Εξώφυλλο του τευχους 77
Η κρίση του καπιταλισμού είναι ακόμα εδώ, γράφει ο Μωυσής Λίτσης, δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» και ιδρυτικό μέλος των Financial Crimes.
Ένα χρόνο από την κατάρρευση της Lehman Brothers, η κρίση του καπιταλισμού είναι ακόμη εδώ: μαζική ανεργία, κατάρρευση του δολαρίου, έκρηξη των δημοσιονομικών ελλειμμάτων
Η κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers πέρυσι τον Σεπτέμβριο έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία. Ποιος να το φανταζόταν! Η τράπεζα μύθος που κυριαρχούσε στην Γουόλ Στριτ και το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα κατέρρεε. Μαζί της κατέρρεε ολόκληρο το διεθνές τραπεζικό σύστημα και μαζί του πολλές από τις βεβαιότητες με τις οποίες πιπίλιζαν τα μυαλά του κόσμου οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης, ζητώντας του να υποταχθεί στον μονόδρομο του νεοφιλελευθερισμού και της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης.
Οι μέχρι χθες θιασώτες του τέλους της ιστορίας μιλούν οι ίδιοι ανοικτά πλέον για την μεγαλύτερη κρίση που γνωρίζει το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα από την εποχή του ’30. Αυτοί που έβριζαν από το πρωί μέχρι το βράδυ τον επάρατο «κρατισμό» και ανησυχούσαν για τα λεφτά των φορολογουμένων, κάθε φορά που γινόταν λόγος για την ανάγκη να παρέμβει το κράτος όταν έκλειναν προβληματικές επιχειρήσεις, έτρεχαν τώρα στην αγκαλιά του κράτους. Οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της ΕΕ έσπευσαν να ενισχύσουν με δισεκατομμύρια δολάρια και ευρώ το τραπεζικό σύστημα που κατέρρεε, «κρατικοποιώντας» το μεγαλύτερο τμήμα των τραπεζών.
Οι «κρατικοποιήσεις» αυτές βέβαια δεν έχουν καμιά σχέση με τις εθνικοποιήσεις που είχαν κάνει στο παρελθόν σοσιαλδημοκρατικές, ακόμη και κεντροδεξιές, κυβερνήσεις. Οι τράπεζες συνέχισαν να λειτουργούν όπως και πριν, οι κυβερνήσεις δεν ελέγχουν καν το διοικητικό συμβούλιο, για να μην αναφερθούμε στους εργαζόμενους και τους φορολογούμενους, τα λεφτά των οποίων αντί να πάνε για αναγκαία έργα υποδομής (παιδεία, υγεία, περιβάλλον, κλπ), έγιναν «μαγιά» για νέα χρηματιστηριακά κερδοσκοπικά παιχνίδια. Με άλλα λόγια οι λεγόμενες κρατικοποιήσεις, δεν ήταν παρά η κοινωνικοποίηση των ζημιών, που είχαν συσσωρεύσει «άπληστοι τραπεζίτες», οι οποίοι τα προηγούμενα χρόνια ήταν τα «χρυσά αγόρια» και οι βασιλιάδες του οικονομικού λάιφ στάϊλ στα εξώφυλλα του Forbes, του Fortune και των άλλων γραφίδων του διεθνούς καπιταλισμού.
Η κατάρρευση της Lehman Brothers, κλόνισε τόσο πολύ το διεθνές τραπεζικό σύστημα, που οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να εγγυηθούν τις τραπεζικές καταθέσεις των απλών πολιτών, καθώς η επανάληψη του πανικού του 1929, όπου απεγνωσμένοι καταθέτες έτρεχαν να περισώσουν τα δολάρια που είχαν στις τράπεζες, φάνταζε ορατή σε ολόκληρο τον αναπτυγμένο κόσμο. Ως οικονομικός συντάκτης έγινα δέκτης εκείνες τις μέρες απεγνωσμένων τηλεφωνημάτων γνωστών και φίλων που ανησυχούσαν για τα αμοιβαία τους ακόμη και τις τραπεζικές τους καταθέσεις, χωρίς κανείς να μπορεί με σιγουριά να διαβεβαιώσει ότι δεν θα σκάσει κανένα κανόνι, όταν άκουγε μεγάλα ονόματα αμερικανικών και ευρωπαϊκών τραπεζών να καταρρέουν και να διασώζονται μόνο χάρη στις κρατικές ενισχύσεις.
Πώς ξεκίνησε η κρίση
Η κατάρρευση της Lehman Brothers ήταν η θρυαλίδα που έδειξε το ότι ο βασιλιάς, το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα, είναι γυμνός. Η κρίση είχε ξεκινήσει ήδη πολύ νωρίτερα το 2007, όταν για πρώτη φορά ο κόσμος άκουγε την «μαγική» λέξη «subprime». Πρόκειται για τα τιτλοποιημένα ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια υψηλού ρίσκου, με τα οποία είχαν φορτώσει τα σαΐνια της Γουόλ Στριτ τις τράπεζες μέχρι και κοινωφελή ιδρύματα όλου του κόσμου. Ήταν η νέα χρηματιστηριακή φούσκα που έτρεφε τα ταμεία των τραπεζών.
Τα δάνεια αυτά δίνονταν, στα πλαίσια μιας δήθεν κοινωνικής πολιτικής που είχε ξεκινήσει ήδη από τα τέλη του ’90, στους φτωχούς κυρίως Αφροαμερικανούς και Ισπανόφωνους, που πίστεψαν ότι μπορούν να έχουν μερίδιο στο αμερικανικό όνειρο. Η αύξηση των επιτοκίων από την αμερικανική κεντρική τράπεζα, την Fed, μεταξύ 2004-2006, από το 1% στο 5,35%, φρέναρε τη σπέκουλα στα ακίνητα. Όλο και περισσότεροι Αμερικανοί αδυνατούσαν να πληρώσουν τις δόσεις του δανείου τους λόγω των υψηλών επιτοκίων και της κάμψης των ρυθμών ανάπτυξης. Οι δυσκολίες πληρωμής του μέσου Αμερικανού άρχισε να γίνεται τρύπα στα ταμεία των υπεργολάβων που πουλούσαν για λογαριασμό μεγάλων τραπεζών τα δάνεια και άρχισαν οι πρώτες πτωχεύσεις, όπως αυτή της New Century Financial, εταιρίας που χορηγούσε στεγαστικά δάνεια (subprime), στις αρχές του 2008. Ακολούθησαν μεγαλύτερα κανόνια, θυγατρικών εταιριών μεγάλων ονομάτων της Γουόλ Στριτ, όπως της επενδυτικής τράπεζας Bear Stearns για να φθάσουμε στην Lehman Brothers, τις Fannie Mae και Freddie Mac (τις ημικρατικές εταιρίες που εγγυούνταν τα στεγαστικά δάνεια) και την ασφαλιστική εταιρία American International Group (AIG). Η αμερικανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να ανακοινώσει πακέτο 750 δις δολαρίων για την ενίσχυση των τραπεζών, που τα ταμεία τους είχαν αδειάσει, προκειμένου να κρατηθούν στη ζωή, ενισχύοντας παράλληλα με έκτακτη βοήθεια πολλών δισεκατομμυρίων τις Fannie Mae, Freddie Mac και AIG, η κατάρρευση των οποίων απειλούσε να παρασύρει το παγκόσμιο ασφαλιστικό σύστημα.
Οι ρίζες της κρίσης δεν έχουν να κάνουν μόνο με τα δάνεια subprime. Πάνε πολύ πιο πίσω, στην πολιτική απελευθέρωσης των κεφαλαιαγορών που ξεκίνησαν οι Ρέιγκαν- Θάτσερ το ’80 και που την δεκαετία του ’90 ήταν πλέον κυρίαρχη πολιτική μέσω της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Μία πολιτική που ήταν η απάντηση του συστήματος για την αντιμετώπιση των προηγούμενων μεγάλων κρίσεων (πετρέλαιο, μαζική ανεργία) και που είχε φανεί ότι δουλεύει, ιδίως μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και την οριστική ήττα, υποτίθεται, κάθε είδους σοσιαλιστικού πειραματισμού και κοινωνικού ελέγχου.
Θυμηθείτε το κραχ του 1987, την χρηματοπιστωτική κρίση στην Ασία το 1997, την κρίση στην Ρωσία το 1998, την κατάρρευση της Αργεντινής το 2000, την κατρακύλα των διεθνών χρηματιστηρίων το 2001. Οι κρίσεις αυτές κατάφερναν και σταματούσαν στην πόρτα των καπιταλιστικών μητροπόλεων. Με τις μειώσεις επιτοκίων, τη διοχέτευση δηλαδή στο σύστημα νέας φρέσκιας ρευστότητας, οι κεντρικές τράπεζες μετρίαζαν για τους ισχυρούς του χρήματος τις επιπτώσεις. Οι κρίσεις στις αναδυόμενες οικονομίες της Ασίας, της Ρωσίας και της Λατ. Αμερικής, αποδίδονταν στην «καθυστέρηση» και τις αγκυλώσεις των χωρών αυτών, στις κρατικές παρεμβάσεις κλπ, με το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα να παραδίδουν μαθήματα προσαρμογής.
Αυτή τη φορά τα επιτόκια δεν δούλεψαν. Η χρηματοπιστωτική κρίση εξελίχθηκε γρήγορα σε κρίση της πραγματικής οικονομίας, οι μεγάλες οικονομίες βυθίστηκαν σε πρωτοφανείς υφέσεις, με αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης 5% και 6%, η παραγωγή σχεδόν πάγωσε σε τομείς όπως η αυτοκινητοβιομηχανία, με τους εργαζόμενους να εξωθούνται σε απολύσεις και μειωμένα ωράρια με περικοπές μισθών. Με άλλα λόγια η κρίση έγινε συστημική και έδειξε το αδιέξοδο στο οποίο οδηγείται μία κοινωνία, που στηρίζεται στην ατέρμονη κατανάλωση και κυριαρχείται από τα συμφέροντα μιας οικονομικής ελίτ.
Τα μηδενικά επιτόκια και οι ενέσεις ρευστότητας, έχουν δημιουργήσει μια νέα χρηματιστηριακή φούσκα, με τα χρηματιστήρια να καταγράφουν άνοδο άνω του 50% από τον περασμένο Μάρτιο, την ώρα που η ανεργία σπάει ρεκόρ, τα ελλείμματα στις ΗΠΑ και την ΕΕ βρίσκονται στα ύψη και η στρόφιγγα του δανεισμού έχει κλείσει για τις επιχειρήσεις.
Η άνοδος αυτή είναι που δίνει τη ψευδαίσθηση της ανάκαμψης και της σταθεροποίησης του χρηματοπιστωτικού συστήματος, επιτρέποντας στις τράπεζες να βγουν διπλά κερδισμένες. Να βγάζουν ξανά τεράστια κέρδη, να μοιράζουν παχυλά μπόνους στην νομενκλατούρα που τις διοικεί, να απολύουν κόσμο και να μοιράζουν την τράπουλα μεταξύ τους, έχοντας από την άλλη φορτώσει τα «σαπάκια», τις ζημιές από τα «τοξικά» τους δάνεια και τα άλλα «εξωτικά» όπως χαρακτηρίζονται χρηματιστηριακά προϊόντα στις πλάτες των φορολογουμένων από τους οποίους ζητούν ακόμη μεγαλύτερες θυσίες!
Η ελληνική ιδιαιτερότητα
Τα πράγματα δεν μπορούσαν να είναι διαφορετικά για την Ελλάδα. Στις αρχές της κρίσης, η κυβέρνηση της Ν.Δ. μας διαβεβαίωνε ότι «αντέχουμε», ότι εξακολουθούμε να έχουμε τους υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στην Ευρώπη. Οι ελληνικές τράπεζες δεν έχουν πάρει subprime δάνεια, μας έλεγαν και επιπλέον παραμένουν ισχυροί επενδυτές στα Βαλκάνια και την Τουρκία, από όπου βγάζουν τεράστια κέρδη. Ύστερα ξαφνικά άρχισε η κατολίσθηση, τα λουκέτα, ο περιορισμός των δανείων που ειδικά για τις ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις ήταν καταστροφικός, η πτώση του τουρισμού καθώς λόγω της κρίσης Άγγλοι και Γερμανοί έμειναν στα σπίτια τους, η χρεοκοπία της ασφαλιστικής εταιρίας ΑΣΠΙΣ, το κλείσιμο του Σκαραμαγκά. Και όλα αυτά με ένα δημόσιο χρεοκοπημένο λόγω των τεραστίων ελλειμμάτων και τον Αλμούνια πάνω από το κεφάλι της κυβέρνησης.
Μπροστά στο αδιέξοδο, η κυβέρνηση Καραμανλή, οδηγήθηκε σε εκλογές πανωλεθρίας, ανήμπορη να διαχειριστεί την οικονομική κρίση. Την ίδια στιγμή οι τράπεζες έχουν συσσωρεύσει ξανά τεράστια κέρδη από την άνοδο του χρηματιστηρίου και την εκμετάλλευση των δανείων, χωρίς να ρίχνουν δεκάρα τσακιστή για την ανόρθωση της πραγματικής οικονομίας.
Η κρίση της ελληνικής οικονομίας δεν έχει να κάνει απλά με την όποια κακοδιαχείριση της προηγούμενης κυβέρνησης, αλλά με το γεγονός ότι η ελληνική οικονομία έχει πλήρως ενσωματωθεί στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα και μάλιστα υπό πολύ δυσμενέστερους όρους, αφού η καταναλωτική μανία στηρίζεται σε δανεικά, με την όποια παραγωγική βάση της χώρας να έχει προ πολλού σχεδόν αφανιστεί.
Παρά το κοινό νόμισμα, το ευρώ, η Ελλάδα καλείται να πληρώσει με πολύ υψηλότερα επιτόκια τα δάνεια που χρειάζεται για να τα βγάλει πέρα, καθώς οι πιστωτές και οι δυνάμεις της αγοράς δεν καταλαβαίνουν από συναισθηματισμούς και θέλουν τα λεφτά τους πίσω με όσο το δυνατόν μεγαλύτερο τόκο.
Εξίσου αμήχανες οι πολιτικές και οικονομικές ηγεσίες της ΕΕ, θεωρούσαν στην αρχή ότι η κρίση ήταν κυρίως «αμερικανική», έως ότου ήλθε ο πανικός από την κατάρρευση της Lehman Brothers, με την κάθε χώρα να τρέχει να σώσει ό,τι μπορεί, ξεχνώντας τα περί παγκοσμιοποίησης, ελεύθερης αγοράς κλπ, παρεμβαίνοντας απροκάλυπτα υπέρ των «εθνικών» της συμφερόντων, για την προστασία της άρχουσας ελίτ που βούλιαζε στην τρύπα, που είχε η ίδια ανοίξει.
Το άλλοθι της κρίσης
Η διεθνής οικονομική κρίση αποτελεί το άλλοθι για τις κυβερνήσεις του αναπτυγμένου κόσμου, για να προχωρήσουν σε ακόμη μεγαλύτερη αναδιάρθρωση της αγοράς εργασίας, του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης κλπ., ποντάροντας σε ένα αδύναμο και εύκολα να υποταγεί, υποτίθεται, εργατικό κίνημα.
Το στίγμα της «στρατηγικής εξόδου» το έδωσε πρόσφατα ο επικεφαλής του ΔΝΤ Ντομινίκ Στρος-Καν. «Το πιο σημαντικό βήμα είναι να περιοριστούν τα κόστη για την ασφάλιση και την υγεία.. Αν και οι μεταρρυθμίσεις για περιορισμό των δαπανών σε αυτόν τον τομέα είναι πολιτικά δύσκολες, είναι ζωτικής σημασίας για να εξασφαλιστεί η δημοσιονομική σταθερότητα», είπε σε κάποια ομιλία του ο Στρος-Καν.
Το πώς μεταφράζεται σε πρακτικό επίπεδο η «οδηγία» αυτή το είδαμε. Στην Ελλάδα η Ν.Δ. υποσχέθηκε πάγωμα μισθών στο δημόσιο για να καλύψει το έλλειμμα το οποίο από 6% του ΑΕΠ, είναι από ότι φαίνεται τελικά 12%! Ναι μεν έχασε τις εκλογές, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι και η νέα κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ που υπόσχεται αυξήσεις μερικών σεντς, δεν θα βρεθεί μπροστά στην πρέσα του Αλμούνια, ο οποίος βιάζεται να επαναφέρει το Σύμφωνο Σταθερότητας σε ισχύ. Ένα σύμφωνο που έχει γίνει κουρελόχαρτο αφού 13 στις 16 χώρες της ευρωζώνης το έχουν παραβιάσει, προκειμένου να μπορέσουν στοιχειωδώς να διατηρήσουν μια κάποια κοινωνική συνοχή. Θα έχει τα κότσια η κυβέρνηση του κ. Παπανδρέου να πάει κόντρα στις επιταγές των Βρυξελλών;
Στη Βρετανία ο πρωθυπουργός των Εργατικών Γκόρντον Μπράουν, η δημοτικότητα του οποίου καταρρέει, υπόσχεται περικοπές αλλά μόνο για τους… πλούσιους δημοσίους υπαλλήλους, σε αντίθεση με τον συντηρητικό Ντέιβιντ Κάμερον, που υπόσχεται ολοκληρωτικό πάγωμα, έτοιμος να κερδίσει τις επερχόμενες εκλογές.
Στις ΗΠΑ, η Καλιφόρνια καταρρέει και οι εικόνες με τις ουρές των ανέργων, των άστεγων και των τροφίμων συσσιτίων (πολλοί από τους οποίους ανήκουν στην λεγόμενη μεσαία τάξη, που φάνταζε αλώβητη μέχρι χθες από την κρίση), υπενθυμίζουν ότι ναι, βρισκόμαστε μπροστά σε νέο ’29. Ίσως και χειρότερα, μιας και λόγω της σημερινής πολύ μεγαλύτερης αλληλεξάρτησης, η κρίση βυθίζει ταυτόχρονα τις μεγάλες οικονομίες του κόσμου. Το τεράστιο αμερικανικό έλλειμμα φθάνει στο 10% και κάνει κουρελόχαρτο το δολάριο, ενισχύοντας τις πολιτικές συγκρούσεις στο εσωτερικό των ΗΠΑ.
Ο Ομπάμα έχει να αντιμετωπίσει από τη μια την αντεπίθεση των συντηρητικών, που τον επικρίνουν για την κατάντια του δολαρίου, την «ενδοτικότητά» στη διεθνή πολιτική σκηνή και την ακόμη μεγαλύτερη έκρηξη των δημοσιονομικών ελλειμμάτων που θα φέρουν οι σχεδιαζόμενες μεταρρυθμίσεις του για ένα πιο δημόσιο κοινωνικό σύστημα ασφάλισης.
Από την άλλη ο κόσμος που τον ψήφισε αρχίζει να δυσανασχετεί, βλέποντας ότι το «μαύρο» του δέρματος ενός Αμερικανού προέδρου δεν είναι αρκετό για να πολεμήσεις το αμερικανικό-στρατιωτικό κατεστημένο.
Ανάκαμψη χωρίς… εργαζόμενους
Τον τελευταίο καιρό οι διάφοροι ιθύνοντες προσπαθούν να εμψυχώσουν το ηθικό της κοινής γνώμης, λέγοντας, ότι υπομονή, έρχεται ανάκαμψη από το 2010. Βέβαια ακόμη και οι ίδιοι παραδέχονται ότι η ανάκαμψη αυτή δεν έχει καμιά σχέση με τους παλαιότερους ρυθμούς ανάπτυξης, είναι ευάλωτη σε πιθανά νέα σοκ και το κυριότερο, η ανεργία θα συνεχίσει να αυξάνεται. Η διεθνής κρίση στην απασχόληση κάθε άλλο παρά κοπάζει, με την ανεργία σε ΗΠΑ και Ευρώπη, να αναμένεται να ξεπεράσει το 10% (στις ΗΠΑ) και το 11% (στην ευρωζώνη) του χρόνου. Ο ΟΟΣΑ σε πρόσφατη έκθεσή του έκανε λόγο για 25 επιπλέον εκατ. ανέργους το 2010, στα 30 κράτη μέλη του.
Ήδη έχουν φυτευτεί οι σπόροι για τις επόμενες κρίσεις: μία κρίση του δολαρίου που δεν θα έχει να κάνει μόνο απλά με την πτώση της ισοτιμίας του και τον εμπορικό ανταγωνισμό ΗΠΑ-ΕΕ-Ιαπωνίας, αλλά και με την πρόθεση της Κίνας και των εμιράτων του Περσικού να απεξαρτηθούν από την κυριαρχία του πράσινου νομίσματος. Μία εξέλιξη που τουλάχιστον σε οικονομικό επίπεδο είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα προκαλέσει εντάσεις, με τις ΗΠΑ να πιέζουν την Κίνα να γίνει η «ατμομηχανή» της παγκόσμιας ανάπτυξης, καθώς δεν μπορούν πλέον να υπερκαταναλώνουν δανειζόμενες όπως στο παρελθόν.
Η ίδια η πολύ μεγάλη άνοδος των χρηματιστηρίων, στηριζόμενη απλά στις προσδοκίες ανάκαμψης και όχι σε εταιρικά κέρδη και τα σχετικά, είναι έτοιμη να σπάσει από στιγμή σε στιγμή, με άγνωστο τι επιπτώσεις.
Και βέβαια υπάρχουν τα τεράστια ελλείμματα σε Αμερική και Ευρώπη, με την δεύτερη, σε δυσμενέστερη θέση λόγω του Συμφώνου Σταθερότητας και την πίεση να επιστρέψει στην προηγούμενη δημοσιονομική σταθερότητα. Μία σταθερότητα την οποία πληρώνουν πρωτίστως οι εργαζόμενοι με την άγρια λιτότητα και τις περικοπές κοινωνικών δαπανών, που έχουν επιβληθεί παντού.
Τηρουμένων των αναλογιών, ό,τι ήταν η 11η Σεπτεμβρίου του 2001 για τη διεθνή πολιτική σκηνή ήταν η 15η Σεπτεμβρίου του 2008, η ημέρα που κατέρρευσε η Lehman Brothers, για την παγκόσμια οικονομία. Και όπως χρειάστηκε να δημιουργηθεί ένα μεγάλο αντιπολεμικό κίνημα («νέα υπερδύναμη» το είχαν αποκαλέσει οι Νιου Γιορκ Τάϊμς) για να αντιπαρατεθεί στον πόλεμο της τρομοκρατίας του Μπους, έτσι και σήμερα χρειάζεται η αφύπνιση του εργατικού κινήματος σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, για να μην πληρώσουμε την κρίση των «από πάνω», οι «από κάτω». Η κρίση έδειξε ότι το σημερινό μοντέλο ανάπτυξης, δεν είναι ούτε κοινωνικά ούτε και οικολογικά βιώσιμο.