Ο Τόνι Κλιφ συνήθιζε να λέει ότι αν δεν μπορείς να εξηγήσεις σε κάποιον τα βασικά σημεία του μαρξισμού στα πέντε λεπτά που είσαστε μαζί στο ίδιο λεωφορείο, τότε το πιθανότερο είναι ότι δεν τον έχεις καταλάβει. Έτυχε να διαβάσω κάποια από τα κεφάλαια του βιβλίου του Ντανιέλ Μπενσαϊντ «Μαρξ-Τρόπος Χρήσης» στο λεωφορείο, τα πρωινά πηγαίνοντας για δουλειά. Από τη σκοπιά του τσιτάτου του Κλιφ, είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο.

Ο Ντανιέλ Μπενσαϊντ, που έφυγε από τη ζωή πρόσφατα, ήταν μέλος της γαλλικής επαναστατικής Αριστεράς από τα νιάτα του, όταν την δεκαετία του ΄60 εγκατέλειψε το ΚΚ Γαλλίας και συμμετείχε στην ίδρυση της Jeunesse Communiste Revolutionaire, πρόδρομου της τροτσκιστικής Lingue Communiste Revolutionaire. Έγινε ακαδημαϊκός, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Paris-VIII με πλούσιο συγγραφικό έργο, αλλά δεν έπαψε ποτέ να είναι στην πρώτη γραμμή των κοινωνικών κινημάτων και της οικοδόμησης της επαναστατικής Αριστεράς. Το 2008, έγινε μέλος του Νέου Αντικαπιταλιστικού Κόμματος μετά την αυτοδιάλυση της LCR και δεν έπαψε μέχρι το τέλος της ζωής του να κοπιάζει για την διάδοση σε μια νέα γενιά αντικαπιταλιστών των βασικών ιδεών του επαναστατικού μαρξισμού. Το «Μαρξ-Τρόπος Χρήσης» είναι κομμάτι αυτής της προσπάθειας - και μάλιστα το πρώτο και το μόνο του βιβλίο διαθέσιμο στα ελληνικά.

Ο Μπενσαϊντ καταφέρνει να μεταδώσει στον αναγνώστη το πάθος του για τον Μαρξ και το έργο του. Το Κεφάλαιο είναι, για τον Μπενσαϊντ, ένα πρότυπο αστυνομικού μυθιστορήματος. Ο Σέρλοκ-Μαρξ μαζί με τον βοηθό του Γουώτσον-Ένγκελς επιχειρούν να λύσουν τον γρίφο του εγκλήματος που συντελείται στον καπιταλισμό: την ληστεία (πολλές φορές μετά φόνου) της ζωντανής εργασίας από τον ληστή και δολοφόνο- κύριο Κεφάλαιο. Στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου, ο Μαρξ περιγράφει τη σκηνή του εγκλήματος, μακριά από τη θορυβώδη αγορά, εκεί που ο καπιταλιστής αποσπά από τον εργάτη την υπεραξία της ζωντανής εργασίας του. Στον Δεύτερο Τόμο, ο Μαρξ περιγράφει την κυκλοφορία του κεφαλαίου, το ξέπλυμα δηλαδή της λείας που ξάφρισε η σπείρα του εγκλήματος. Στον αέναο κύκλο της αγοράς, το κεφάλαιο αλλάζει ασταμάτητα ρούχα, γίνεται εμπόρευμα, χρήμα, μηχανήματα. Όμως οι μεταμορφώσεις αυτές δεν είναι εξασφαλισμένες: αν τα εμπορεύματα δεν πωληθούν, ο κύριος Κεφάλαιο κινδυνεύει να πάθει ανακοπή. Τέλος στον Τρίτο Τόμο, ο Μαρξ αποκαλύπτει τη μοιρασιά των κλοπιμαίων, την συνολική διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής.

Έχοντας έτσι ξεγυμνώσει τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, ο Μαρξ εξηγεί την εγγενή του τάση να υφίσταται περιοδικές κρίσεις. Τίποτα δεν είναι ψευδέστερο από τον ισχυρισμό των αστών οικονομολόγων για την «ισορροπία» του συστήματος, τον «αόρατο» νόμο που εξισορροπεί την προσφορά με τη ζήτηση. Αντίθετα, για τον Μαρξ, η αποσύνδεση της σφαίρας της παραγωγής από τη σφαίρα της κυκλοφορίας προοιωνίζεται καταστροφικές κρίσεις. Η ανάπτυξη της χρηματοπιστωτικής πίστης μπορεί να αναστείλει το ξέσπασμα τους. Αλλά η συσσώρευση του κεφαλαίου αντιμετωπίζει πολύ βαθύτερους φραγμούς από τη χρηματιστική κερδοσκοπία: ο Μαρξ συνδέει την κρίση με τον μηχανισμό της «πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους». Οι τρόποι που έχει βρει η άρχουσα τάξη να αντιστρέφει αυτή την τάση (αύξηση της εκμετάλλευσης, ιμπεριαλιστική επέκταση, εμπορευματοποίηση νέων πτυχών της κοινωνικής ζωής και ούτω καθεξής) δεν μπορούν τελικά και να την υπερβούν. Η κρίση συνεπάγεται όξυνση της ταξικής πάλης και είναι τελικά σε αυτό το πεδίο που κρίνεται η συνέχιση του καπιταλιστικού συστήματος ή η υπέρβασή του και η δημιουργία ενός νέου.

Η θεωρία αυτή δεν βγήκε αυτόματα από το κεφάλι του Μαρξ. Χρειάστηκε μια ολόκληρη φιλοσοφική, ιδεολογική και πολιτική πορεία για να μεταμορφωθεί ο Μαρξ από μποέμ ιδεαλιστής φιλόσοφος σε σοσιαλιστή επαναστάτη και συγγραφέα του Κεφαλαίου. Αυτή την πορεία την περιγράφει βήμα βήμα ο Μπενσαϊντ στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου του. Είναι σημαντικό να κρατήσουμε την στενή σύνδεση κάθε νέας θεωρητικής κατάκτησης με την πρακτική του ζωντανού εργατικού κινήματος, είτε μιλάμε για το Μανιφέστο και τις επαναστάσεις του 1848 είτε μιλάμε για την μαρξιστική θεωρία του κράτους και την Κομμούνα του 1871.

Αν και το «Μαρξ-Τρόπος Χρήσης» είναι ένα σύντομο και εισαγωγικό βιβλίο, ο Μπενσαϊντ δεν διστάζει να πάρει θέση και σε πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα. Ένα τέτοιο είναι αυτό της σύνδεσης της θεωρίας των Μαρξ και Ένγκελς με την πολιτική τους πρακτική και την κομματική τους στράτευση. Στο ζήτημα αυτό, ο Λένιν πηγαίνει τον μαρξισμό ένα βήμα παραπέρα, ορίζοντας «την πολιτική όχι ως απλή αντανάκλαση των κοινωνικών σχέσεων, αλλά ως τη μετάθεσή τους σε ένα ειδικό πεδίο». Γι΄ αυτό και «το πολιτικό κόμμα δεν είναι πλέον για τον Λένιν μια μορφή ασυνεχής που εμφανίζεται και εξαφανίζεται ανάλογα με τις παλίρροιες της ταξικής πάλης, αλλά διαρκής αναγκαιότητα» (σελ. 131). Παρόμοιο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο «Πως - και τι - σκέφτεται ο δρ Μαρξ», που πραγματεύεται την ένταση που υπάρχει μέσα στο έργο του Μαρξ (και τον διάλογο ανάμεσα στους μαρξιστές) ανάμεσα στην κριτική και την επιστήμη. Για να πάψει ο σοσιαλισμός να είναι ουτοπία, χρειάστηκε την επιστημονική τεκμηρίωση του Κεφαλαίου. Αλλά καμία επιστήμη - ειδικά όταν αυτή γίνεται ακαδημαϊκό φετίχ ή σταλινική μούμια - δεν αρκεί για να υπερνικήσει την κυρίαρχη ιδεολογία και το σύστημα που αυτή υπηρετεί. «Η συνέχεια δεν παίζεται πλέον στα κεφάλια, αλλά στον αγώνα. Εκεί όπου η κριτική των όπλων πρέπει να πάρει τη σκυτάλη από τα όπλα της κριτικής. Όπου η θεωρία γίνεται πράξη. Και ο ορθός λόγος στρατηγική» (σελ. 214).

Το βιβλίο του Μπενσαϊντ ξαναφέρνει στην πολιτική ορολογία τη λέξη «εγχειρίδιο», μια λέξη κακόφημη από τα «εγχειρίδια του σοβιετικού μαρξισμού» του 20ού αιώνα. Θα βρείτε την ανάγνωσή του ακόμα πιο διασκεδαστική λόγω της εικονογράφησής του από τον Γάλλο αντικαπιταλιστή σκιτσογράφο Σαρμπ.