«Υπήρχαν 3 μεγάλα σημεία καμπής στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Το 1968, το 1973-74 και το 1989. Ο συνδυασμός και των τριών μαζί γκρέμισε το οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό οικοδόμημα του ψυχρού πολέμου».1

Δεν υπάρχει πιο συναρπαστική εικόνα από την ιστορία των τελευταίων 50 χρόνων και που ο Κρις Χάρμαν, όχι μόνο την περιγράφει, αλλά και παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο μέσα σ’ αυτές τις εξελίξεις.

Η προσπάθεια να γραφτεί ένα αφιέρωμα στον Κρις, είναι συνδυασμένη με τα μεγάλα γεγονότα που σημάδεψαν την περίοδο από το 1960 μέχρι το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Δεν μπορεί κανένας να περιγράψει τις μεγάλες στιγμές έξω από τη μάχη του ίδιου του Κρις να συμμετέχει για να τα αλλάζει.

Στο πρώτο μισό της δεκαετίας του ’60, τα γεγονότα στην Ελλάδα επιταχύνθηκαν. Η κυβέρνηση της ΕΡΕ καταρρέει, κερδίζει τις εκλογές η Ένωση Κέντρου το 1964 και το καλοκαίρι του 1965 ξεσπάνε τα Ιουλιανά. Το κίνημα για 70 μέρες δίνει την πιο σκληρή μάχη ενάντια στο βασιλικό πραξικόπημα, ενάντια στην πολιτική τάξη που κυβερνούσε, ενάντια σε μια κυρίαρχη τάξη που προσπαθούσε να αποκτήσει τον έλεγχο των εξελίξεων. Από το 1960 μέχρι το φθινόπωρο του 1965, τα γεγονότα στην Ελλάδα ήταν το πρελούδιο του τι θα συνέβαινε τα επόμενα χρόνια σε όλο τον κόσμο.

Η χρονιά του 1968 παρουσιάζεται σήμερα σαν φοιτητική και νεολαιίστικη εξέγερση. Είναι αλήθεια ότι στα Πανεπιστήμια και πριν το ’68 είχαν ξεκινήσει καταλήψεις, οι φοιτητές πρωτοστατούσαν στα πρώτα αντιπολεμικά συλλαλητήρια, στις ΗΠΑ οι «Φοιτητές για μια Δημοκρατική Κοινωνία» κατέβαιναν στο Νότο και οργάνωναν τις κινητοποιήσεις ενάντια στις διακρίσεις των μαύρων.

Στο Λονδίνο, στην Οικονομική Σχολή του Λονδίνου (LSE), μια ομάδα επαναστατών βρέθηκε στο κέντρο της ανατρεπτικής ατμόσφαιρας. Καταλήψεις ενάντια στον καινούργιο Διευθυντή του LSE που υπηρετούσε πιο πριν στο ρατσιστικό καθεστώς της Ροδεσίας, συμμετοχή στην κατάληψη της ελληνικής Πρεσβείας στο Λονδίνο μια βδομάδα μετά τις 21 Απρίλη του 1967, οργανωτικό κέντρο για το μεγάλο αντιπολεμικό συλλαλητήριο, με συμμετοχή διεθνών αντιπροσωπειών απ’ όλη την Ευρώπη, τον Οκτώβρη του 1967.

Η πολιτική συζήτηση μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες ήταν θηριώδης. Ο Κρις Χάρμαν και η ομάδα των Διεθνών Σοσιαλιστών, που μέλος της ήταν ο Κρις, πρωτοστατούσαν σ’ αυτήν τη συζήτηση. Σε μια νέα πολιτικοποίηση που διαμορφωνόταν εκείνη την περίοδο, ήταν βασικό το ξεκαθάρισμα για το σοσιαλισμό – για την μελλοντική κοινωνία. Σε όλη την Ευρώπη η αριστερά υποστήριζε ότι σοσιαλισμός ήταν ο σταλινισμός του ανατολικού μπλοκ. Αυτό ήταν απωθητικό για τον νέο κόσμο. Φοιτητές από τις ΗΠΑ, από την Ελλάδα, την Μαλαισία, την Καραϊβική και την Κένυα, καθημερινά συζητούσαν τι ήταν ο σοσιαλισμός και γιατί δεν τους κάλυπταν οι υπάρχουσες καταστάσεις που μιλούσαν για σοσιαλισμό: τα γκούλαγκ του Στάλιν, η πολιτική του Μάο ή η κυβέρνηση του εργατικού κόμματος με πρωθυπουργό τον Ουίλσον στη Βρετανία.

Το άρθρο του Κρις Χάρμαν για το «Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1967 στο περιοδικό International Socialism και ήταν συμβολή σ’ αυτή τη συζήτηση.

«Συχνά ακούγεται ότι η άνοδος του σταλινισμού στη Ρωσία δεν μπορεί να θεωρηθεί «αντεπανάσταση» γιατί ήταν μια διαδικασία που προχώρησε βαθμιαία… Η γραφειοκρατία δεν υποχρεώθηκε να αποσπάσει την εξουσία από τους εργάτες μονομιάς. Ο αποδεκατισμός της εργατικής τάξης άφησε στα χέρια τους την εξουσία, σε όλα τα επίπεδα της ρώσικης κοινωνίας. Τα μέλη της γραφειοκρατίας είχαν στον έλεγχό τους και τη βιομηχανία και το στρατό και την αστυνομία. Δεν είχαν καν την ανάγκη ν’ αποσπάσουν τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού για να τον ευθυγραμμίσουν με τα οικονομικά τους συμφέροντα, όπως και η αστική τάξη το κατόρθωσε με επιτυχία σε διάφορες χώρες, χωρίς να χρειαστεί μια βίαιη σύγκρουση».2

Το 1968 ήταν ένας χείμαρρος. Εκατομμύρια εργάτες κατέβηκαν σε απεργία και κατέλαβαν τα εργοστάσια στη Γαλλία. Στις ΗΠΑ οι μαύροι ξεσηκώθηκαν στις μεγαλύτερες πόλεις αμέσως μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ. Στην Πράγα οι φοιτητές, οι εργάτες και οι διανοούμενοι συγκρούστηκαν με τα ρώσικα τανκς, η φλόγα της εξέγερσης άναβε από τη μια χώρα στην άλλη. Τα πάντα γύρισαν πάνω-κάτω, ήταν ένας σεισμός που συντάραζε τον καπιταλισμό σε όλον τον κόσμο. Ο κόσμος άρχισε να πιάνει το νήμα με τις προηγούμενες επαναστάσεις, με το 1848, την Κομμούνα, τη Ρωσία του ’17, τη Γερμανία του ’18, τη Γαλλία και την Ισπανία του ’36. Να πιστεύει ξανά ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, ότι ο Μαρξ ξαναγίνεται επίκαιρος όταν έγραφε ότι «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας».

Ο Κρις Χάρμαν το 1968 γράφει το άρθρο «Κόμμα και Τάξη» για να απαντήσει στις απόψεις που κυκλοφορούν ευρέως εκείνη την περίοδο ενάντια στα κόμματα και τις οργανώσεις. «Λίγα ζητήματα έχουν προκαλέσει περισσότερες διαμάχες μέσα στους μαρξιστικούς κύκλους απ’ αυτό της σχέσης του κόμματος με την τάξη… Από γενιά σε γενιά οι ίδιες κατηγορίες ακούγονται, “γραφειοκράτες”, “ελιτιστές”, “υποκαθιστούν την εργατική τάξη”, “αυταρχικοί”». Στο άρθρο αναπτύσσει όλα τα επιχειρήματα γιατί χρειάζεται ένα επαναστατικό κόμμα της εργατικής τάξης, που είναι διαφορετικό από τα σοσιαλδημοκρατικά και τα σταλινικά κόμματα που μέχρι το 1968 είχαν τον απόλυτο έλεγχο μέσα στην εργατική τάξη. «Τώρα ξανά χρειάζεται οι επαναστάτες μαρξιστές να φτιάξουν το δικό τους κόμμα που θα συμμετέχει στις καθημερινές μάχες των εργατών, που θα προσπαθεί να ανεβάσει την αυτοοργάνωση και θα συγκρούεται με τις ιδεολογικές και πρακτικές υποκλίσεις στην παλιά κοινωνία».3

Η παρέμβαση του Κρις στις δύο μεγάλες ιδεολογικές συζητήσεις του ’68, ο Σοσιαλισμός και το επαναστατικό κόμμα, ήταν καθοριστική για τη διαμόρφωση της Διεθνιστικής Σοσιαλιστικής Τάσης. Σε όλη την Ευρώπη, τα Κ.Κ. περνούσαν τεράστια κρίση λόγω της επέμβασης των ρώσικων τανκς στην εξεγερμένη Τσεχοσλοβακία και δεν είχαν τίποτα να προσφέρουν στους εξεγερμένους νεολαίους. Από τη μια το ΚΚΕ υποστήριζε την επέμβαση με το επιχείρημα ότι η εξέγερση ήταν ιμπεριαλιστικός δάκτυλος και από την άλλη το ΚΚΕ εσωτερικού στήριζε τον Ευρωκομμουνισμό, ταυτιζόταν με το Κ.Κ. Ιταλίας που πρόδωσε το καυτό φθινόπωρο του ’69 και πρότεινε την ταξική συνεργασία με τους σοσιαλδημοκράτες και τους χριστιανοδημοκράτες.

Η δεκαετία του ’70 – Η κατάρρευση της οικονομικής σταθερότητας.

«Η μακρά περίοδος ανάπτυξης έφτασε σε ένα απότομο τέλος το φθινόπωρο του 1973, καθώς οι δυτικές οικονομίες έμπαιναν ταυτόχρονα σε ύφεση για πρώτη φορά μετά το 1930, και η ανεργία διπλασιαζόταν».4

Ο καπιταλισμός στριμώχνεται από δύο πλευρές ταυτόχρονα. Και γι’ αυτό η περίοδος έχει αναλογίες με τη σημερινή. Από τη μια, από την οικονομική κρίση και από την άλλη, από τις απεργίες και τις κοινωνικές εκρήξεις που συνεχίζουν μετά το ’68. Στην Ιταλία, το εργατικό κίνημα μπήκε στο κέντρο των εξελίξεων μετά το «καυτό φθινόπωρο» του ’69. Στην Ισπανία, οι εργάτες ανάγκασαν το καθεστώς του Φράνκο να προχωρήσει σε «δημοκρατικές» μεταρρυθμίσεις πριν το 1975, τη χρονιά που πέθανε ο Φράνκο. Στη Χιλή, για μια περίοδο υπήρχαν στοιχεία διπλής εξουσίας. Από τη μια η κυβέρνηση του Σαλβαντόρ Αλλιέντε και από την άλλη οι «κορντόνες» παρόμοιες με τα εργατικά συμβούλια το 1917 στη Ρωσία. Στην Πορτογαλία, καταρρέει η δικτατορία τον Απρίλη του 1974 και αυτό που ακολουθεί είναι καταλήψεις των ναυπηγείων, των τραπεζών, των μεγάλων αγροκτημάτων, ραδιοφωνικών σταθμών και εφημερίδων με ανοιχτό το ζήτημα της επανάστασης για ένα τουλάχιστον χρόνο. Στην Ελλάδα, το Πολυτεχνείο του ’73 ήταν η βασική αιτία που ανατράπηκε η δικτατορία μετά από λίγους μήνες, τον Ιούλη του ’74.

Πώς γλίτωσαν οι καπιταλιστές από την μέγγενη της οικονομικής κρίσης και του κινήματος από την άλλη; Τα κομμουνιστικά κόμματα στη Δύση έδωσαν χέρι βοηθείας στα αφεντικά με την πολιτική του Ιστορικού Συμβιβασμού. Με πρώτο το PCI (Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας) που ακολούθησαν στη συνέχεια τα υπόλοιπα Κ.Κ. (Ευρώπης και Λατινικής Αμερικής), προχώρησαν σε συνεργασίες ακόμα και με τη Χριστιανοδημοκρατία για να μπούνε στην κυβέρνηση.

Ο Κρις Χάρμαν συνδέθηκε με την Επαναστατική Αριστερά της Πορτογαλίας και έγραψε ένα μεγάλο άρθρο για την Πορτογαλία στο I.S. τον Οκτώβρη του 1974: «Στους πρώτους μήνες το κομμουνιστικό κόμμα προσπαθεί να δικαιολογήσει τη στάση του, ότι οι εργάτες πρέπει να κατευθύνουν την πολιτική τους πάλη ενάντια στον φασισμό «σαν πρώτη προτεραιότητα» και να μην προβάλουν οικονομικές διεκδικήσεις. Το να διεκδικήσουν και να παλέψουν για όλα τα αιτήματά τους, επιχειρηματολογούσε, θα βάλει οικονομικές πιέσεις στις μικρές επιχειρήσεις και έτσι θα τις ρίξει στην αγκαλιά των μονοπωλίων. Η δύναμη των μονοπωλίων θα ανέβει και έτσι θα ανέβει και η ανεργία».5 Με το άρθρο αυτό ο Κρις προσπαθούσε να πείσει τα πιο μαχητικά κομμάτια που συμμετείχαν στην εξέγερση, αλλά δεν ανήκαν ούτε στο σοσιαλιστικό ούτε στο κομμουνιστικό κόμμα, να ξεκαθαρίσουν το ζήτημα της προοπτικής, να διδαχτούνε από το παράδειγμα της Χιλής, και να δυναμώσουν περισσότερο τη σχέση τους με το εργατικό κίνημα. «Στην Πορτογαλία, οι διαμάχες μέσα στον στρατό και η πρόσφατη μνήμη του φασισμού στη συνείδηση του κόσμου, δυσκολεύει τη δυνατότητα του πραξικοπήματος. Αλλά μπορεί να συμβεί και στην Πορτογαλία επίσης. Εκτός εάν η εργατική τάξη αναπτύξει τις δικές της ανεξάρτητες μορφές οργάνωσης, που θα έχουν στην ηγεσία τους ένα συγκροτημένο επαναστατικό κόμμα».5

Το 1979 κυκλοφόρησε η μπροσούρα του Κρις «Μαρξισμός, θεωρία και Πράξη», που ανέλυε την μαρξιστική θεωρία και την έκανε προσιτή για χιλιάδες ακτιβιστές που ήθελαν να μάθουν τι είναι μαρξισμός. Η εισαγωγή ξεκινάει ως εξής:

«Υπάρχει ένας πλατειά διαδεδομένος μύθος ότι ο μαρξισμός είναι δύσκολος. Έτσι δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι πολλοί σοσιαλιστές που εργάζονται 40 ώρες την εβδομάδα στα εργοστάσια, στα ορυχεία ή στα γραφεία παίρνουν σαν δεδομένο ότι ο μαρξισμός είναι κάτι που δεν θα έχουν ποτέ τον καιρό ή την ευκαιρία να κατανοήσουν. Στην πραγματικότητα οι βασικές ιδέες του μαρξισμού είναι πολύ απλές. Εξηγούν, όπως δεν καταφέρνει να κάνει καμιά άλλη θεωρία, την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε. Βοηθούν να καταλάβουμε έναν κόσμο που τσακίζεται από κρίσεις, τη φτώχεια που υπάρχει ανάμεσα στα πλούτη, τα πραξικοπήματα και τις στρατιωτικές δικτατορίες, τον τρόπο που καταπληκτικές εφευρέσεις μπορούν να ρίξουν εκατομμύρια εργάτες στην ανεργία, τις «δημοκρατίες» που χρησιμοποιούν βασανιστές και τις «σοσιαλιστικές» χώρες που απειλούν η μια την άλλη με πυρηνικούς πυραύλους».6

Η δεκαετία του 1980 – Η κρίση και η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ

Αυτές τις μέρες γίνεται η δίκη του Γιαρουζέλσκι στην Πολωνία. Κατηγορείται γιατί στις 13 Δεκέμβρη του 1981, κήρυξε στρατιωτικό πραξικόπημα και έβγαλε την Αλληλεγγύη (Solidarnosc), το μεγαλύτερο εργατικό συνδικάτο της Ευρώπης εκτός νόμου. Συνέλαβε την ηγεσία της και έστειλε στη φυλακή τους πρωταγωνιστές της. Στην Πολωνία, το καθεστώς κατάφερε να τσακίσει το φοιτητικό κίνημα το 1968, αλλά δεν είχε μπορέσει να κάνει το ίδιο με την Αλληλεγγύη. Για 16 μήνες από το καλοκαίρι του 1980, τα εργοστάσια ήταν κάτω από τον έλεγχο της Solidarnosc. Η Αλληλεγγύη δημιουργήθηκε μέσα από ένα συνέδριο αντιπροσώπων από 3.500 εργοστάσια και με μέλη που έφταναν τα 10 εκατομμύρια. Η απειλή ήταν μεγάλη ότι αυτό το κίνημα μπορούσε να απλωθεί σε όλο το ανατολικό μπλοκ. Αυτή τη δύναμη προσπάθησε να σταματήσει το στρατιωτικό πραξικόπημα του Γιαρουζέλσκι με τη βοήθεια της Μόσχας.

Το 1989 – μέσα σε 6 μήνες – κατάρρευσε το όλο οικοδόμημα του κρατικού καπιταλισμού σαν χάρτινος πύργος. Τα κομμουνιστικά κόμματα στη Δύση βρέθηκαν στο κενό. Ο αριστερός κόσμος το ίδιο. Η Ουγγαρία του ’56 και η Τσεχοσλοβακία του ’68 προκάλεσαν ρωγμές και αποχωρήσεις από τα Κ.Κ., αλλά ποτέ σε τέτοια διάσταση. Η σύγχυση ήταν τεράστια. Τα ερωτήματα μεγάλα. Το άρθρο του Κρις Χάρμαν με τίτλο «Η καταιγίδα ξεκίνησε» έδινε απαντήσεις.

«Υπάρχει μια μαρξιστική αντιμετώπιση των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης που μπορεί να εξηγήσει τις εξελίξεις. Αυτή είναι η θεωρία του κρατικού καπιταλισμού… Η θεωρία στηρίζεται σε δύο αλληλοσυνδεόμενες πτυχές των Ανατολικών κρατών. Η πρώτη αναφέρεται στον κεντρικό ρόλο που έχει παίξει η συσσώρευση των μέσων παραγωγής στην οικονομική τους ανάπτυξη, και που αγνοείται από τις διαφορετικές θεωρίες που κυκλοφορούν γι’ αυτές τις χώρες… Μόνο στον καπιταλισμό η συσσώρευση γίνεται – σύμφωνα με τα λόγια του Μαρξ – «ο Μωυσής και όλοι οι προφήτες»… Σύμφωνα με τον Μαρξ δεν μπορεί να υπάρχει αναγκαστική συσσώρευση στον σοσιαλισμό. Η αναγκαστική συσσώρευση είναι η ορατή έκφραση της αλλοτρίωσης, η κυριαρχία των προϊόντων της εργασίας πάνω στους εργάτες. Ο Σοσιαλισμός είναι το ξεπέρασμα αυτής της αλλοτρίωσης…

…Η εξέλιξη του καπιταλισμού του 20ού αιώνα οδήγησε στην παρέμβαση του κράτους να μειώσει τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς στο μίνιμουμ. Αλλά όπως έλεγαν ο Λένιν και ο Μπουχάριν, αυτό δεν σταμάτησε τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα κεφάλαια, απλά τους ανέβασε σε ένα άλλο επίπεδο, στον ανταγωνισμό σε διεθνές επίπεδο. Τα σταλινικά κράτη ποτέ δεν ήταν ξεκομμένα από τον υπόλοιπο κόσμο… ο ανταγωνισμός δεν ήταν μόνο για τις διεθνείς αγορές. Η συμμετοχή στον στρατιωτικό ανταγωνισμό ανάμεσα στο ανατολικό μπλοκ και τη Δύση και την Κίνα ήταν πολύ μεγαλύτερος… Η επιτυχία σ’ αυτόν τον τομέα εξαρτιόταν από το να κρατάνε κάτω τα μεροκάματα, να ανεβάζουν την παραγωγικότητα όσο μπορούσαν πιο σκληρά, και να χρησιμοποιούν τα κέρδη για να αυξήσουν το επίπεδο των επενδύσεων στα εργοστάσια καις τις νέες τεχνολογίες… Με άλλα λόγια, η κυρίαρχη τάξη στον κρατικό καπιταλισμό, κυνηγώντας τη συσσώρευση δημιούργησε την εργατική τάξη, τους «νεκροθάφτες της».7

Η μάχη ενάντια στην οπισθοχώρηση στη Δύση

Οι εξελίξεις στο ανατολικό μπλοκ ενίσχυσαν ένα ρεύμα υποχώρησης που είχε αρχίσει να υπάρχει μέσα στην αριστερά αλλά ιδιαίτερα μέσα στην επαναστατική αριστερά στη Δύση. Ο Μάης του ’68 στη Γαλλία δεν κατάληξε σε επανάσταση. Το καυτό φθινόπωρο στην Ιταλία δυνάμωσε το Κομμουνιστικό Κόμμα και τη Χριστιανοδημοκρατία και όχι την Επαναστατική Αριστερά. Στην επιφάνεια όλες οι εξελίξεις μιας μεγάλης δεκαετίας έμοιαζε ότι χάθηκαν. Μια σειρά οργανώσεις και διανοούμενοι της Επαναστατικής Αριστεράς άρχισαν να συνεργάζονται με τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα.

Οι διανοούμενοι του Μάη έγιναν «μεταμοντέρνοι» απορρίπτοντας τις επαναστατικές ιδέες. Θεωρούσαν ότι οι απόψεις για την επαναστατική ανατροπή της κοινωνίας καταλήγουν σε ολοκληρωτισμό. Πρωταγωνιστές στα κινήματα που δημιουργήθηκαν μετά το ’68, των γυναικών, των ομοφυλόφιλων, το αντιπολεμικό, το φοιτητικό, θεωρούσαν ότι μπορούσαν να συνεχίσουν όχι σαν κοινωνικά κινήματα ενάντια στην καταπίεση και την εκμετάλλευση, αλλά σαν ομάδες «αυτοαναφοράς». Στη δεκαετία του ’80 κυριάρχησε μαζί με τις θεωρίες του μεταμοντέρνου η θεωρία ότι «το πολιτικό είναι το προσωπικό».

Ο Κρις Χάρμαν το 1979 έγραψε ένα άρθρο που κτύπησε το καμπανάκι για την κρίση της Επαναστατικής Αριστεράς στην Ευρώπη. Αυτό το άρθρο άνοιξε μεγάλη συζήτηση σε όλες τις επαναστατικές οργανώσεις. Τον Νοέμβρη του 1979 έγινε μια διεθνή συνάντηση στη Γαλλία όπου το άρθρο λειτούργησε σαν βάση για τη συζήτηση. «Στην Ευρώπη η επαναστατική αριστερά έχει μπει τα τελευταία δύο χρόνια σε γενικευμένη κρίση. Στη μια χώρα μετά την άλλη οι μεγαλύτερες οργανώσεις έχουν παραλύσει λόγω πολιτικής σύγχυσης. Αυτό τις οδηγεί στις περισσότερες φορές σε διασπάσεις και για κάποιες σε πλήρη διάλυση…

Για να βγει από την κρίση χρειάζεται η επαναστατική αριστερά να προχωρήσει σε θεωρητική, πολιτική και οργανωτική ανασύνθεση. Θεωρητική: μια από τις χειρότερες αποτυχίες της επαναστατικής αριστεράς διεθνώς ήταν η αδυναμία της να χρησιμοποιήσει τον μαρξισμό για να καταλάβει τη δυναμική του σύγχρονου κόσμου… Πολιτική: η πολιτική είναι εκεί που αλληλοτέμνονται η θεωρία με την πράξη. Η απουσία μιας σοβαρής θεωρίας στην επαναστατική αριστερά (ή η υιοθέτηση μιας θεωρίας που τσιμπολογάει συχνά από τον Μαοϊσμό, τον Λαϊκισμό και τον Τριτοκοσμισμό και που πολλές φορές γίνεται πολύ μηχανιστική στην ερμηνεία γραπτών του Τρότσκι για το ’30), συνοδεύεται από την τάση να ψάχνει για πολιτικά υποκατάστατα της εργατικής τάξης όταν αυτή βρίσκεται σε υποχώρηση…

Η επαναστατική αριστερά διεθνώς ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο λανθασμένες οργανωτικές αρχές: αυτή του νερωμένου Σταλινισμού (καμιά φορά ονομάζεται «Μαρξισμός-Λενινισμός», άλλοτε «Τροτσκισμός»…) και από την άλλη του ημιαναρχισμού “ό,τι βρέξει ας κατεβάσει”…».8

Τριάντα χρόνια μετά τη δημοσίευση αυτού του άρθρου, ποιός θα μπορούσε να αμφισβητήσει τη χρησιμότητα του όχι μόνο για τότε, αλλά και για σήμερα.

Η δεκαετία του 1990 – Η επιστροφή της Εργατικής Τάξης

«Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε με τη μεγάλη φανφάρα για το αναπόφευκτο της προόδου, έτσι όπως συγκεκριμενοποιήθηκε στις προβλέψεις του Μπερνστάιν για ανάπτυξη της δημοκρατίας, μεγαλύτερη ισότητα και μεγαλύτερη ευημερία για όλον τον κόσμο. Αυτός ο μύθος κυριάρχησε ξανά στα μέσα του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του ’60 στα γραπτά των πολιτικών όπως ο Άντονι Κρόσλαντ, αναλυτών όπως ο Ντάνιελ Μπελ και οικονομολόγων όπως ο Πολ Σάμουελσον. Αυτός ο μύθος επέστρεψε ξανά το 1990, όταν ο Φράνσις Φουκουγιάμα προέβλεψε «το τέλος της ιστορίας» και επέμενε στα τέλη του 1990, παρέα με τον Άντονι Γκίντενς, ότι ο διαχωρισμός αριστερά και δεξιά ανήκει στο παρελθόν… Όμως η ζωή για την πλειοψηφία των ανθρώπων πάνω στη γη, σε διάφορες στιγμές του 20ού αιώνα, είναι από τις πιο τραγικές που έχει γνωρίσει η ιστορία…».9

Στη δεκαετία του ’90, η οικονομική κρίση γυρίζει με πιο άγρια μορφή στη Δύση, οι λαοί στις χώρες του πρώην κρατικού καπιταλισμού βλέπουν την κατάρρευση των ελπίδων τους ότι η σύνδεση τους με την αγορά θα εξασφάλιζε μεγαλύτερη ευημερία και δημοκρατία για τους ίδιους, ο πόλεμος γυρίζει σε διάφορα σημεία του πλανήτη, η νίκη του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού απέναντι στο ανατολικό μπλοκ έχει πυροδοτήσει εθνικισμούς στα Βαλκάνια, τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τον πόλεμο στον Κόλπο, τον εξοπλισμό του Ισραήλ με πυρηνικές βόμβες για να μπορέσει να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά σαν χωροφύλακας του ιμπεριαλισμού στην περιοχή των πετρελαίων.

Αυτή είναι μόνο μια μεριά της πραγματικότητας. Στη δεκαετία του ’90 ξαναέρχεται στο προσκήνιο μια εργατική τάξη πολύ πιο αποφασισμένη να μην δεχτεί να καθορίζεται η ζωή της από τους καπιταλιστικούς ανταγωνισμούς. Το 1995 κυκλοφορεί «Η Οικονομία του Τρελοκομείου». Η εισαγωγή ξεκινάει με την παρατήρηση ότι:

«Ακούμε συνέχεια ότι ο καπιταλισμός είναι το μόνο οικονομικό σύστημα που μπορεί να λειτουργήσει. Ωστόσο, για τους περισσότερους από εμάς, για την πλειονότητα από τα πέντε δισεκατομμύρια ανθρώπους του πλανήτη, η πραγματικότητα είναι ότι ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί προς όφελός μας… Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες και σχεδόν σε όλες τις Τριτοκοσμικές και τις «νέες βιομηχανικές» χώρες – εκτός απ’ αυτές τις Άπω Ανατολής – είναι χαμηλότεροι απ’ ότι ήταν στα προηγούμενα 25 χρόνια. Σ’ αυτήν την περίοδο τα ποσοστά ανεργίας έχουν ανέβει, κατά μέσο όρο…. Συνολικά στον κόσμο, ο ΟΗΕ υπολογίζει ότι υπάρχουν ένα δισεκατομμύριο άνεργοι».10

Την ίδια χρονιά, τον Δεκέμβρη του 1995, ξεσπάει η μεγαλύτερη εργατική απεργία στη Γαλλία. Το εργατικό κίνημα αρνείται να πληρώσει με περικοπές των μισθών, του ασφαλιστικού, της δουλειάς του και όλος ο δημόσιος τομέας παραλύει. Το αποτέλεσμα δεν ήταν μόνο η αναδίπλωση της κυβέρνησης του Ζυπέ και η ματαίωση της εφαρμογής των μέτρων, αλλά η κατάρρευσή της την επόμενη χρονιά. Το Σοσιαλιστικό κόμμα κερδίζει τις εκλογές την άνοιξη του 1997, παρ’ όλα τα κακά χάλια που βρισκόταν.

Τα γεγονότα του ’90 έδειξαν πόσο λάθος ήταν η άποψη που ακουγόταν και από τα αριστερά ότι «ο Μαρξ έκανε λάθος όταν υποστήριζε ότι η εργατική τάξη είναι ιστορικά η τάξη που μπορεί να ανατρέψει τον καπιταλισμό». Σε αντίθεση μ’ αυτή την αντίληψη, το τέλος του 20ού αιώνα δείχνει την τεράστια ανάπτυξη και εξάπλωση της εργατικής τάξης σε όλον τον κόσμο. Στο τέλος του αιώνα, από το Μεξικό μέχρι την Βομβάη, τη Σαγκάη, τη Σεούλ, απλώνεται μια νέα εργατική τάξη που επιβεβαιώνει την εικόνα του Μαρξ και του Ένγκελς όταν στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο περιγράφουν πώς ο καπιταλισμός γεννάει και τους νεκροθάφτες του.

«Οι εκτιμήσεις λένε ότι το 2015, το 49% του πληθυσμού στις υπό ανάπτυξη χώρες και το 55% του πληθυσμού παγκόσμια θα ζούνε στις πόλεις, και ένας στους πέντε σε πόλεις με πληθυσμό πάνω από 750.000.

Ακόμα και σε χώρες που ο κόσμος θεωρεί ότι είναι αγροτικές, ο κόσμος που ζει στις πόλεις είναι η πλειοψηφία: 78% στη Βραζιλία, 73% στο Μεξικό, 59% στον Ισημερινό, και 56% στην Αλγερία. Ακόμα κι εκεί που δεν είναι πλειοψηφία, το ποσοστό είναι πολύ μεγάλο: 45% στην Αίγυπτο, 30% στην Κίνα, 34% στο Πακιστάν και 27% στην Ινδία».11

Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα

Οι πιο γνωστές εφημερίδες του καπιταλιστικού κόσμου, κάνοντας την αποτίμηση της πρώτης δεκαετίας, τη χαρακτηρίζουν ως μηδενική. Βαραίνει τόσο επάνω τους η κρίση που ξέσπασε το 2008, η αβεβαιότητα για το ποιο είναι το μέλλον του καπιταλισμού, η ήττα του αμερικάνικού ιμπεριαλισμού στο Ιράκ, το βάλτωμα του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, που προσπαθούν να παρηγορηθούν με τις ελπίδες ότι η επόμενη δεκαετία θα είναι καλύτερη από την προηγούμενη. Εάν κρίνει κανένας από τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα ήταν χειρότερη κι από την πρώτη. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε όχι στα πεδία των μαχων αλλά στις πόλεις των ταξικών συγκρούσεων: στην Πετρούπολη, στη Μόσχα, στο Κίελο, στο Βερολίνο, στο Τορίνο, στη Βουδαπέστη. Αυτό το τέλος δεν μπορούν να το ξεχάσουν και τους φοβίζει και για το σήμερα.

Πριν κυκλοφορήσει το βιβλίο του Κρις Χάρμαν, το «Zombie Capitalism», το καλοκαίρι του 2009, που κατά γενική ομολογία είναι σταθμός για το πώς δουλεύει ο καπιταλισμός και γιατί η σημερινή κρίση μπορεί να μην είναι η τερματική αλλά είναι η μεγαλύτερη που έχει γνωρίσει ο καπιταλισμός τα τελευταία 100 χρόνια, κυκλοφόρησε μια μικρή μπροσούρα γραμμένη από τον Κρις με τίτλο «Επανάσταση στον 21ο αιώνα». Ξεκινάει με την εικόνα του τι κληρονομεί ο 20ός αιώνας στον 21ο.

«Η πτώση του τείχους του Βερολίνου και η κατάρρευση των δικτατοριών σε αποσύνθεση της Ανατολικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης το 1989-91 υποθετικά σταμάτησε την πάλη για να αντικαταστήσουμε τον καπιταλισμό από κάτι καλύτερο. Παρ’ όλα αυτά στα πρώτα χρόνια αυτού του αιώνα έχει φανεί ένα νέο πνεύμα αντίστασης σε παγκόσμιο επίπεδο. Ξεκίνησε ακριβώς πριν το ξεκίνημα του καινούργιου αιώνα με τις διαδηλώσεις γύρω από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου που συνεδρίασε στο Σηάτλ τον Νοέμβρη του 1999. Το σύνθημα «Ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» αντήχησε σε όλες τις ηπείρους με μεγαλύτερες και πιο μαχητικές διαδηλώσεις στην Πράγα, στη Μελβούρνη, στο Ντακάρ, στο Γκέτεμποργκ, στη Γένοβα. Η αντίσταση αυτή συνεχίστηκε στο μεγαλύτερο αντιπολεμικό κίνημα ενάντια στον πόλεμο στο Ιράκ, όπου στις 15 Φλεβάρη του 2003, δεκάδες εκατομμύρια κόσμου διαδήλωσε στους δρόμους των μεγάλων πόλεων. Την ίδια περίοδο μεγάλες λαϊκές εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική ανάτρεψαν κυβερνήσεις από την Αργεντινή και τον Ισημερινό μέχρι τη Βολιβία και την Ουρουγουάη».12

Αυτή είναι η δύναμη που μπορεί να καθορίσει την ατζέντα του 21ου αιώνα. Το δίλημμα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα είναι ξανά σήμερα ανοιχτό σε όλον τον κόσμο, παντού όπου παλεύει και αντιστέκεται η εργατική τάξη. Η ιστορία του 20ού αιώνα έδειξε ότι η αντίσταση, τα κινήματα, οι μάχες είναι αποτελεσματικές εάν αποκρυσταλλωθούν σε επαναστατικές οργανώσεις αποφασισμένες να συγκρουστούν με το σύστημα σε όλες του τις πτυχές. Για τη νίκη της Γαλλικής Επανάστασης χρειάστηκε η οργάνωση των Ιακωβίνων. Για την εργατική τάξη της Ρωσίας το 1917 το μπολσεβίκικο κόμμα.

«Η εργατική τάξη σε όλο τον κόσμο θα χρειαστεί ξανά το επαναστατικό κόμμα μέσα στον 21ο αιώνα, εάν δεν θέλουμε η ανθρωπότητα σαν σύνολο να αντιμετωπίσει την καταστροφή. Αυτή η ανάγκη μπορεί να καλυφτεί μόνο εάν υπάρχουν άνθρωποι που θα βάλουν για τον εαυτό τους αυτό το καθήκον».13

Ο Ιρλανδός επαναστάτης James Connolly έγραψε ότι «Οι μόνοι αληθινοί προφήτες είναι αυτοί που χαράσσουν το μέλλον». Αυτή είναι η παρακαταθήκη που τα γραπτά και η δράση του Κρις Χάρμαν τα τελευταία πενήντα χρόνια μας έχουν αφήσει.

Βιβλία – αναφορές

1. C. Harman, A people’s history of the world, εκδόσεις Bookmarks 1999.
2. C. Harman, «Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση», περιοδικό International Socialism, No 30, 1967. Το άρθρο έχει δημοσιευτεί σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις «Εργατική Δημοκρατία», Ιούνης 1998.
3. C. Harman, «Party and Class», International Socialism, No 35, χειμώνας 1968-69.
4. C. Harman, A people’s history of the world, σελ. 580.
5. C. Harman, Ιnternational Socialism, Νο 72, Οκτώβρης 1974, σελ. 7.
6. C. Harman, How Marxism works, Bookmarks. Ελληνική έκδοση: Κρις Χάρμαν Μαρξισμός, θεωρία και πράξη, εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία, Μάης 1991.
7. C. Harman, Ιnternational Socialism (νέα σειρά), Νο 46, Άνοιξη 1990, σελ. 32.
8. C. Harman, Ιnternational Socialism, Νο 4, Άνοιξη 1979, σελ. 49.
9. C. Harman, A people’s history of the world, σελ. 605.
10. C. Harman, Η Oικονομία του Τρελοκομείου, καπιταλισμός και αγορά σήμερα, έκδοση Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 1996.
11. C. Harman, «Οι εργάτες του κόσμου», Ιnternational Socialism, Νο 96, Φθινόπωρο 2002, σελ. 7.
12. C. Harman, Revolution in the 21st century.
13. C. Harman, A people’s history of the world.