματα, που από τότε δεν θα ξαναενωθούν. Έχουμε δηλαδή την αρχική και μεγάλη κατάρρευση του μηχανισμού του Κομμουνιστικού Κόμματος. Βέβαια μετά το ’74, μαζικοποιούνται οι οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς τροτσικιστικές, μαοϊκές ή ακόμα και οι αναρχικοί.

Το τι έχει συμβεί μετά το ’74, δεν έχει καμιά σχέση με το τι συνέβαινε πριν. Από το ’74 και μετά έχουμε αυτό που λέμε αστική δημοκρατία. Πριν από την δικτατορία τα χρόνια του ’60, δεν θα ήταν δυνατόν να καθόμαστε εδώ και να μιλάμε για Μαρξισμό. Ούτε θα ήταν καν δυνατόν να κάνουμε εύκολα συνδικαλιστικές συγκεντρώσεις. Ανοίγει δηλαδή μια καινούρια περίοδος στην Ελλάδα. Με τα δικά της προβλήματα, με μια νέα κατάσταση, αλλά και με έναν καπιταλισμό ο οποίος έχει κερδίσει πάρα πολλά κατά την διάρκεια της δικτατορίας. Δεν είναι πια ο μικρός ελληνικός καπιταλισμός, αλλά ένας καινούριος ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός ο οποίος σιγά σιγά, όπως τον είδαμε και μετά την πτώση των καθεστώτων, αναπτύσσεται σε πολλές χώρες και έτσι έχουμε σήμερα μια διαφορετική, καινούρια κατάσταση. Όμως έχουμε τον ίδιο λαό. Και αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε ποτέ.

Αυτά που γίνονται αυτές τις μέρες, δηλαδή και οι μεγάλες συγκεντρώσεις της 5ης και της 20ής Μάη, μοιάζουν λιγάκι με τα γεγονότα του ’65. Ανατρέπουν καταστάσεις δηλαδή. Και εδώ θα πρέπει να προσέξουμε. Είναι από αυτές τις κινήσεις των εκατοντάδων χιλιάδων μαζών που δεν φεύγουν άσφαιρα. Και βρισκόμαστε ακριβώς σε αυτή την περίοδο. Ίσως εάν προχωρήσουν τα γεγονότα και έχουμε μεγαλύτερες κινητοποιήσεις, κινητοποιείται ολόκληρη η εργατική τάξη και σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, πάλι ίσως περάσουμε σε μιαν άλλη περίοδο που δεν θα είναι η ίδια όπως πριν από το 2010. Γι’ αυτό το λόγο διαβάζοντας και μελετώντας την ιστορία, να προετοιμαζόμαστε για την επόμενη περίοδο.